خبرگزاری «حوزه»/ برای کشف نگرش‌ها و برنامه‌ها به گفتارها و رفتارها مراجعه می‌شود. منابع گفتاری در اسلام، آیات قرآنی و متن روایات هستند، تاریخ و سیره پیامبر اسلام و معصومین(ع) نیز منابع رفتاری اسلام را تشکیل می‌دهند. مهمترین نکته در دستیابی به نگرش و برنامه‌ها، دستیابی به ضریب حساسیت و میزان اهمیت و محدوده تاثیرگذاری است که صاحب نگرش برای موضوع مورد نظر قایل است. توجه به منابع دین با یک دید نظام واره و سیستماتیک، قابل دستیابی به موارد فوق را ایجاد می‌کند.
نوشتار ذیل حاصل تحقیق و تفحص، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی از میان آیات و روایات پیرامون جایگاه نان در تامین امنیت غذایی است که به تناسب نقش امنیت غذایی و نگاه قرآن و عترت به استفاده از نان را بررسی نموده و برای سیاست‌گذاران امنیت غذایی کشور، قابل استفاده و بخش‌های مهمی از آن قابل اجرا می‌باشد.
*نگاه قرآن به غذا
آیه «فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ»(1) بیانگر ریل اصلی در امر برنامه‌ریزی واهمیت به غذاست، این آیه می‌فرماید: انسان باید نسبت به غذای خود خوب دقت، بررسی و محاسبه‌گری داشته باشد»
آیه شریفه «كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ»(انعام/ 142) استراتژی کلان برنامه‌های غذایی را ترسیم می‌نماید. این آیه می‌گوید:« از روزی خدا استفاده کنید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید، چرا که او دشمن آشکار شماست».
این آیه به ضرورت حرکت بر اساس سیاست‌گذاری و خط مشی تعیین شده از سوی خداوند در امر بهره‌برداری از غذاها تصریح دارد، یعنی در تعیین الگوی مصرف غذایی،تمایلات، سلیقه‌ها و ذائقه‌ها نباید مبنای تصمیم قرار گیرند و باید الگوی مصرف بر اساس سیاست‌گذاری دین تعریف شود، توصیف ساختار این الگو، توسط روایات انجام شده است که در این تحقیق به روایات بیانگر الگوی تولید تا مصرف نان پرداخته می‌شود.
*روایات استراتژیک
روایات تعیین کننده استراتژی اسلام در چرخه نان، دارای سطوح و لایه‌های مختلفی نسبت به موضوع هستند، برخی از روایات جایگاه موضوع را در هستی تعیین می‌کنند و دید انسان را تصحیح می‌نمایند (روایات نگرشی) بعض دیگر از روایات، خط مشی‌های اجرایی کلان را ترسیم می‌کنند (روایات راهبردی) و دسته دیگر از روایات زمینه های لازم و محدوده‌های مورد نیاز برای عملی کردن سیاست‌گذاری‌ها را تبیین می‌کنند (روایات فرهنگ‌ساز+ روایات قانون‌گذار)
ابتدا روایات نگرشی و دید دهنده ارائه می‌شود و سپس احادیث سیاست‌گذار و تعیین کننده استراتژی و در قسمت آخر، روایات قانون‌گذار و فرهنگ‌ساز مورد بررسی قرار گیرد و سپس از جمع‌بندی موارد فوق مدل و الگوی مورد نظر اسلام در امر نان ترسیم می‌گردد.
اکرموا الخبز فانه قد عمل فیه ما بین العرش الی الارض و ما فیها من کثیر من خلقه (الکافی ج 6)
به نان اهمیت فراوان بدهید و با احترام نسبت به آن رفتار کنید، چرا که تمام فعالیت آسمان‌ها و زمین و تمام موجودات عالم از زمین تا عرش خدا برای تولید آن هماهنگ شده و تلاش کرده‌اند.
