گفتگو با حجت الاسلام تقی زاده نویسنده کتاب «رجال همراه» که در سیزدهمین همایش کتاب سال حوزه در گروه تکنولوژی آموزشی عنوان شایسته تقدیر را کسب کرده به گفتگو درباره کم و کیف این اثر ارجمند و تحلیل وضعیت آموزشی حوزه با عنایت به موضوع تکنولوژی آموزشی منجر شد.
متن گفتگوی خبرنگار خبرگزاری حوزه با این روحانی جوان که تاکنون تلاشهای خوبی در حوزه های آموزشی و هنری و... به انجام رسانده در ذیل می آید.
* در ابتدا مقداری درباره کتاب رجال همراه و سوابق کاری و پژوهشی خود توضیح دهید.
کتاب "رجال همراه" محصول 6-5 سال کار انفرادی است و به نوعی می‌تواند جزو ابداعات حوزه باشد. این ایده زیر نظر استاد مددی شکل گرفت و 6-5 هزار ساعت وقت صرف آن شد.
بعد از این کار البته کارهای دیگری نیز در دست انجام داریم. مثل تفسیر روانشناسی قرآن کریم که می‌تواند راه‌کارهای تفسیری جدید و متناسب با روز ارائه دهد. «فرهنگ لغت قرآن» که اثر دیگری است نیز فیش‌های تحقیق‌اش آماده شده است که ریشه‌های کلمات قرآن را بررسی کرد. برخی قسمت‌های این فرهنگ در فرهنگ‌های دیگر نبوده است.
تدوین گزاره‌هایی برای کتابهای حوزوی از کارهای دیگر بنده است که اسم آن «جامع‌المقدمات ابتدایی» است می‌خواهم آن را برای دوره سطح ارائه دهم که به صورت فشرده، از فقه و اصول یک دوره کامل جامعه‌شناسی و روانشناسی به آن اضافه شود تا طلبه بتواند در طول ده سال اجتهاد قطعی‌اش را داشته باشد.
* به سوابق تحصیلی خودتان اشاره کنید.
بنده در سن 13 سالگی پس از پایان مقطع راهنمایی طلبه شدم و تاکنون 18 سال است که در حوزه هستم. الان در مقطع کارشناسی ارشد ادیان ابراهیمی مشغول تحصیل‌ام. در دانشگاه نیز کارهایی در ارتباط با ادیان انجام دادهام مثل اشتراکات لفظی قرآن و انجیل‌های چهارگانه که در آن پژوهش اعلام می شود که بیش از 300 آیه قرآن با انجیل اشتراک لفظی دارند. پروژه‌های دیگری نیز که انجام شد مثل بشری بودن حضرت عیسی طبق انجیل‌ها (غیر از انجیل یوحنا) این مساله مورد قبول کتابهای مقدس مسیحیت نیست.
در رابطه با اخلاق، چند پروژه در دست داریم تا علم اخلاق را به عنوان علم مجزا از الهیات و فقه بررسی کنیم تا اگر شد به عنوان یک نظریه از آن استفاده کنیم.
* فعالیت هنری هم داشته اید؟
مدتی در مرکز فرهنگی- هنری دفتر تبلیغات قسمت انیمیشن مشغول بودم.
* انیمیشن کار کردید؟
بله بیش از 10 سال پیش آن موقع سی‌دی نبود 60 فلاپی دیسکت به ما دادند بردم کرمان و روی بحث انیمیشن تمرکز کردم. آن موقع موضوع کتاب سیاحت غرب را با یکی از دوستان آموزش و پرورش کرمان انجام می‌دادیم و مقداری کار کردیم که متاسفانه نیمه کاره ماند. بعد آمدیم قم.
