جمعه ۱۰ فروردین ۱۴۰۳ |۱۸ رمضان ۱۴۴۵ | Mar 29, 2024
حوزه

حوزه/ از برکات انقلاب اسلامی به حوزه‌های علمیه، آشنایی مشتاقان معارف اهل‌بیت(ع) و جذب آنان در حوزۀ علمیه و سپس تأثیرگذار بودن آنان در کشورشان بوده است.

به گزارش خبرگزاری «حوزه»، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، کتاب "انقلاب 40 ساله" (نگاهی به دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران) را به رشته تحریر درآورده که متن این کتاب در شماره های گوناگون تقدیم حضور مخاطبان فرهیخته می گردد.

 

* ره‌آورد انقلاب اسلامی برای حوزه‌های علمیه

 

- مقدمه

حوزه‌های علمیۀ مکتب تشیع در جهان اسلام، تنها تکیه‌گاه و سرچشمۀ باورهای پیروان این مکتب در عصر غیبت کبراست. این نهاد از صدر اسلام و عصر ائمۀ اطهار: و دورۀ بعد از امامان شیعه و در طول 1400 سال ایجاد شده و گسترش یافته است.

نخستین حوزه‌هایی که در جهان اسلام شکل گرفت، حوزۀ مکه و مدینه در عصر پیامبر(ص) و امامان بعدی بود. این حوزه در عصر امام باقر و امام صادق8 رونق بیش‌تری یافت. کوفه مرکز بعدی حوزه‌های علمیه بود و در رتبۀ بعدی قرار دارد. حوزۀ قم در همان دوران محدثانی همچون زکریا بن آدم، اسحاق بن عبدالله اشعری، و سهل بن یسع اشعری را تربیت کرد. حضور برخی از امامان شیعه و فعالیت نواب اربعۀ امام دوازدهم (ع) در بغداد و ظهور عالمان تأثیرگذاری مانند ابن‌جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، حوزۀ علمیۀ بغداد را در اواخر قرن دوم به اوج شکوفایی رساند. حوزۀ شهر نجف با هجرت شیخ طوسی در میانه‌های قرن پنجم پا گرفت. حوزۀ حله هم از قرن ششم تا قرن هشتم از حوزه‌های علمیۀ معتبر شیعه بود. ابن‌ادریس، ابن‌نما، محقق حلی، علامه حلی، و فخرالمحققین از فارغ‌التحصیلان حوزۀ حله بودند. در قرن نهم برخی از عالمان شیعی جبل عامِل به اصفهان مهاجرت کردند. حوزۀ اصفهان عالمان برجسته‌ای همانند محمدتقی مجلسی، شیخ بهایی، میر داماد، میرفندرسکی، ملاصدرا، و محقق کرکی را تحویل جامعه داد.

در دوران معاصر هم آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، در سال ۱۳۰۱ش. با استقرار در شهر قم، دورۀ جدید این حوزه را بنا نهاد. او در مدت اقامت پانزده‌سالۀ خود و با وجود فشار حکومت بر روحانیت، شمار طلاب حوزۀ قم را به 900 نفر رساند. در اوایل دهۀ بیست شمسی با مستقر شدن آیت‌الله بروجردی در قم، حوزۀ قم دوره‌ای طلایی را تجربه کرد. تا این‌که با وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1357ش. تحولاتی ساختاری و کیفی و کمّی در وضعیت طلاب و روحانیت ایجاد شد. 

تعداد طلاب این حوزه تا این اواخر به 150 هزار نفر رسید. گذشته از ارتقای کمّی و کیفی حوزۀ علمیه، سایر دستاوردهای حوزوی انقلاب اسلامی بسیار گسترده است که مجال وسیعی می‌طلبد. اما در این نوشتار به برخی از دستاوردهای داخلی و خارجی می‌پردازیم.