خیر طعامکم الخبز(مکارم الاخلاق ص174)
*بهترین غذای شما نان است
الخبز مبارک ارسل الله عزوجل له السماء مدرارا و له انبت الله المرعی و به صلیتم و به صمتم و به حججتم بیت ربکم (الکافی ج6)
نان بسیار ارزشمند و تاثیرگذار در زندگی است، خداوند به خاطر نان است که باران می‌فرستد و به خاطر نان است که کشت و زرع را می‌رویاند به واسطه نیروی نان است که می‌توانید نماز بخوانیدو روزه بگیرید و حج انجام دهید.
راس معاش الانسان و حیاته الخبز و الماء، فانظر کیف دبَر الامر فیهما. (توحید مفصل ص78)
با اهمیت‌ترین مساله در زندگی مادی انسان، نان و آب است دقت کن و ببین که خداوند به چه ترتیبی آن دو را در اختیار انسان قرار داده است.
طعم الماء الحیاة و طعم الخبز طعم العیش و القوه.(مناقب ابن شهر آشوب ج4 ص353)
طعم آب، طعم زندگی است و طعم نان، طعم نیرومندی است.
انما بنی الجسد علی الخبز(الکافی ج 6 ص287)
نیروی بدن از نان است، پایه و اساس بدن بر نان است»
اعلی الطعام الخبز و اللحم و اوسطه الخبز و الزیت و اقله الخبز و الملح(مستدرک الوسایل ج5 ص419)
حضرت صادق(ع) در تفسیر آیه «به فقرا از نوع متوسط غذایی که می‌خورید بدهید» فرمودند: منظور از نوع متوسط غذایی که می‌خورید سرکه و روغن زیتون و نان است. بهترین نوع غذا، نان و گوشت است و کمترین کیفیت در غذا نان و نمک است.
کاد الفقر ان یکون کفرا(الکافی ج2 ص307)
فقر از موثرترین عوامل کفر و زمینه‌سازی روی گرداندن از حقایق است»
اگر با دید سیستمی و استراتژیک به این روایات نظر شود به دست می‌آید که این روایت‌ها فقط در مقام تعیین جایگاه نان در زندگی انسان نبوده، در مقام القاسه امر زیر نیز هستند:
- ضریب اهمیت نان در زندگی و بیشترین هماهنگی آن با ساختار طبیعی آفرینش انسان، لذا چیز دیگری از خوراکی‌ها را جایگزین آن نمی‌داند، یعنی نان هیچ گاه نقش استراتژیک خود را از دست نمی‌دهد و نباید برای حل مشکلات موجود در آن به فکر خوراک جایگزین بود.
- تعیین مبنای الگوی غذایی: الگوی مصرف نان به عنوان غذای اول، مناسب‌ترین الگو با انسان و زیست اوست، پس نباید برای حل مشکلات نان به فکر تغییر اولویت در مصرف ماده غذایی بوده؛ بلکه اگر الگوهای مصرف دیگری به طور عمومی وجود دارد (نه محیط و شرایط خاص) باید اصلاح شوند (مانند عادت به برنج‌خواری)
- نقاط بحران: نقاط بحران در این قسمت طبق تشخیص اسلام عبارتند از: کم اهمیت شدن نان در نظر مردم (عادی شدن نان)، تغییر اولویت مصرف از نان به مواد غذایی دیگر و در نتیجه سرازیر شدن سرمایه در قسمت‌های دیگر و کاهش رشد کمی و کیفی کشت و صنعت نان، از سوی دیگر نیز این روایات، بیانگر یک نقطه بحرانی بسیار مهم و موثر در زندگی فردی و اجتماعی و بحران‌های عمومی در جامعه، موجب بروز عوارض منفی فکری و روحی نسبت به دین و خدا خواهد شد، وظیفه حکومت اسلام و قوای امنیتی او در این قسمت از مهمترین وظایف است، چرا که تمام فلسفه حکومت و تلاشی که برای برقراری و حفظ آن می‌شود، حرکت دادن نفوس به سمت خداست و این روایات به صراحت از مبنایی‌ترین موردی که موجب روی‌گردانی از هدف می‌شود سخن گفته‌اند.