* درباره رجال همراه توضیح دهید ماهیت این کتاب چیست و چه کار‌آییهایی دارد؟
در کلاس آیت‌الله مددی شرکت می‌کردم، ایشان در مباحث زیاد به رجال تأکید داشتند. من به ذهنم رسید رجال هم می‌تواند هم علم باشد هم ابزار. آنچه به ذهنم رسید این بود که رجال به صورت ابزار ارائه شود. یک طلبه بواسطه این ابزار با حداقل وقت، حداکثر استفاده را ببرد. بعد کتاب را خدمت استاد بردم، ایشان هم گفتند با این کتاب، رجال از تخصصی بودن خارج شده و برای عموم قابل استفاده است. البته من کتاب را قبل از انتشار پیش 8 تن از مراجع بردم از جمله حضرات آیات زنجانی و سبحانی. نشینیدم بگویند که کاربردی نیست. کتاب رجالی که استفاده کردم در درایةالنور هست هر چند که من می‌خواستم دو کتاب رجال از اهل سنت را هم اضافه کنم تا حالت تطبیق پیدا کند ولی بنا به دلایلی نشد. تنها چیزی که بود، دیدم این نرم‌افزار هم هر چند سرعت جستجویش خوب است ولی باز وقت‌بر است، تصمیم گرفتم یک نفر به جای همه ببیند و علامتی ما به ازای همه موارد بگذارد تا متن‌خوانی انجام نشود.
فکر کنم علایمی که در این کتاب است، مثل علایم ریاضی است، مثلا در کتاب اشارات برخی وقتی‌ها خواسته عده‌ای را توضیح دهد 5/2 صفحه توضیح داده ولی یک + همه اینها را حذف کرد. البته این کتاب حالت ابتدایی دارد. چون رجال علم گسترده‌ای است با دیدگاهی که در حوزه است که رجال مقدم بر درایه است، این می‌تواند یک گام اولیه باشد.
* این‌که گفتید از حیطه تخصصی خارج شده و حالت عمومی پیدا کرده منظورتان در حیطه حوزه است ؟
هر طلبه‌ای می‌تواند راحت از این کتاب استفاده کند هر چند برای مجامع دانشگاهی مثل دانشگاه تهران و دانشگاه ادیان و مذاهب و علوم حدیث هم قابل استفاده است.
* ویژگی‌های کتاب چیست؟ عناصر و مولفه‌های آن کدام است؟
این کتاب نسبت به بقیه کتب رجالی اثری فشرده و در عین حال دقیق و فرمولی است. مثلا کتاب آیت‌الله‌العظمی خویی که 16هزار صفحه است، هم عناوین را جمع کرده است و هم خیلی مفصل و طولانی است. مثلا در بحث رجال بود کلمه ثقه که در کتب رجالی آمده است برای بعضی بسیار مهم است، اما بعضی گزاره‌ها را در این کتاب کوتاه توضیح داده و القاب مدحی قوی برای تعریف را آورده ولی کلمه ثقه را مثلا نگفته.
ما هر جا کلمه ثقه آمده آن را ذکر کرده‌ایم، حتی اگر مدح شدیدی از راوی شده باشد آن را ثقه ندانستیم چون حالت تخصصی به خود می‌گیرد.
یا دلیل ضعیف را برخی کتب ذکر نکرده‌اند، ولی ما دلایل جرح را به نوعی در دایره قرمز آورده‌ایم و در ابتدای کتاب در دو جدول یادآوری کرده ایم.
طبقات حدیث را هم دو سه نوع طبقه در نظرداشتیم. ما طبقات الرجال آیت‌الله بروجردی را که بر مبنای 14 معصوم است اضافه کردیم چون برخی احادیث از حضرت زهرا(س) نقل شده بود و آنها را هم آوردیم.
اصحاب امام حسین(ع) در عاشورا و امامزاده‌ها هم ذکر شده‌اند که ابتدای کتاب توضیح داده شده.
