سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» :یکی از مسائل نوپیدا و جدیددرحوزه مباحث پزشکی که امروزه کاربرد فراوانی پیدا کرده است، مسئله پیوند اعضا می باشد که مورد توجه دانش پزشکی جدید است و دستاورد آن، تجدید حیات و بهبود زندگی شمار فراوانی از بیماران است و از طرفی دیگر، با توجه به توسعه پزشکی درپیوند اعضا، فقر و مشکلات اقتصادی بعضی از اقشار جامعه این بحث حائز اهمیت است واین کار از منظر علم فقه با پرسش ها و مسائل زیادی روبرو است؛ به همین جهت شایسته است مورد کندوکاو بیشتر فقها و علمای دینی قرار گیرد.

*حفظ جان سالانه بیست هزار بیمار توسط پیوند اعضا

امروزه پیوند اعضا درسه شاخه اصلی پیوند از انسان زنده، پیوند از انسان مرده و پیوند از بیمار مرگ مغزی صورت می گیرد که این مسئله تحول عظیمی در دنیای پزشکی به وجود آورده است؛ به گونه ای که امروزه بیش ازهفتاد قسمت بدن انسان، قابلیت پیوند به بیماران را دارد و سالانه جان بیش از بیست هزار نفر از انسان ها، به وسیله پیوند اعضا حفظ می شود.

*پیوند اعضا درتاریخ اسلام

پیوند اعضادر حوزه تمدن اسلامی حدود1400سال پیشینه دارد و عمل پیوند اعضا درعصر پیامبرگرامی اسلام(ص) هم مطرح بوده است و درکتاب های تاریخی گزارش شده است که نمونه هایی از آن عبارت است از:پیوند دست؛ عمل پیامبر اکرم(ص) نسبت به حبیب بن یساف و عبدالله بن عتیک و عمل امیرالمومنین(ع) نسبت به غلام سیاه؛پیوندپا، عمل پیامبر اکرم(ص) نسبت به عمرو بن معاذ،پیوندگوش و کاشت دندان.

*حکم نماز خواندن با عضو پیوندی

در رابطه با نماز خواندن با عضو پیوندی، با توجه به صور مختلف پیوندعضومثل پیوند از انسان زنده یا مرده و یا حیوان حرام گوشت و .... سه اشکال عمده متوجه می شود که باید از آنها جواب داد:نخست اینکه نجاست عضو پیوندی و اینکه نماز خواندن با بدن نجس باطل است و وضو و غسل با بدن نجس هم مشکل است.

اشکال دوم آنکه ادله«لاتجوز الصلاة مع المیته» می گوید نماز با میته باطل است و این شخصی که پیوند انجام داده است نماز در «میته» می خواند چون عضو مقطوع از انسان زنده حکم میته را دارد.

اشکال بعدی اینکه اگر از اجزای حیوان حرام گوشت پیوند زده باشد در نماز به همراه داشتن اجزا حیوان حرام گوشت جایز نیست.

فقها در این جا گفته اند پیوند عضو یا به باطن بدن است و یا به ظاهر بدن، اگر پیوند عضو به باطن بدن باشد گفته اند هیچ کدام از اشکالات وارد نیست، چون نجاست باطنیه مضر نمی باشد و به همراه داشتن جزئی از میته یا حیوان حرام گوشت درباطن بدن را شامل نمی شود، چون نماز درمیته صادق نمی باشد.

نتیجه بحث آنکه با عضو پیوندی نماز خواندن اشکالی ندارد همانطور که مراجع معظم تقلید نیز فتوا داده اند.

*وصیت به پیوند اعضا بعد از مرگ

قطع اعضای جسد میت مسلمان برای پیوند به لحاظ حکم اولی، حرام می باشد حال اگر خود میت در زمان حیات به قطع و پیوند اعضایش بعد از مرگ وصیت نموده درحالی که ضرورت حفظ حیات انسان دیگر و...درکار نباشد آیا چنین وصیتی نافذ است و رافع حرمت قطع اعضای میت مسلمان می باشد یا خیر؟

در این رابطه بین فقها اختلاف نظر وجود دارد و دو دیدگاه عمده در این بحث وجود دارد:دیدگاه اول قائل به این است که وصیت به قطع و پیوند اعضا باطل است و اثری ندارد درنتیجه پیوند عضو از میت مسلمان به حرمت اولیه خود باقی است که مرحوم امام خمینی(ره) در تحریر الوسیله ج2صفحه624 این باره گفته اند:«اگر خود میت اجازه به قطع عضوبعد از مرگ بدهد، جواز آن محل اشکال است».