بر اساس روایات مذکور، استراتژی «نان مقوی و ارزان برای همه» مبنای استراتژی غذایی و امنیت غذایی در حکومت اسلام قرار می‌گیرد.
راهبردهای اجرایی برای تحقیق این استراتژی کلی، طیف گسترده‌‌ای از تامین فرصت‌های شغلی،مهار تورم، بالابردن تولید، پوشش‌های اجتماعی و... دارد؛ لکن یکی از راهبردهای اثربخش در این موضوع، تغییر الگو و پرادایم حاکم بر فرآیند دستیابی به نان است.
*تعریف پارادایم جانشین برای دستیابی به نان
الگوی حاکم بر فرآیند دستیابی به نان در شرایط فعلی جامعه، خرید نان از نانوایی است، اسلام، الگوی دیگری را برای دستیابی به نان ارائه کرده است و حرکت بر اساس الگوی فعلی را زمینه‌ساز بحران می‌داند.
روایت زیر، بیانگر استراتژی اسلام در امر دستیابی به نان است:
شراء الحنطه ینفی الفقر الدقیق ینشی الفقر و شراء الخبز محق(10)
(مجموع پنج تعبیر مختلف موجود در روایات)
اگر می‌توانی گندم بخر و خودت به نان تبدیل کن، خرید گندم موجب بهینه شدن موقعیت زندگی است.
کسی که آرد بخرد، زمینه ایجاد بحران در زندگی خود را فراهم کرده است خرید آرد موجب از بین رفتن نیمی از توان مالی انسان است و کسی که نان آماده بخرد مستقیما مبتلا به بحران در زندگی شده است.
خریدن نان آماده، بیچارگی و عجز است و انسان را کم‌کم نابود می‌کند.
این روایت، مبنای یک استراتژی و الگوی جانشین در امر نان را ارائه کرده است، انتقال چرخه تهیه نان از بازار به خانه.
این روایت را می‌توان، بیانگر یک ملاک کلی دانست: ما یحتاج اولیه و دائمی انسان باید توسط خودش تهیه شود و فرد فقط به تهیه مواد اولیه از بازار اقدام کند و فرآیند تبدیل این مواد به مواد مصرفی در منزل انجام شود، تامین امنیت غذایی یک کشور با این استراتژی قابل حصول است.
طبعاً این سیاست‌گذاری در صورتی اجرایی خواهد بود که ابزار و دانش فنی تبدیل مواد اولیه به مواد مصرفی در خانه عمومی شودو این امر ممکن نخواهد شد مگر با طراحی یک ابزار مناسب برای تولید آسان نان در خانه، ابزاری که از یک طرف آن گندم و آب و افزودنی‌ها ریخته شود و از طرف دیگر نان مناسب در مدت مناسب با تعداد مناسب به دست آید (ابزاری با کارکردی مانند یک ماشین لباس‌شویی خانگی)
اجرای این استراتژی غیر از حل ریشه‌ای مشکل ضایعات نان و واردات گندم، انتقال سرمایه عظیم کارخانجات آرد و توزیع آرد و نانوایی‌ها و نیروهای انسانی آنها به بخش‌های بنیادین دیگر جامعه را به همراه خواهد داشت.