* در کار پژوهشی خود به تکنولوژی آموزش هم توجه داشتید؟
بله غیر از رجال در اصول هم این کار را خواستیم انجام دهیم. البته کار سختی است. کل موارد اصولی 300-200 گزاره بیشتر نیست. با افرادی صحبت می‌کردم که اینها را می توانیم به صورت فرمول ریاضی در بیاوریم تا طلبه به سادگی با آن کنار بیاید و مثل جدول ضرب به راحتی یاد بگیرد.
* با توجه به تکنولوژی آموزشی مورد نظر شما تا چه حد کتاب شما در فضای حوزه می‌تواند وارد شود و جلوه یابد. مثلا به عنوان متن درسی.
زمانی که یک تحقیق یا پژوهش انجام می‌شود، ابتدایی‌ترین مساله نیاز خود پژوهش گراست. ما وارد حدیث که شدیم، دیدیم ابتدایی‌ترین راه شناخت، سند حدیث است. خواستیم این کار ابتدایی را برای خودمان انجام دهیم وارد که شدیم، دیدیم می‌توان یک کاری که برای همه طولانی است آسان‌تر کرد. مقداری انگیزه‌ها بیشتر شد. کار سخت بود فیش‌های ابتدایی ما در صفحات A4 در 5 سال تهیه شد اگر نگاه ما نسبت به علوم ابزاری باشد، قطعا تکنولوژی آموزشی در حوزه توسعه می‌یابد درست است که اصول و فقه علوم پایه حوزه است، ولی علوم درونی شیعه است. خروجی کار فقه رساله عملیه است که نیازهای احکامی جامعه را پاسخگوست و انجام می‌دهد. اگر کار از این فراتر برود و بخواهید با ادیان و جوامع دیگر تضارب داشته باشید این فقه حالت درون مذهبی پیدا می‌کند، می‌تواند به عنوان الگو ارائه شود، اما غالب نمی‌شود لذا باید به قرآن و تفسیر بیشتر اهمیت داد تا از آن چیزی استخراج شود و راه تعامل بیرونی هم باز شود. متون حوزوی ما جز برخی آیات قرآن مثل قصاص، نکاح و... آیات دیگر را در بر ندارد در حالی که فقه قرآن آن قدر مهم است که ملاک تشخیص درست یا نادرست بودن احادیث است. ما در این سیستم، فقه و اصول را گسترش دادیم، ولی از مباحث اصلی که قرآن و تفسیر است غافل نشدیم چرا که اینها ابزار فهم قرآن است.
* یکی از رموز موفقیت غرب استفاده از روش‌های نوین تکنولوژی آموزشی است. با توجه به لزوم تحول در حوزه چقدر این نیاز را در حوزه احساس می‌کنید؟
طلاب با تکنولوژی آموزشی آشنا هستند. مثلا هر طلبه اینترنت پرسرعت یا رایانه دارد، اما باید الگویی منسجم ارائه شود.
* باز خورد این اتفاق بین مخاطبین و نوع مواجهه نهاد حوزه با کار شما چگونه بوده؟
این کتاب را هر کجا که پیش بزرگان بردم - نزدیک 160-150 جلد من به افراد مختلف هدیه دادم- خدمت آقایان که می‌رسیدم همه هم تعجب می‌کردند، هم خوشحال می‌شدند. برخی هم قول حمایتی می‌دادند. آدم با دیدن این شور و هیجان انگیزه پیدا می‌کند بعد از انتخاب به عنوان کتاب سال حوزه هم با خودم گفتم حتما حمایت می شود. عصر آن روز که برگشتم خانه، شروع به نوشتن کتاب بعدی کردم چند هفته گذشت دیدم خبری نشد! هیچ کس حمایت نکرد! هنوز این کتاب که با 3000 تیراژ چاپ شد هزار و اندی جلد آن باقی مانده! برای پژوهشگر حمایت مهم است تا بتواند کارهای بعدی را انجام دهد.
* کتاب را خودتان چاپ کردید؟
بله.
