خبرگزاری«حوزه»، دوم فروردین ماه، روز جهانی آب است و به همین بهانه نگاهی گذرا به اهمیت آب و مصرف بهینه منابع آبی کشور، با نگاهی الهام بخش از روایات و بیانات مقام معظم رهبری و مراجع عظام تقلید خواهیم داشت.
در اهمیت و جایگاه آب در اسلام همین بس که قرآن کریم در آیات متعدد، آب را ریشه زندگی و منشا پیدایش و دوام هستی و حیات می داند؛ از نظر قرآن کریم، آب مبدأ آفرينش هر موجود زندهاي است؛ آنجا که فرمود «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ» ؛ و هر چيز زندهاي را از آب پديد آورديم.
رویه تفسیری آیات الهی چنین بیان می کند که خداوند در کنار بیان هر نعمتی، وظیفه و تکلیفی را نیز بر بندگان وضع کرده است که اولین و عام ترین حالت آن، شکر گزاری است؛ در قرآن کریم، آب با ارزشترین آفریده خداوند بعد از انسان است. خاصیت «حیاتدهندگی» آب در آیات متعدد قرآن اشاره شده است. برای مثال آیات 48 و 49 سوره فرقان: «و خداوند آب را از ابرها پایین فرستاده و به وسیله آن زمین را پس از مردنش حیات داده است.» آب نه تنها حیات میبخشد، بلکه هر حیاتی اصلش از آب است «ما هر موجود زندهای را از آب آفریدیم». در قرآن کریم: آب، رزق الهی است و باید از آن بجا استفاده شود.
خداوند در آیه 48 سوره روم این مراحل را بیان فرمودهاند: «اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاء کَیْفَ یَشَاء وَیَجْعَلُهُ کِسَفًا فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ؛ خدا آن کسی است که بادها را میفرستد تا ابرها را در آسمان به حرکت درآورد و سپس آنها را در پهنه آسمان آنگونه که بخواهد میگستراند و بعد متراکم میسازد. آنگاه قطرههای باران را میبینی که از لابهلای آن خارج میشود. پس آن را (به کشتزار) هر یک از بندگانش بخواهد میرساند تا آنها شادمان شوند».
در آیات 48 و 49 سوره فرقان خداوند میفرماید: «وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء طَهُورًا. لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَّیْتًا وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِیَّ کَثِیرًا؛ و او خدایی است که بادها را برای بشارت پیشاپیش رحمت خود فرو فرستاد و از آسمان آبی برای شما نازل کردیم تا با آن باران زمین خشک و مرده را زنده سازیم و آنچه آفریدیم از چهارپایان و آدمیان بسیاری را سیراب گردانیم».
پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «كُلُّ شَيءٍ خَلَقَ مِنَ الماء» ؛ همه چيز از آب خلق شد. براساس اين آيات شريفه و فرموده پيامبر صلی الله علیه وآله ، آب نخستين بستر حيات براي تمام موجودات زنده است. آب، مظهر زلالی و طراوت است و انسان، با نگاه به آب دریاها و رودخانه های جاری در طبیعت و جریان آن در کل نظام هستی، به وجود خالقی یکتا و بی مانند پی برده، احساس آرامش می کند. ادامه حیات درختان و گیاهان و سایر موجودات عالم، تنها با وجود آب امکان پذیر است. در روایات اسلامی در تعبیری زیبا و شیوا، به این موضوع اشاره شده است. پيامبر گرامي اسلام در اينباره فرمود: «طَعمُ الماءِ طَعمُ الحَياة؛ طعم آب، طعم زندگي است.»
در مباحث تفسیری اهل بیت(ع) آب به معنی اهل بیت و ائمه اطهار ذکر شده است که باعث و بانی خلقت و حیات و ادامه حیات هستند که هر لحظه دوری از آب دل ها را خشک می کند و می میراند.