*استراتژی سرمایه‌گذاری
مرکز ثقل سرمایه‌گذاری کجا باید باشد و جریان سرمایه‌ها به کدامین سو باید باشد؟ اسلام، استراتژی سرمایه‌گذاری را این‌گونه تعیین کرده است:
سئل النبی ای المال خیر؟ قال: الزرع زرعه صاحبه و اصلحه و ادی حقه یوم حصاده. قال: فای المال بعد الزرع خیر؟ قال: رجل فی غنم له قد تبع بها مواضع القطر یقیم الصلاة و یوتی الزکاه. قال: فای المال بعد الغنم خیر؟ قال: البقر تعدو و بخیر تروح بخیر. قال: فای المال بعد البقر خیر قال الراسیات فی الوحل و المطعمات فی المحل نعم الشی النخل.(الکافی ج5 ص260)
از حضرت رسول(ص) سوال شد که: چه سرمایه‌ای سودآورترین است؟ (کجا سرمایه‌گذاری کنیم؟) حضرت فرمودند: کشاورزی، البته در صورتی که به آن رسیدگی شود و مالیات الهی آن پرداخت شود سوال شد: در مرحله بعد از کشاورزی چه سرمایه‌ای سودآورترین است؟ فرمودند: دامداری به شرطی که مراتع بارانی باشد و مالیات الهی آن پرداخت شود سوال شد: در مرحله بعد از دامداری چه چیز سودآورترین است؟ فرمودند: گاوداری به شرطی که در مراتع به چرا بروند. سوال کردند: در مرحله بعد چه چیز؟ فرمودند: باغداری به شرطی که درختانی کاشته شود که کم آب هستند در خشک‌سالی نیز محصول دارند.
الکیمیا الاکبر الزراعه کشاورزی معجزه‌گر اساسی است.
(الکافی ج5 ص261)
این دو روایت بیانگر سیاست‌گذاری‌های کلان زیر هستند:
- اولویت کشاورزی در سرمایه‌گذاری، سپس دامداری و گاوداری و بعد باغداری.
- ضرورت تبدیل مناطق بارانی و نیمه‌بارانی به قطب‌های کشاورزی و دامداری در یک کشور.
- ترویج فرهنگ کشاورزی و ایجاد اعتبار و ارزش اجتماعی برای آن.
- جذب نیروهای علمی و فنی در بخش کشاورزی و دامداری.
*استراتژی انتخاب دانه برای کشت:
آن گونه که گفته شد؛ تدوین استراتژی بدون در نظر گرفتن گزینه‌های ممکن و تعیین ضریب اولویت برای آنها اثربخش نخواهد بود، فعال‌سازی کشاورزی نیازمند به انتخاب نوع کشت دارد، گزینه‌های ممکن برای انتخاب نوع کشت، تابع خصوصیات دانه و بذری است که محصول نهایی را تولید خواهد کرد.
برای تولید نان از چه دانه‌هایی استفاده کنیم؟ گزینه‌هایی مانند گندم، جو، ذرت، عدس، برنج در دست هستند. *اسلام، استراتژی انتخاب دانه برای کشت و تولید نان را بدین گونه ترسیم کرده است:
فضل خبز الشعیر علی البرَ، کفضلنا علی الناس و ما من نبی الا و قد دعا لاکل الشعیر و بارک علیه و ما دخل جو فا الا و اخرج کل داءفیه.(الکافی ج 6 ص304)
برتری نان جو نسبت به نان گندم، مانند برتری ارزش و فایده ما معصومین(ع) بر دیگر مردم است.
تمام پیامبران از خداوند در خواست نان جو داشتند و آن را پرفایده می‌دانستند، هرکس نان جو بخورد زمینه سلامتی خود را فراهم کرده است.
این روایت و روایات دیگر که بیانگر خصوصیات نان جو هستند، یک خط مشی تولیدی را ارائه می‌دهند: ضرورت توسعه کشت جو و توسعه صنایع تبدیلی به انواع نان جو و ضرورت توسعه فرهنگ استفاده از نان جو (حداقل به اندازه نان گندم و در کنار آن).
*استراتژی آرد کردن
الگوی جاری در آرد کردن، گرفتن سبوس گندم است، اسلام برای تهیه آرد نان، الگو و استراتژی دیگری را ارائه کرده است.