* در توزیع مشکل پیدا کردید؟
بله برخی آقایان وقتی تیراژ را پرسیدند گفتند قولش را به هیچ کس ندهید، ما خودمان می‌گیریم، توزیع هم می‌کنیم کتاب کتابی است که مورد نیاز هر طلبه است، چون ابزار آموزش است و سرعت آن برای پیدا کردن جرح و تعدیل از کامپیوتر هم بیشتر است. چون یکی از رقیب‌های ما کامپیوتر است.
* هیچ حمایتی از شما نشد؟
نه. فقط در کتاب سال تقدیر شد.
* در باز خورد کتاب بین اساتید، نهاد حوزه و طلاب به چه نتایجی رسیدید؟
اینها را من به روش‌های مختلف امتحان کردم، برخی از نزدیکان بزرگان می‌گفتند؛ آقایان راضی‌اند هر چند ابتدای کار است دو تا از بزرگان که کتاب مرا دیده بودند، گفته بودند چرا حضرت عباس(ع) را ثقه زدند، باید ممدوح باشد من اول کتاب توضیح دادم که افرادی مثل حضرت عباس درست است که حالت مدح داشته‌اند، ولی به عنوان گزاره‌های شیعی که ما از آن استفاده می‌کنیم اگر ما ایشان را ثقه ذکر نکنیم، دیگران قطعا چنین کاری نمی‌کنند احادیثی هم که درباره ایشان است نتیجه‌ای جز این ندارد.
یا برخی از الفاظ که داخل کتاب آمده برای کامل کردن فهرست بوده و جنبه رجالی نداشته است و شخصی بدون این‌که مقدمه را بخواند گفته بود این غلط است!
برخی اساتید هم اظهار رضایت کرده‌اند و از کتاب استفاده می‌کنند.
* این کتاب نتیجه یک دغدغه بوده است در حالی که برخی کتب چاپ شده در کشور این‌گونه نیست، مشکل اصلی چیست که کتاب‌هایی که ناشی از دغدغه نویسنده است و کار پژوهشی دقیق‌تر هم دارد با مشکل مواجه می‌شود ولی کتاب‌هایی که این چنین نیست با بودجه عمومی چاپ می‌شود؟
به اعتقاد من برخی مسئولین ما تخصص لازم را ندارند و بیش از این نباید توقع داشت. علاوه بر این فقط کمیت و بزرگ‌نمایی مورد نظر ایشان است. غرب این کار را انجام نمی‌دهد. غرب وقتی کتابی را مثلا در حوزه تاریخ اسلام یا تشیع می‌خواهد بنویسد چهار دانشگاه را با بودجه لازم مامور می‌کند.
جالب است کتابی که جزو منابع دکترای تاریخ اسلام در کشور ماست ، متعلق به اکسفورد است! هم کار انجام می‌دهند هم با کیفیت بالا انجام می‌دهند. تنها کاری که آن را خراب می‌کند ترجمه است! مترجمین شاید هفتاد درصد مقصود نویسنده را نمی‌رسانند.
کمی‌گرایی در کشور کیفیت کار را پایین می‌آورد. کتابی با 50 هزار تیراژ چاپ می‌شود با این عنوان که مثلا «الفاظ محبت‌آمیزی که می‌توانید به همسرتان بگویید» یا کتاب «یادمان نرود کودکی‌هایمان را» و عکس از گالیور و.... چاپ کرده! 50هزار هم تیراژ خورده است! اگر در جامعه رکورد علمی و فرهنگی پیدا شود این کتاب‌ها برای پرکردن وقت خوب است، ولی در جامعه پویا نه. الان هیچی به علم اضافه نمی‌شود، یک ماه پیش کتابی را مطالعه می‌کردم کتاب هم عرض آن را هم که دیدم، 90درصد کتاب قبلی بود و نویسنده هم کتاب را بعد از آن کتاب اولی نوشته بود ولی زودتر چاپ کرده و از نوشته‌های آن کتاب قبلی استفاده کرده بود!