در بیشتر ادیان از جمله اسلام، مسیحیت و یهودیت، آب ماده پاککننده محسوب میشود. برای مثال، در مسیحیت غسل تعمید را در کلیسا با آب انجام میدهند. در مذهب شینتو (مذهب ژاپنی) در تمام مراسم عبادی از آب برای پاکیزه ساختن بدن فرد یا مکان خاصی استفاده میشود.
در بسیاری ادیان همچون اسلام نوعی مراسم عبادی وجود دارد که در آن، مرده را با آب پاک شستشو میدهند (غسل). در دین اسلام هم تنها پس از وضو گرفتن (شستن بخشهایی از بدن با آب پاک) می توان فریضه نماز را بجا آورد. بر همین اساس در آموزههاي اسلامي علاوه بر ذكر نقش حياتي آب براي موجودات زنده، از آن به عنوان «طَهُور» ياد شده است: قرآنكريم ميفرمايد: «وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا؛ ما آب پاك و پاككننده را از آسمان فرو فرستاديم.» در روايات نيز همين تعبير «طَهُور» آمده است: «فالماءُ طَهُورٌ لكلِّ شيء».
مصرف بهینه آب و اهمیت آن در منابع اسلامی
یکی از عوامل شکرگزاری و قدردانی منابع آب که از بزرگترین و حیاتی ترین نعمات الهی است، حفظ منابع آب است؛ حفظ و نگاه داری و تعادل بخشی به مصرف منابع آب مهمترین رسالتی است که امروزه با توجه به توسعه روند خشکسالی و تغییرات اقلیمی
آب بر عهده دولتمردان و مردم در کشور ما است.
در آموزههای دین مبین اسلام، اسراف ممنوع و در منابع فقهی از آن به عنوان فعل حرام ذکر شده است؛ آیات قرآن و احادیث فراوان با تعبیرهای گوناگون، اسراف و زیادهروی در هر كاری را به طور عام و در مورد آب، به طور خاص، مورد نكوهش و مذمت قرار داده است. قرآن كریم به صراحت درباره صرفهجویی آب و مدیریت مصرف آن می فرماید: الف) منابع آب ثابت (معین) است «و آن خدایی كه از آسمان آبی به قدر و اندازه نازل میكند. «
در مصرف آب نباید اسراف شود: «كُلُوا وَاشرَبُوا ولا تُسرِفُوا إنَّهُ لايُحِبُ المُسرِفين؛ از نعمت های خدا بخورید و بیاشامید و اسراف مكنید كه خداوند اسرافکاران را دوست نمی دارد».
اسراف، مصداق هاي گوناگوني دارد، مانند: اسراف در خوردن و آشاميدن، دور ريختن غذاهاي اضافي، خرج كردن هزينه هاي گزاف براي تجمل و تزيين و تشريفات بي محتوا و استفاده بيش از حد از آب در وضو يا غسل. بر همين اساس، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «فِي الوُضوءِ إسرافٌ و في كُلِّ شَىءٍ إسرافٌ؛ در وضو نيز اسراف هست؛ در هر چيزى اسراف وجود دارد».
در دین مبین اسلام حتی از اسراف كردن آب در وضو گرفتن و غسل كردن نهی شده است. عبدالله بن عمرو میگوید: «مَرَّ رَسُولُالله صليالله عليه و آله بِسَعد وَ هُوَ يَتوضّأُ، فقال: لاتَسرف يا سَعدُ! قال: اَفي الوُضُوء سَرَف؟ قال: نعم وَ إن كُنتَ عَلي نَهرِ جارٍ؛ رسول گرامي اسلام، از راهي ميگذشت كه «سعد» را در حال وضو گرفتن ديد. فرمود: اي سعد! اسراف مكن؛ سعد گفت: اي پيامبر خدا! آيا در وضو هم اسراف است؟ حضرت فرمود: آري، اگر چه وضو گرفتن در آب رودخانهای باشد».