ان امیرالمومنین(ع) کان لا یُنْخَل له الدقیق و کان یقول لا تزال هذه الامة بخیر ما لم یلبسوا الباس العجم و یطعموا اطعمه العجم فاذا فعلوا ذلک ضربهم‌الله بالذل(محاسن برقی ج2)
آرد نان علی(ع) را الک نمی‌کردند و وی همیشه می‌فرمود: مسلمانان تا وقتی که به پوشیدن لباس غیر مسلمانان و خوردن غذای آنها رو نیاورده‌اند، مشکلی نخواهند داشت، اما وقتی به فرهنگ آنها رو آورند، خداوند نیز ذلت و بیچارگی را بر آنها چیره می‌کند.
استراتژی تولید آرد سبوس‌دار توصیه‌یی است که اسلام برای رسیدن به امنیت غذایی صادر کرده است.
*استراتژی تخمیر
عملیات خاصی در فرآیند تخمیر صورت می‌گیرد، دستیابی به سریع‌ترین و باکیفیت‌ترین و بیشترین خمیر مناسب برای تبدیل به نان، دغدغه محققین صنایع غذایی است، اسلام برای دستیابی به خمیری که نان بیشتری را تولید کند، راهبردی را ارائه کرده است:
ان علیا کان یعاتب غلمانه فی تخمیر الخمیر یقول هو اکثر للخبز.(قرب الاسناد ص34)
حضرت علی(ع) به خدمت‌کارانش نسبت به نپوشاندن روی خمیر نان، اعتراض می‌کرد و می‌فرمود: قرار دادن خمیر در ظرف دربسته برای مدت مناسب، موجب بیشتر شدن مقدار بهره‌برداری از آن برای پخت نان می‌شود.
راهبرد تولید خمیر در ظروف دربسته پیشنهادی است که اسلام برای دستیابی به کمیت و کیفیت بهتر نان ارائه کرده است.
*استراتژی اندازه نان
برای کمیت نان تولیدی و اندازه‌ای که در نهایت خواهد گرفت، گزینه‌های بسیار متنوعی قابل تصور و در حال اجراست، به استناد روایت زیر، اسلام در این زمینه، استراتژی نان یک نفره را ارائه کرده است:
صغروا رغفانکم فان مع کل رغیف برکه(الکافی ج6 ص359)
قرص‌های نان را کوچک درست کنید که بهره‌برداری از نان بیشتر می‌شود.
*استراتژی میزان حرارت پخت
روایت زیر بیانگر راهبردی در اندازه حرارت بهینه برای پخت نان است:
ابعثی الینا بحرف رغیف یابس من الذی تجففه فی التنور(16)
برای ما از نان خشکی که در تنور خشک شده است بیاور.
این روایت استراتژی «نان دو تنوره» را ارائه می‌کند،یعنی برای دستیابی به خواص برتر نان، از ابزار حرارت دیدن حداکثری نان در تنور استفاده کنید.
*استراتژی میزان حرارت نان پس از تولید
نان از تنور خارج می‌شود و دو راه برای تحویل آن به مشتری قابل تصور است: تحویل نان گرم یا سپری کردن زمان انتظار وتحویل نان سرد.
اسلام برای این محور از چرخه تولید نان، استراتژی «نان سرد» را پیشنهاد می‌کند، روایت زیر بیانگر این استراتژی است: اقروا الحار حتی یبرد فان رسول‌الله(ص) قرب الیه طعام حار فقا اقروه حتی یبرد ما کان‌الله عزو وجل لیطعمنا النار و البرکه فی البارد.(الکافی ج6 ص321)
غذای داغ نخورید، بگذارید سرد شود، خداوند آتش را به عنوان غذا به ما نداده است. اثربخشی و بهره خوب غذا وقتی است که غذا خنک شده باشد.
*استراتژی مصرف
روایات زیر تعیین کننده استراتژی مصرف و راهبردهای طراحی فرهنگ مصرف نان هستند:
اهانه الکسرة من الخبز یورث الفقر(جامع الاخبار ص124)
بی اهمیت شمردن خرده‌های نان زمینه‌ساز بحران مالی است.