به من گفتند کتاب شما کپی است درایة النور این کتاب‌ها را داشته و این کار را انجام داده! گفتم کاری که ما انجام دادیم همین علایم است، اگر این گونه باشد که خود درایةالنور هم کپی است، چون مثلا رجال نجاشی را داخل نرم‌افزار گذاشته! یکی از اساتید حرف جالبی می‌گفت. ایشان می گفت حرام است آدم دست به قلم گیرد و چیزی به علم اضافه نکند.
* البته ترجمه اگر درست صورت بگیرد، بسیار خوب و موثر است.
مترجم به نوعی مولف دوم است. با نگاهی که در غرب است زمانی ترجمه را علم انحرافی و مترجم را خائن می دانستند، الان این‌گونه نیست، مثلا ما کتابی را با متن اصلی مقابله می‌کردیم، دیدیم تثلیث را خدای سه‌گانه معرفی کرده در حالی که مسیحیت تثلیث را این‌گونه معنا نمی‌کند. خدای واحد را در سه اقنوم می‌داند. مشخص می‌شود که مترجم در حوزه ادیان تخصص نداشته است.
* کتابهای رجال معمولا به درایه هم می‌پردازند. در کتاب شما این موضوع نیامده. نیاز نبوده یا دلیل دیگری داشته؟
در این کتاب درایه نیست. در نگاهی که من داشتم اصل در روایات است «درایه» است ولی در حوزه به رجال بیشتر استناد می‌شود. دلیل این مساله هم قدرت عظیم اصول است.
البته درس فهم خود روایت هم در حوزه وجود ندارد. به ذهن من رسید آن چه مهم است شناخت خود معصوم است وقتی معصوم را بشناساند دیگر زیاد مهم نیست که شاید روات حدیث را قبول نکنیم. ولی وقتی معصوم را بشناسیم می‌توان حکم را نتیجه گرفت. اگر معصوم را بشناسیم می‌دانیم چنین حرفی زده یا نه. البته این کار سختی است ولی می‌شود این کار را کرد. حوزه هم باید این کار را شروع کند.
* با توجه به تجربه تالیف این کتاب مشکلات سیستم آموزشی حوزه و نظام کلاسیک را چه می‌دانید؟
به نظر می رسد برخی از این مشکلات مربوط به متون درسی، برخی به دولت و برخی هم به نخبگان مربوط است. بخشی هم البته بر می‌گردد به اساس زندگی خانوادگی ما.
درست است ولی نباید این را فراموش کرد که نگاه خانواده به حاکمان است. حوزه علمیه قبلا پویایی خاص خود را داشته و انقلاب ایجاد کرده است، پس می‌تواند انقلاب‌های دیگری هم که در کشورهای دیگر انجام شده است از دل حوزه پدید آید. من نمی‌گویم آن کشورها از ما الگو گرفته اند یا نه ولی به قول ما انقلاب ما انقلاب ضعفاست آن جا هم پا برهنه‌ها به میدان آمدند. مشکل ما این است کسانی که در راس کارند کاردان نیستند.
* تعداد رواتی که ذکر کرده‌اید چقدر است؟
6817 نفر از 9هزار و اندی که جمع‌آوری شده بود و بیش از این هم فکر نمی‌کنم باشد. حتی نرم‌افزار درایةالنور هم که من بررسی کردم بیش از این نبود.
* از رجال متاخرین هم استفاده کردید.
طبق دیدگاه آیت‌الله خویی و آیت‌الله زنجانی عمل کردیم و ابتدا هم طبق رجال نجاشی؛ خلاصه علامه حلی و رجال طوسی را نیز ذکر کرده‌ام. از متاخرین چیزی اضافه نکرده‌ام.
گفتگو: محمدرضا محقق