 

- دستاوردهای داخلی

تحقق انقلاب اسلامی، زمینۀ جذب هزاران طلبه را فراهم آورد که هدایتگری امت اسلام را به عهده بگیرند. در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی افزایش بی‌سابقۀ علاقه و انگیزۀ جوانان برای فراگیری علوم اسلامی و رشد تقاضای فرهنگی و تبلیغی در مراکز و نهادهای مختلف و انتظارات جامعه از حوزه‌های علمیه، زمینه‌ها و عوامل گسترش حوزه را فراهم ساخت، در حالی که قبل از انقلاب چنین زمینه‌های گسترده‌ای وجود نداشت. انقلاب اسلامی ایران نه‌تنها گسترش و رونق روزافزون حوزه‌های ایران را سبب شد، بلکه حوزه‌ها و مدارسِ دینیِ همۀ نقاط شیعه‌نشین جهان را تحت تأثیر خود قرار داد و زمینۀ توسعۀ چشمگیر آن‌ها را به وجود آورد که در بخش دوم به آن خواهیم پرداخت. در این بخش به تحولات داخلی حوزه‌های علمیه می‌پردازیم.

 

1ـ سازماندهی مدیریت حوزه‌های علمیه

با پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از عرصه‌های اساسی تحول در حوزه‌ها، ایجاد زمینه برای ساختارمندی آن‌ها و شکل‌گیری تدریجی تشکیلات منسجم، در مدیریت علمی و اجرایی آن بود. تأسیس مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم که با اشراف شورای عالی حوزه‌های علمیه ـ مرکب از علما و مدرّسان عالی‌رتبه و مورد قبول رهبری معظم انقلاب و سایر مراجع عظام ـ اداره می‌شود، از نتایج انقلاب اسلامی برای رشد و ارتقای حوزه‌ها بوده است. البته این مسیر، با سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های اساسی‌تر و دقیق‌تر، می‌تواند به کمال و کارامدی مطلوب نزدیک‌تر شود.  در سال ۱۳۹۴ تعداد حوزه‌های علمیۀ فعال در سراسر کشور حدود ۴۸۰ مدرسه، تعداد اساتید فعال در حوزه‌های علمیۀ سراسر کشور ۷ هزار استاد و تعداد حوزه‌های علمیۀ دردست‌ساخت ۱۷۰ واحد اعلام شده است.

 

2ـ رهایی از فشار حکومت‌ها

از برکات انقلاب اسلامی برای حوزه‌های علمیه، رهایی از فشار حکومت‌های جائر و طاغوتی رژیم‌های گذشته است. حکومت‌های گذشته با ایجاد محدودیت شدید جهت حذف کامل حوزه‌های علمیه و روحانیت گام برمی‌داشتند. شهادت برخی از عالمان انقلابی به دست رژیم‌های قبلی نتیجۀ همین سخت‌گیری‌ها بود؛ ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی حوزه‌ها آزادی خود را بازیافتند.

 

3ـ ایجاد مراکز تخصصی در حوزه

در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی، مراکز تخصصی به منظور پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه در حوزه‌های علمیه ایجاد شد و گسترش یافت. این مراکز از نظر قوانین وابسته به حوزه هستند، اما بیش‌تر از سیستم آموزشی جدید و شبه‌دانشگاهی استفاده می‌کنند. در حوزۀ علمیۀ قم ۲۱ مرکز تخصصی وابسته به حوزه وجود دارد: تخصصی امامت اهل‌بیت:؛ تخصصی ائمۀ اطهار:؛ تخصصی باقرالعلوم7؛ تخصصی تبلیغ؛ تخصصی تفسیر و علوم قرآن؛ تخصصی حضرت مهدی7؛ تخصصی حقوق و قضای اسلامی؛ تخصصی دار الهدی؛ تخصصی شیعه‌شناسی؛ تخصصی علوم و حدیث؛ تخصصی فلسفۀ اسلامی؛ تخصصی کلام اسلامی؛ تخصصی مذاهب اسلامی؛ تخصصی معارف اهل‌بیت:؛ تخصصی نهج البلاغه؛ مؤسسۀ آموزش عالی حوزوی اِسراء؛ مؤسسۀ آموزش عالی حوزوی امام رضا7؛ مؤسسۀ آموزش عالی حوزوی تربیت مدرس؛ مؤسسۀ آموزش عالی حوزوی خاتم النبیین9؛ و مؤسسۀ بین‌المللی مطالعات اسلامی. اکثر این مراکز در قم قرار دارد، اما در برخی از مراکز استان‌ها که مدارس علمیۀ گسترده‌ای دارند نیز تأسیس شده است.