کان ابی علی بن الحسین(ع) اذا رای شیئا من الخبز مطروحا و لو قدر ما تجرّه النملةُ نقص من قوت اهله بقدر ذلک(دعائم الاسلام ج 2 ص15)
امام باقر(ع) می‌فرمایند؛ پدرم امام سجاد(ع) وقتی تکه نانی را در زمین خانه پیدا می‌کردند (گرچه به اندازه‌ای بود که مورچه‌ای آن را حمل می‌کرد) به همان مقدار از قوت اهل خانه کم می‌کردند.
این روایت ضرورت ایجاد فرهنگ خاص را در امر مصرف غذا مخصوصا نان، ارائه می‌کنند، این‌گونه فرهنگ‌سازی‌ها به وسیله کتاب‌های درسی دانش‌آموزان، تابلوهای تبلیغاتی در شهر، روی اجناس و برنامه‌های رادیو تلویزیونی و فیلم‌ها قابل انجام است و هم‌زمان با اجرای دیگر سیاست‌گذاری‌ها باید اجرا شود.
*نتیجه
*در نگرش اسلام
1- نان دارای بالاترین ضریب اهمیت در تغذیه انسان است.
2- به علت استراتژیک بودن مساله نان نظارت و دخالت دولت در تعادل وضعیت نان ضروری است.
3-سرمنشا مشکلات نان به دو امر بر می‌گردد:
- بازاری بودن تولید و توزیع نان (در برابر خانگی بودن تولید)
- پایین بودن ضریب اهمیت آن در افکار عمومی (بی‌اهمیت بودن و عادی شدن نزد تولید کننده و مصرف کننده)
4-وضعیت بهینه در امر نان عبارت است از:
- وارد ساختن نان جو در چرخه تولید و مصرف
- نگرفتن سبوس
- تهیه خمیر در ظروف در بسته با زمان انتظار مناسب
- تهیه قرص‌های نان با حداقل اندازه ممکن
- خشک شدن بیشتر نان در تنور
- ایجاد فرهنگ مصرف نان سرد
- تهیه نان در خانه
*راهبرد اصلی پیشنهادی برای رسیدن به وضعیت مطلوب در نان، در محور بلند مدت عبارت است از:
انتقال چرخه تولید نان از نانوایی‌ها به خانه و خانواده با ایجاد ماشین مناسب پخت در خانه، بعلاوه زمینهسازیهای فرهنگی در دو مورد احترام و اهمیت نان، پخت نان در خانه‌ها به طوری که احترام به نان و تهیه نان در خانه، جز شاخصه‌های فرهنگی شود.
*راهکارهای پیشنهادی برای طراحی خط مشی انتقالی و کوتاه مدت عبارتند از:
- برگزاری مستمر کارگاه‌های آموزشی پخت نان برای نانوایی‌ها با تاکید بر:
ایجاد روحیه احترام و اهمیت دادن به نان، تهیه خمیر نان در ظروف در بسته روش تهیه نان در حداقل اندازه، روش تحویل نان سرد به مشتری، تبدیل برخی کارگران نانوایی‌ها از افراد سطح پایین به افراد سطح برتر (البته بعد از زمینهسازیهای فرهنگی و اجتماعی نسبت به نان و اهمیت نانوا و بهینه‌سازی حقوق، مزایا و شرایط اولیه محیط شغلی)
*مدل‌سازی از گزاره‌های استراتژیک اسلام درباره چرخه نان
با توجه به تفاصیلی که در بحث سیستم و مدل‌سازی ارائه شد می‌توان گزاره‌های مذکور در این فصل را به صورت زیر تبدیل به مدلی کاربردی نمود:
*مشکل و نیاز: وجود ضایعات + سوء هاضمه در اثر مصرف نان نامطلوب
*هدف: تولید نانی که در مصرف آن ضایعات و سو هاضمه نباشد.