اما دراین باره دیدگاه دومی وجود دارد و وصیت به قطع اعضای بدن پس از مرگ را صحیح و بدون اشکال دانسته است به گونه ای که مرحوم آیت الله العظمی خویی(ره) درکتاب منهاج الصالحین نوشته اند:«آیا قطع اعضا با وصیت خود میت جایز است؟ دو وجه وجود دارد، ولی ظاهرا جایز است و دیه ای هم بر قاطع نمی باشد»

دلیل بر جواز این کار را اطلاقات ادله وصیت و مشروعیت آن می باشد مانند صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر(ع) که حضرت فرمودند«وصیت کردن حق است و پیامبر اکرم(ص) وصیت نموده است پس شایسته است که هرمسلمانی وصیت کند» و روایات و ادله زیادی از این دست ،که این ادله اطلاق دارند و هرآن چیزی که عرفا وصیت شمرده می شود را شامل است.

*خرید و فروش اعضای بدن میت توسط اولیاء و ورثه میت

درصورتی که خود میت اذن و وصیتی نسبت به قطع و پیوند اعضای بدنش بعد از مرگ نکرده است، آیا اولیای میت حق قطع اعضای میت و فروختن آن به دیگران را دارند یا نه؟ آیا چنین معامله ای براعضای بدن میت شرعا صحیح است یا نه؟

امام خمینی(ره) در"تحریرالوسیله" به این فرع اشاره کرده اند:«اگر قائل به جواز اذن اولیای میت درتصرف نسبت به اعضای بدن میت شویم، بعید نیست خرید و فروش اعضای بدن میت برای انتفاع و استفاده جایز باشد، وپول و ثمن درمقابل اعضای میت باید برای خود میت خرج شود یا در ادای دیون میت ویا خیرات برای او صرف شود و ورثه حقی درآن ندارند».

نتیجه بحث آنکه چون اولیای میت ولایت و حق تصرف دراعضای بدن میت ندارند، خرید و فروش اعضای بدن میت باطل می باشد و دراین صورت درآمد حاصل از آن باید درخیرات برای خود میت صرف شود.

منبع: کتاب پیوند اعضا و مرگ مغزی در آیینه فقه نوشته سید محسن مرتضوی

*آشنایی با کتاب

کتاب " پیوند اعضا و مرگ مغزی درآیینه فقه" نوشته سید محسن مرتضوی، به طور مفصل و تفصیلی به بررسی زوایا و ابعاد مختلف فقهی پیوند اعضا، مسائل استدلالی و اجتهادی و ریشه های روایی و فقهی آن در منابع اصیل و دسته اول پرداخته است و نویسنده ذیل هر مطلب، اقوال و ادله فقهای فریقین (متقدمین و متاخرین) را مطرح کرده و درپایان هربحث نیز به نظریات مراجع معظم تقلید نیز اشاره کرده است که چون این نوشتار جنبه تحقیقی و علمی دارد لازم است که هرکس برای دریافت نظر نهایی در هر موضوع، به مرجع تقلید خود مراجعه نماید.

این کتاب با یک پیشگفتار آغازشده است، سپس درسه بخش اصلی و یک خاتمه به رشته تحریر درآمده است که اهم عناوین این بخش ها عبارتند از«حکم تکلیفی قطع و پیوند اعضا به لحاظ عنوان اولی»،«حکم تکلیفی قطع و پیوند اعضا به لحاظ عناوین ثانویه»و«بررسی احکام وضعی درموارد پیوند اعضا»که در انتهای این کتاب نیز دربخش خاتمه به تشریح برخی از فروعات مربوط به پیوند اعضا پرداخته شده است.

لازم به ذکر است در این نوشتار، مباحثی چون حکم تکلیفی قطع و پیوند اعضای میت مسلمان؛ پیوند اعضای میت کافر؛پیوند اعضای انسان زنده؛ پیوندعضو از بیمار مرگ مغزی و پیوند عضو از حیوانات و کاشت عضو مصنوعی به لحاظ عنوان اولی و ثانوی و احکام وضعی پیوند اعضا مثل خرید و فروش اعضای بدن، طهارت و نجاست عضو پیوندی و نماز خواندن با آن، احکام دیه و وصیت به پیوند اعضا و فروعاتی همچون پیوند عضو جدا شده از بدن درمقام اجرای حدود و قصاص مورد بررسی و کند وکاو قرار گرفته است.