رسول اكرم صلی الله علیه وآله در جایی دیگر فرمودند: «الوُضوءُ بِمُدِّ و الغُسلُ بِصاعٍ و سَيَأتي أقوامٌ بَعدي يَستَقِلّونَ ذلِكَ فَاُولئكَ عَلى خِلافِ سُنَّتي؛ مقدار آب وضو یک مُدّ(750 گرم) است و مقدار آب غسل یک صاع(3 كيلو) است و بعد از من مردمی می آیند که این مقدار آب را کم می شمارند؛ این مردم بر خلاف سنّت من هستند و کسی که بر سنّت من ثابت باشد(وضو را به یک مُدّ و غسل را به یک صاع انجام دهد) در بهشت قدس با من است».
جایگاه آب در زیست انسانی
آب به عنوان یکی از با ارزشترين عوامل زيست محيطي است که سهم بسزايي در حيات و سلامت انسان دارد؛ فقهاي مسلمان با بر شمردن دوازده نوع آب کوشيدهاند تا بسته به شرايط مختلف اقليمي از يک سو با طرح الگوي ديني، شيوه درست مصرف کردن آب را به عموم مسلمانان نشان دهند، از سوي ديگر، با تعيين شاخصهاي ديني، از هدر رفتن و آلودگي آن جلوگيري کنند. پرسش اصلي در بررسي اخلاقي ـ فقهي بهرهوري از منابع آب آن است که آيا ميتوان رابطهاي منطقي و معنيدار بين اصول اخلاق زيستي، و آموزههاي ديني مرتبط با محيط زيست به دست آورد. در اين پژوهش بر آن هستيم تا با بهرهگيري از منابع فقهي، الگويي اخلاقي ـ ديني در بهره وري و حفاظت از آب به عنوان يکي از عوامل طبيعي زيست محيطي ارائه کنيم.
دين مبين اسلام بودهاند و از سوي ديگر، فقهاي مسلمان قرنها پيش از تدوين اين اصول، با تکيه به آموزههاي ديني (قرآن و سنت)، ضمن توجه به آنها و در قالب گزارههاي فقه محيط زيست، درصدد بيان وظايف انسانها در برخورد با منابع زيستمحيطي از جمله آبهاي سطحي و زير سطحي بوده و هستند.
اما آنچه در این یادداشت به آن پرداخته می شود، مساله اهمیت استفاده بهینه از منابع آب و همچنین تاثیرات فقه اجتماعی بر نوع تعامل با این منابع عظیم زیستی است؛ اصل عدالت و ضرر نرساني، دو اصل اخلاق زيستي حاکم بر بهرهوري از منابع زيست محيطي، از جمله منابع آبي است و هرگونه استفاده از اين منابع بدون درنظر گرفتن آنها، کاري غيراخلاقي و همزمان، عملي حرام خواهد بود.
تعامل انسان با آب به خصوص در حوزه کشاورزی
کشاورزی از دیرینه ترین مشاغل بشر به شمار می رود که زیست انسان را پس از کشف نوع کاشت، داشت و برداشت و پخت نان وارد مرحله جدیدی کرد؛ کشاورزی در ایران نیز تاریخی دیرینه دارد و مردم ایران کشت و زرع را به عنوان امری مهم و حتی مقدس قلمداد می کردند و بسیاری از آیین های ایرانی پیش از اسلام نیز بر محوریت کشاورزی رقم خورده است؛ نامگذاری ایام سال و همچنین تدوین تقویم ها نیز با بهانه کشاورزی انجام شده است.
کشاورزی در اسلام از جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است به نحوی که کشاورزی و دامداری را شغل اصلی انبیا و ائمه اطهار نام برده اند؛ حضرت علی(ع) به جانشین رسول الله را می توان الگویی بی همتا در زمینه حفر چاه های متعدد و توزیع منابع آبی در حوزه کشاورزی و انسانی در دوره خویش نام برد که با پس از حفر هر چاه، آن را وقف می کردند.
همچنین اهل بیت(ع) طاهرین نیز بر کشاورزی تاکید دارند؛ فقها و علمای بزرگ شیعه نیز در بیش از 1000 سال گذشته همواره بر این امر تاکید داشته اند و کشت و زرع و استفاده از منابع آبی در این حوزه را سفارش کرده اند.