همچنین با هدف تولید علوم انسانی ـ اسلامی مراکزی با عنوان دانشگاه، مؤسسه و پژوهشکده، در حاشیۀ حوزۀ علمیه تأسیس شد که بعدها گسترش پیدا کرد. دانشگاه باقرالعلوم7، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، دانشگاه مفید، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشگاه قرآن و حدیث، دانشگاه معارف اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلام، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکدۀ دانشنامه‌نگاری دینی، مؤسسۀ فکر اسلامی، و پژوهشگاه جامعة المصطفی العالمیه از جملۀ این مراکز است.

 

4ـ رشد فعالیت‌های فرهنگی و پژوهشی

علاوه بر سامان‌یابی نظام آموزشی حوزه‌ها و پیش‌بینی عناوین و محتوای دروس مورد نیاز برای ارتقای توان علمی دانش‌آموختگان حوزه و ورود رسمی و نهادینه‌شدۀ حوزه‌ها در عرصه‌ها و شاخه‌های مختلف، شکل‌گیری انجمن‌های علمی، انتشار مجلات تخصصی به زبان‌های زندۀ دنیا، تأسیس پایگاه‌های اطلاع‌رسانی دوسویه برای مباحثه‌ها و تبادل نظرهای علمی، انتشار هزاران عنوان کتاب در سال، در حوزه‌های دین‌پژوهی و مرتبط با مباحث و علوم اسلامی، برگزاری سالانۀ ده‌ها همایش علمی و پژوهشی، اجرای پروژه‌های تحقیقاتی در موضوعات مهم و بنیادین، همکاری‌های علمی، آموزشی و پژوهشی با دانشگاه‌ها و مراکز معتبر علمی داخل و خارج کشور، اعزام استاد میهمان به مراکز علمی جهان، نظریه‌پردازی‌های بدیع و کارساز در عرصه‌های مختلف فلسفی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، و مواردی از این دست، از شاخص‌های عمده‌ای است که نشان‌دهندۀ رشد کیفی حوزه‌های علمیه است. حضور هزاران پژوهشگر حوزوی در عرصه‌های مختلف و عرضۀ مقالات و پژوهش‌ها و نیز حضور عینی و مؤثر فضلای حوزه در سطوح و لایه‌های مختلف تلاش‌های علمی و فرهنگی و مدیریت نظام، نشان‌دهندۀ توانمندی‌های کیفی حوزه‌های علمیه است. با وجود این، جهش عظیم علمی و اجتماعی حوزه‌های علمیه نسبت به دوران پیش از انقلاب، در مقایسه با وضع مطلوب و برای جبران عقب‌ماندگی‌های تاریخی و غفلت‌های چند صد ساله و نیز پاسخ‌گویی به نیازهای روزافزون و انجام مسئولیت عظیم «مهندسی اجتماعی»، هنوز راهی طی‌نشده، طولانی، دشوار و حسّاس در پیش پای حوزه‌های علمیه قرار داده است.

 

5ـ صیانت از حوزه‌های علمیه

انقلاب اسلامی ـ که البته خود، نتیجۀ تحول فکری حوزه‌های علمیه بود ـ باعث شد زمینۀ لازم برای اصلاح و رفع موانع شکوفایی حوزه‌ها فراهم شود که متأسفانه قبل از انقلاب صیانت کم‌رنگی صورت می‌گرفت. به این منظور، نهادهایی در این زمینه تشکیل شد که از حیثیت حوزه‌های علمیه صیانت کند و هم از جهت اخلاقی و هم از جهت انحرافات فکری و علمی، مراقب حوزه‌ها باشد. تشکیل دادسرای ویژۀ روحانیت به دستور امام; یکی از این مراکز صیانت است.