*میزان اهمیت هدف: استراتژیک و حیاتی بودن تعادل در چرخه نان
*راه حل پیشنهادی :
قرار دادن مرکز ثقل تولید آرد بر تولید آرد سبوس‌دار (آرد بدون سبوس شاید در مواردی لازم باشد اما سیاست اصلی در تولید بر آرد سبوس‌دار قرار گیرد).
*زمینه‌سازی: تبلیغ و ترویج فرهنگ استفاده از نان سبوس‌دار
*محرک لازم برای شروع: مثلا موظف کردن نانوایی‌ها به تولید نان سبوس‌دار و واگذاری تولید نان بدون سبوس به قنادی‌ها (مانند شیرینی‌ها که از آرد بدون سبوس تهیه می‌شود)
کیفیت و کمیت کار: موظف شدن نانوایی‌ها به تهیه ظروف مخصوص نگهداری خمیر+ تنظیم حرارت تنور برای مقداری که بیشترین عملیات خشک‌کنی ممکن صورت پذیرد+ تهیه چونه‌های خمیر در حداقل اندازه مطلوب+ تعبیه ابزار لازم برای خنک کردن نان پس از خروج از تنور و تحویل نان خنک شده به مشتری (مقدار حرارت و اندازه نان و خصوصیت ظروف ابزار خنک کنی باید از طرف متخصصین تعیین و به نانوایی‌ها ابلاغ شود)
*مراحل طرح:
مرحله اول: ترویج فرهنگ مصرف نان سبوس‌دار
مرحله دوم: وارد کردن نان جو به چرخه مصرف و ترویج فرهنگ‌سازی نسبت به مصرف نان جو
مرحله سوم: ایجاد کارخانه‌های خمیرسازی یعنی به جای تحویل آرد به نانوایی‌ها و مردم، خمیر مناسب و مطلوب به نانوایی‌ها، مغازه‌ها و سوپرها تحویل داده شود و فرهنگ خرید خمیر و تبدیل آن به نان در خانه به جای خرید نان آماده ترویج گردد.
مرحله چهارم: کارخانه‌های تولید ماشین پخت نان ایجاد شود (ماشین‌هایی در اندازه‌ها و مدل‌های متنوع با کارکردهای مختلف که مانند ماشین لباس‌شویی بتوان از یک طرف آب و گندم و افزودنی‌های لازم را ریخته و برای نوع، زمان و تعداد پخت مورد نظر تنظیم کرده و از سوی دیگر نان آماده تحویل گرفت، و فرهنگ استفاده از ماشین‌نان پزی مانند ماشین لباس‌شویی ترویج شود.
*نتایج مورد انتظار:
انتظار می‌رود پس از مراحل فوق، مصرف عمومی مردم در شرایط عادی به صورت زیر در آید.
مصرف نان‌های جو سبوس‌دار یک نفره که در خانه تولید می‌شود بنابراین انتظار می‌رود همان‌طور که عموم مردم برنج پخته شده از بازار نمی‌خرند و برنج را به صورت خام تهیه می‌کنند به جای عادت به خرید نان آماده، گرایش به سوی خرید گندم یا آرد یا خیر از بازار پیدا کنند و خود در خانه به نان تبدیل کنند.
*نقاط مشکل و توقف احتمالی:
عدم استقبال ذائقه عمومی از نان سبوس‌دار و نان جو و نان‌هایی با اندازه کوچک
همراهی نکردن نانوایی‌ها برای اجرای دستورالعمل‌های فنی پخت نان
ناتوانی نسبت به ایجاد کارخانه خمیرسازی و کارخانه ماشین نان‌پزی
عدم استقبال عمومی از ماشین‌های نان‌پزی به علت ضعف ماشین‌ها یا قیمت آنها حجم نامناسب یا فقدان پشتیبانی و خدمات پس از فروش.
فقدان دید و نگرش لازم در متصدیان و تصمیم‌گیران.
فقدان دید و نگرش لازم در متصدیان و تصمیم‌گیران.
مانع‌تراشی کسانی که از ضایعات نان و قاچاق آرد و وضعیت نابسامان نان سود می‌برند.