فقه اجتماعی و مصرف آب در حوزه کشاورزی
آنچه فقه اجتماعی و یا فقه نظام و یا فقه حکومتی را از فقه فردی جدا می سازد، توجه به مصالح عامه اسلامی و سرنوشت و غایت رفتارهای فردی است؛ به عنوان مثال ممکن است فعلی برای افراد در حوزه آزادی های فردی در عمل، جایز باشد ولی همین عمل ممکن است در حوزه مطالعات فقه اجتماعی از جهت ورود آسیب به جامعه اسلامی و مردم و حکومت اسلامی حرام باشد.
در مساله کشاورزی نیز باید چنین ملاحظاتی توجه داشت؛ امروزه ایران دارای تهدیدات بسیار عظیمی در حوزه آب و منابع آب است؛ به نحوی که با تغییر اقلیم این مساله بیشتر به چشم می آید؛ خشک شدن تالاب ها و رودخانه و دریاچه ها و تبدیل شدن آنها با مراکز تولید کننده گرد و غبار و کانون های ریزگردی در آینده نزدیک شهرهای بزرگ و کوچک ایران را تحت الشعاع خود قرار می دهد.
در فاصله 20 کیلومتری قم و در حاشیه روستای جنت آباد قم، نمونه همین مساله را به خوبی شاهد هستیم؛ روستای قاسم آباد سفلا از نمونه های عجیبی است که در سالهای گذشته چشم همگان را به خود خیره کرده است؛ روستایی که به دلیل کاهش سطح منابع آبی به توسعه کویر موجب شده و این روستا را که سالیان گذشته مردم بسیاری را در خود جای داده بود را زیرا خروارها خاک برده است.
کشاورزی امروز بیش از 90 درصد منابع آبی کشور را به خود اختصاص داده است و کشت بی رویه و غیر اصولی محصولات آب بر و کم بهره و همچنین حفر چاه های غیر مجاز و غیر اصولی هر روز به کاهش سطح منابع زیرزمینی آب منجر می شود.
به عنوان مثال عنوان می شود که کشورها می توانند تا 20 درصد منابع آب های زیر زمینی خود را مصرف کنند ولی در ایران تنها 20 درصد منابع زیرزمینی باقی مانده است که با این روند قطعا در سالهای آینده شاهد از بین رفتن همین منابع خواهیم بود.
کشت محصولات پرآب بر و مدیریت اشتباه در حوزه توزیع و نظارت بر برداشت های منابع آب و همچنین تغییرات اقلیمی، عدم طراحی مناسب در خصوص حضور کارخانه های صنعتی نیازمند به آب به دور از منابع دست اول آب، مشکلات بسیاری رادر حال و آینده کشور ایجاد کرده است.
فقیه اجتماعی با نگاه جمیع این عوامل می تواند به حکم استحباب و جواز کشاورزی در زمین های وسیع و حفر چاه ها نگاهی از بالا و بر اساس مصالح جامعه اسلامی داشته باشد و این نوع کشت و زرع و استفاده بی رویه از منابع آبی را رد کند.
نکته جالب این است که بیشترین تبلیغات در کشور ما در حوزه آبی متوجه مصراف مردمی و شهری است، در حالی که مصارف شهری میان 2 تا 4 درصد کل منابع آب کشور است ولی در حوزه کشاورزی توجه خاصی نشده است؛ البته وزارت جهاد کشاورزی زیربار این میزان از مصرف آب در حوزه کشاورزی نمی رود ولی نکته مهم این است که هیچ کسی نمی تواند منکر نقش مهم کشاورزی در مصرف منابع زیر زمینی کشور و همچنین دوری این حوزه از تکنولوژی های صرفه جویی در مصرف منابع آبی شود.