 

6ـ انسجام نظارت بر تهذیب حوزه‌ها

قبل از انقلاب اسلامی تلاش‌هایی برای تهذیب طلاب از سوی مسئولین حوزه صورت می‌گرفت و درس‌های اخلاق مؤثری در حوزه‌ها برگزار می‌شد و گاهی نظارت‌هایی از سوی مراجع وجود داشت، ولی این تلاش‌ها به صورت منسجم نبود و این مهم بعد از انقلاب انسجام بیش‌تری یافته و نهادینه شده است که این نیز از دیگر برکات انقلاب اسلامی در حوزه‌های علمیه است.

برنامه‌ریزی برای ترویج و تعمیق معنویت و زیّ طلبگی، ارتقای مهارت‌ها و ترویج آداب و سنن اسلامی در بین حوزویان و خانواده‌های ایشان، ارتقای سطح دانش و مهارت اساتید اخلاق، جذب اساتید و مشاوران اخلاقی، شناسایی و معرفی اسوه‌های اخلاقی به حوزویان، پیشگیری از آسیب‌های تربیتی‌ـ تهذیبی طلاب، و سامان‌دهی به تلبس طلاب حوزه‌های علمیه، برخی از وظایف معاونت تهذیب حوزه است.

 

7ـ توسعۀ دفاع از باورهای شیعه

مطمئناً دفاع از باورهای ارزشمند شیعه از مهم‌ترین اهداف تأسیس حوزه‌های علمیه از زمان اهل‌بیت تا امروز بوده است. قبل از انقلاب، علما و متکلمان شیعه زحمات زیادی را متحمل شده و آثار بی‌نظیری پدید آورده‌اند. با پیروزی انقلاب اسلامی و اقدامات ارزندۀ امام خمینی; فعالیت‌های حوزۀ علمیه به سوی اهداف متعالی خود نزدیک‌تر شد و حوزه توانست در مقابل شبهات و هجمه‌ها از باورهای اصیل مکتب شیعه دفاع کند. علاوه بر نشر آثار فراوان در این باره، مراکزی در این زمینه تشکیل شد و نیروهای زیادی پرورش یافتند تا در مقابل هجمۀ فرهنگی دشمن مقاومت کنند. مرکز ملی پاسخ‌گویی، مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزۀ علمیه، پایگاه پاسخ‌گویی به سؤالات و شبهات، و پاسخ‌گویی دینی و اعتقادی در مراکز فرهنگی سراسر کشور از این موارد است. در کنار این مهم پاسخ به پرسش‌های اخلاقی، فقهی، اجتماعی و تربیتی هم گسترش فراوانی یافته است.

 

8ـ نهادینه شدن فرهنگ شهادت

فرهنگ شهادت در میان عالمان شیعه و سازمان روحانیت امری جا افتاده و رسمی دیرین بود و این قشر فرهیخته در مسیر اعتلای فرهنگ اهل‌بیت: شهیدان فراوانی تقدیم کرده است،  ولی با اوج گرفتن انقلاب اسلامی ایران این موضوع شتاب بیش‌تری گرفت و گستره آن به تمام زوایای حوزه‌های علمیه کشیده شد. به گونه‌ای که از آغاز انقلاب اسلامی ایران (در حدود نیم قرن) حوزه‌های علمیه به قدر شهدای روحانیت در طول تاریخ دین مبین اسلام (حدود 14 قرن)، شهید داشته است. آمار حدود 5000 روحانی شهید (اعم از شهیدان قبل و بعد از انقلاب، جنگ تحمیلی، شهدای ترور و مدافعان حرم) نشان‌دهندۀ این واقعیت است.  این آمار حاکی از حضور پررنگ حوزویان در مبارزات سیاسی، جبهه‌های نبرد حق و باطل و همچنین در دفاع از فرهنگ و حرم اهل‌بیت: و سایر عرصه‌ها بوده و تقدیم شهیدان والامقام در این مسیر، علاوه بر آثار معنوی، برکات شگفت‌انگیزی در تحکیم باورهای شیعه در جامعه داشته است؛ چراکه روحانیت در انقلاب اسلامی نسبت به جمعیت خود و در مقایسه با سایر اقشار جامعه، بیش‌ترین شهید را تقدیم کرده است. 

 

9ـ تکمیل قیام‌های روحانیت

انقلاب اسلامی ایران مکمل قیام‌های حوزه‌های علمیه در طول تاریخ است. از برکات این انقلاب تکمیل حماسه‌های جاویدان روحانیت، در تاریخ حوزه‌هاست. اهداف قیام تنباکو، قیام مردم عراق، قیام شیخ محمد خیابانی، قیام مشروطیت، مبارزات شهید مدرس، قیام فدائیان اسلام، قیام آیت‌الله کاشانی و... را انقلاب اسلامی به ثمر نشاند و آرزوهای عالمان مبارز و مجاهد را عملی کرد. امام خمینى; در این باره با تجلیل از اقدام باشکوه عالمان مبارز نکات قابل‌توجهی دارند.  همچنین انقلاب سبب شد قیام‌های متعدد به رهبری روحانیت ادامه یابد؛ مصداق بارز آن قیام مردم فلسطین به رهبری روحانیت و قیام‌ها و نهضت‌های دیگر در کشورهای اسلامی به رهبری روحانیت است.

 

- گسترش حوزهای علمیه در خارج

از جمله برکات انقلاب، گسترش حوزه‌های علمیه در خارج از کشور است که قبلاً بسیار کم بود. راه‌اندازی جامعة المصطفی العالمیه به همین منظور صورت گرفت. هم‌اکنون بیش از 25 هزار طلبۀ غیرایرانی در حوزه‌های علمیۀ نقاط مختلف کشور مشغول تحصیل هستند.  به نسبت افزایش طلاب، افزایش مدارس نیز در داخل و خارج کشور افزایش یافته است. شکوفایی استعدادهای درخشان حوزه‌های علمیۀ معاصر در خارج از کشور نمونه‌ای از تأثیرگذاری انقلاب اسلامی در ایران است؛ برای نمونه می‌توان از شیخ عبدالله دهدوه در بلژیک، شیخ زکزاکی در نیجریه، شیخ عیسی قاسم در بحرین، سیدحسن نصرالله در لبنان و شیخ نمر و شیخ محمد علی العمری در عربستان یاد کرد که همه تحصیل‌کرده حوزه‌های علمیۀ ایران و عراق هستند.

جامعة المصطفی العالمیه در سال ۱۳۸۶ش با تلفیق «سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیۀ خارج از کشور» و «مرکز جهانی علوم اسلامی» با دستور رهبر معظم انقلاب آیت‌الله خامنه‌ای تشکیل شده و رویکرد آن آموزشی، پژوهشی و تربیتی است. جامعة المصطفی دارای ۱۷۰ واحد تابعه است و در ۶۰ کشور واحد آموزشی دارد. بنا به اعلام جامعة المصطفی تعداد ۵۰۰۰۰ نفر در این مرکز مشغول به تحصیل بوده است که تعداد ۲۵۰۰۰ نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند. مرکز توسط هیأت امنا و زیر نظر دفتر رهبری اداره می‌شود.

 

1ـ جذب و تربیت مبلغان موفق بین‌المللی

از برکات انقلاب اسلامی به حوزه‌های علمیه، آشنایی مشتاقان معارف اهل‌بیت: و جذب آنان در حوزۀ علمیه و سپس تأثیرگذار بودن آنان در کشورشان بوده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

ـ شهید عبدالله دَهْدوه

از روحانیان و مبلغان شیعه در بلژیک بوده است. او تحت تأثیر معارف اهل‌بیت: شیعه شد و پس از تحصیل در حوزۀ علمیۀ قم، در بلژیک با راه‌اندازی مرکز اسلامی و مسجد امام رضا7 در شهر بروکسل تبلیغات گسترد‌ه‌ای را آغاز کرد.

ـ ابراهیم زَکزاکی

زکزاکی از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، برای تحصیل علوم دینی وارد حوزۀ علمیۀ قم شد و پس از دیدار با امام خمینی; شیعه شد. وی با تأسیس جنبش اسلامی نیجریه، سیصد مدرسۀ اسلامی در نیجریه و کشورهای همسایۀ آن و مؤسسات خیریه‌ای تأسیس کرد.