در همین راستا قوانین متعددی از سال 63 به بعد در حوزه تعادل بخشی و احیای منابع آبی عنوان در کشور وضع شده است ولی سیاست های موازی و ناکارآمد و عدم نظارت در حوزه و اصرار در انجام غیر کارشناسی در برخی امور به خصوص در عرصه خودکفایی در گندم و... باعث تحلیل عمده منابع آبی کشور و نیازمندی ما به این مایه حیاتی شود که ادامه این روند قطعا زیستگاه ایران اسلامی را به خطر خواهد انداخت.
امروزه کشورهای بزرگ جهان از تهدیدات منابع آبی در آینده سخن می گویند و جنگ بعدی را نیز جنگ آب می دانند؛ مسئولان رژیم صهیونیستی نیز در سالهای اخیر با رجز خوانی در این حوزه از نیازمندی کشورهای مختلف به خود در این عرصه سخن می گویند که قطعا باید برای زدودن این تهدید کارهای بزرگی در کشور انجام شود.
قطعا در این زمینه کشاورزی، مسئول همه مشکلات نیست بلکه عدم استفاده بهینه از منابع آب باعث شده است که این مسایل در کشور رخ دهد و چنین تهدیداتی ایران را در برگیرد.
استفتاء از مراجع تقلید
محضر مبارک ولی امر مسلمین جهان
سلام علیکم
ضمن اهدای سلام و عرض ادب و احترام، همان گونه که مستحضرید از اوایل انقلاب تا کنون متولیان امر، مجوزهای بی رویه حفر چاه به تعدادی از کشاورزان با مقدار استخراج معین و محدود اعطا نمودند، در حالی که کشاورزان ضمن خرید اراضی اطراف به کشاورزانی که از آب قنوات و چشمه ها به صورت عمومی استفاده می کردند، بیکار شده اند و توانایی مهاجرت نیز ندارند و آب شرب آنها نیز به خطر افتاده است. استدعا دارد مرقوم فرمایید حکم شرعی استخراج بی رویه آب به صورت خصوصی از سفره های زیرزمینی چگونه می باشد.
آیت الله امام خامنه ای:
ملاک در این گونه امور، قانون و مقررات مربوطه می باشد و باید طبق آن عمل شود.
آیت الله العظمی مکارم شیرازی:
تخلف از قوانین و مقررات حکومت اسلامی جایز نیست و در مواردی که سبب تضییع حق دیگران یا خسارت به آنها شود، حرمت آن شدیدتر است.
آیت الله العظمی صافی گلپایگانی:
به طور کلی مجوز چاه دلیل بر استفاده غیرمتعارف از چاه نمی باشد و باید حقوق کسانی که سابقه استفاده از قنوات و چاه ها را دارند مراعات شود.
نتیجه گیری:
فقه اجتماعی که برگرفته از فقه پویای جواهری است پس از تاسیس حکومت اسلامی در عرصه های مختلف، نقش آفرینی و جایگاه والای خود را به منصه ظهور گذارده است و امروز در مساله کمبود منابع آبی نیز با نگاهی ژرف به منابع دینی و مذهبی و فقهی و بررسی الزامات و اصول و مبانی فقهی تحدیدهای جدی را در حوزه آبی در نظر گرفته است؛ از جمله مقام معظم رهبری در چند استفتای بسیار مهم با تاکید بر اهمیت کاربست قانونی در برداشت منابع آبی، استفاده بی رویه و غیر اصولی از منابع آبی را حرام دانسته اند.
آب در آینده به چالشی بسیار مهم برای کشور و نظام اسلامی که به دنبال ساخت تمدن نوین اسلامی است خواهد داشت؛ گام دوم انقلاب و حرکت به سمت تمدن نوین اسلامی قطعا بدون پیوست های محیط زیستی و آبی قابل تصور نیست. از همین روی باید با بررسی تمامی ابعاد فقهی، اجتماعی، حکومتی، زیست محیطی و اجتماعی و اقتصادی بهترین استفاده را از منابع آبی کشور انجام دهیم؛ قطعا کاهش 10 درصدی آب مصروفه در کشور در حوزه های کشاورزی و صنعتی که با یک سیاست میان مدت نیز قابل تحقق است ایران را تا سالها در زمینه آبی بی نیاز خواهد شد.