ـ شیخ عیسی احمد قاسم

این عالم برجسته، سابقۀ تحصیل در حوزۀ علمیۀ قم  و نجف را دارد و مدتی عضو مجلس قانون‌گذاری و مجلس ملی بحرین بوده است. او هم‌اکنون رهبر معنوی قیام مردم بحرین شناخته می‌شود و عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت است.

ـ شهید نمر باقر النمر

شهید نمر باقر النمر مشهور به شیخ نمر (۱۳۳۸ـ۱۳۹۴ش) روحانی شیعه اهل عربستان که با حکم دادگاه سعودی به شهادت رسید. وی تحصیلات دینی خود را در حوزه‌های علمیۀ ایران و سوریه تکمیل کرد و پس از بازگشت به عربستان به فعالیت‌های دینی، اجتماعی و سیاسی پرداخت.

ـ شیخ علی سلمان

شیخ علی سلمان عالم دینی و شیعه مذهب بحرینی است که در ۳۰ اکتبر 1965 در بحرین متولد شد. وی از مخالفان نظام کشور بحرین و رهبر جمعیت وفاق ملی اسلامی بحرین و از رهبران اپوزیسیون شیعه آن کشور است. او تحصیل‌کرده حوزۀ علمیۀ قم است.

 

2ـ جذب مستبصران و هدایت‌یافتگان

در سایۀ انقلاب اسلامی افراد زیادی آگاه شده، به مذهب تشیع گرایش پیدا کردند، و جذب حوزه‌های علمیه شدند. آنان بعد از تکمیل تحصیلات خود به منطقۀ خویش بازگشته و مؤثرترین حرکات را انجام داده‌اند.  برخی دیگر نیز بدون تحصیل در حوزۀ علمیه، از برکت انقلاب اسلامی مستقیماً بهره برده و بیدار شده‌اند.

مواردی را برای نمونه یادآور می‌شویم:

دکتر عصام یحیی عماد؛ شهید علامه دکتر محمد حسن شحّاته؛ ابراهیم زَکزاکی ؛ عالم فلسطینی شیخ محمد عبدالعال؛ رهبر فلسطینی محمد شحّاده؛ طبیب فلسطینی اسعد وحید قاسم؛ سید یاسین معیوف البدرى نویسندۀ اهل سوریه ؛ صائب عبدالحمید نویسندۀ معاصر؛ شیخ محمود ابوریه دانشمند و نویسند؛ مصرى که داراى کتاب‌ها و نوآورى‌هاى فراوانى است از جمله «اضواء على السنة المحمدیة» و کتاب «ابوهریرة شیخ المضیرة»؛ سید ادریس حسینى از مغرب عربى صاحب کتاب «لقد شیعنى الحسین» (بى‌شک حسین مرا شیعه گردانید)؛ دکتر حامد الگار (Hamid Algar) متولد ۱۹۴۰م، ۱۳۱۹ه‍.ش در انگلستان، استاد مطالعات اسلامی و زبان فارسی در دانشگاه برکلی کالیفرنیا، به دنبال ایشان عده‌ای از دانشجویان و استادان آن دانشگاه نیز شیعه شدند ؛ مروان خلیفات از اردن نویسندۀ کتاب «و سوار بر کشتى شدم»؛ شریف محمد علی حیدره  که هم‌اکنون رهبر شیعیان سنگال است و کتاب وی به نام «آیا عاشورا روز جشن است یا روز اندوه» به زبان عربی و فرانسه چاپ شده است؛  و ده‌ها مستبصر دیگر که نوشتاری مستقل می‌طلبد.

 

- نتیجه‌گیری

به برکت انقلاب اسلامی فعالیت‌های حوزه‌ها در بخش‌های مختلف گسترش یافت و حوزه‌های علمیه، علاوه بر رصد نیازهای گوناگون جامعه، برای سازمان‌ها و نهادهای مختلف مانند دانشگاه، قوۀ قضائیه، عقیدتی سیاسی‌ نهادهای دولتی و نظامی کادرسازی کرده‌اند. افزون بر آن خدمات حوزه های علمیه در خارج از کشور، طی چهار دهه، بسیار چشمگیر و تأثیرگذار بوده است.

 

ارسال نظر

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha