به گزارش خبرگزاری «حوزه»کتاب در سایه سار رمضان (در کلام و پیام حضرت آیت الله العظمی خامنه ای) اثری از مرکز اطلاع رسانی غدیر پیرامون مسائل مربوط به ماه مبارک رمضان است که «حوزه نیوز» منتخبی از این نکات را در شماره های گوناگون تقدیم علاقمندان می نماید.
- روزه و مراحل مختلف آن
روزه كـه از آن بـه عـنـوان تـكـليف الهى ياد مى كنيم، در حقيقت يك تشريف الهى است؛ يك نـعـمـت خـداسـت؛ يـك فـرصـت بـسيار ذى قيمت براى كسانى است كه موفق مى شوند روزه بـگـيـرنـد؛ البـتـه سـختي هايى هم دارد.
همه ى كارهاى مبارك و مفيد، از سختى خالى نيست . بـشـر بـدون تـحـمـل سـخـتـيـ هـا بـه جـايـى نـمـى رسـد. ايـن مـقـدار سـخـتـى كـه در تـحـمـل روزه گـيـرى وجـود دارد، در مقابل آنچه كه از روزه عايد انسان مى شود، چيزِ كم و سـرمـايـه ى انـدكـى اسـت كه انسان مصرف مى كند و سود بسيارى را مى برد.
سه مرحله بـراى روزه ذكـر كـرده انـد؛ هـر سـه مـرحـله هـم بـراى كـسـانـى كـه اهـل آن هستند، مفيد است . يك مرحله ، همين مرحله ى عمومى روزه است ؛ يعنى پرهيز از خوردن و نوشيدن و ساير محرّمات . اگر تنها محتواى روزه ى ما همين امساك باشد، اين منافع زيادى دارد. هم ما را مى آزمايد و هم به ما مى آموزد؛ هم درس است ، هم آزمايش براى زندگى است. تـمـريـن و ورزش اسـت. يـك ورزش بـسيار بااهميت تر از ورزش جسمانى در اين كار وجود دارد. روايـاتـى از ائمـه (عـليـهـم السّلام) وارد شده است كه به همين مرحله از روزه توجّه دارد. ي
ك روايت از امام صادق (عليه الصّلاة والسّلام) است كه مى فرمايد: «لِيَسْتَوِيَ بـِهِ الْغـَنـِيُّ وَ الْفـَقـِيـر» (1)؛ خـداى مـتـعـال روزه را واجب كرده است ، تا در اين ساعات و روزها، فقير و غنى با يكديگر برابر شوند. انسانى كه تهيدست و فقير است ، نمى تواند در طول روز هرچه هوس كرد، بخرد و بخورد و بياشامد؛ اما آدمهاى غنى ، در طـول روز، هـرچـه كـه هـوس مـى كـنند و هرچه كه مى خواهند، برايشان فراهم است . غنى ، حال فقير و گرسنگى فقير و تهيدستى او را از به دست آوردن چيزهايى كه مورد اشتهاى اوسـت ، درك نـمى كند؛ اما در روزى كه روزه مى گيرد، همه يكسانند و با اختيار خودشان ، از مـشـتـهـيـات نـفـسـانـى مـحـرومـنـد. يـك روايـت ديـگـر از امـام رضـا(عـليـه السـّلام ) نـقـل شـده اسـت كـه بـه نـكـتـه ى ديـگرى اشاره دارد. مى فرمايد: «لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجـُوعِ وَ الْعـَطـَش فـَيـَسـْتـَدِلُّوا عـَلَى فـَقـْرِ الاْخـِرَةِ» (2).
در ايـن روايت ، به تـهـيـدسـتـى و گـرسـنـگـى و تـشـنـگـى روز قيامت اشاره مى شود. در روز قيامت ، يكى از ابـتـلائات انـسـان ، تـشـنـگـى و گـرسـنـگـى اسـت كـه در آن حـالت ، انـسـان در مـقـابل مؤ اخذه و سؤ ال و جواب الهى قرار مى گيرد. انسان بايد در گرسنگى و تشنگى روز ماه رمضان ، به آن حالت روز قيامت توجه كند و به آن لحظه ى بسيار سخت و دشوار متنبه شود.
بـاز روايـت ديگرى از امام رضا (عليه السّلام) است كه به بُعد ديگرى از ابعاد روزه در هـمـيـن مـرحـله ى گـرسـنـگى و تشنگى كشيدن توجه مى كند. آن ، اين است كه مى فرمايد: «صـَابـِراً عَلَى مَا أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ» (3)؛ قدرت صبر به انسان داده مـى شـود كـه بـتـوانـد گـرسـنـگـى و تـشـنـگـى را تـحـمـل كند. انسانهاى نازپرورده ـ كسانى كه معناى گرسنگى و تشنگى را نچشيده اند و نـفـهـميده اند ـ قدرت صبر و تحمل هم ندارند، در بسيارى از ميدانها، خيلى زود از پا درمى آيـنـد و امـتـحـانـهاى گوناگون زندگى ، آنها را درهم مى فشرد و له مى كند. انسانى كه گـرسـنـگـى و تـشـنـگـى را چـشـيـده اسـت ، مـعـنـاى ايـنـهـا را مـى دانـد و در مـقـابـل دشـواريـهـايـى كـه از ايـن راه مـمـكـن اسـت پـيـش بـيـايـد، قـدرت تـحـمل دارد. ماه رمضان ، اين قدرت تحمل و اين صبر را به همه مى دهد. يك روايت ديگر هم در هـمـيـن زمـيـنه عرض مى كنم كه آن هم از امام رضا(عليه الصّلاة والسّلام) است ؛ گرچه شـايد اين يكى دو مورد، فقره هاى يك حديث باشد. «وَ رَائِضاً لَهُمْ عَلَى أَدَاءِ مَا كَلَّفَهُمْ» (4)؛ يـعـنـى تحمل گرسنگى و تشنگى و اجتناب از مشتهيات نفسانى در روز ماه رمـضان ، يك نوع رياضت است كه انسان را بر اداء تكاليف گوناگون زندگى قادر مى سـازد. البـتـه مـنـظور، رياضتهاى شرعى و رياضتهاى الهى و رياضتهاى اختيارى است . يـكـى از چـيـزهـايـى كـه انـسـان را قدرتمند مى كند و بر پيمودن راههاى دشوار زندگى تـوانـا مـى سـازد، ريـاضـت كـشـيدن است كه خيليها به آن پناه مى برند. اين يك رياضت شـرعـى اسـت . بـنـابـراين ، در همين چند حديثى كه خوانده شد، مى بينيد كه همين مرحله از روزه ـ يـعنى مرحله ى تحمل گرسنگى و تشنگى ـ در اغنيا احساس همسانى با فقرا ايجاد مـى كـنـد؛ احـسـاس گـرسـنـگـى روز قـيـامـت را بـه انـسـان منتقل مى كند؛ صبر و تحمل در مقابل شدائد را به انسان مى بخشد؛ صبر بر اداء تكليف را به عنوان يك رياضت الهى به انسان اهداء مى كند؛ يعنى اين همه فوايد در همين مرحله است . عـلاوه بـر خـالى بـودن شـكـم از غـذا و اجـتـنـاب از كـارهـايـى كـه در حـال عـادى بـراى انـسـان مـبـاح اسـت ، نـورانـيت و صفا و لطافتى هم به انسان مى دهد كه بسيار مغتنم است .
مـرحـله ى دوم روزه ، پـرهـيـز از گـنـاه اسـت ؛ يـعـنـى نـگـاهـدارى گـوش و چـشم و زبان و دل ـ حتى طبق بعضى از روايات ـ نگاهدارى بشره ى انسان ، پوست بدن و موى بدن انسان از گـنـاه.
از اميرالمؤمنين (عليه السّلام) نقل شده است كه «الصِّيَامُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ كـَمـَا يـَمـْتـَنـِعُ الرَّجـُلُ مـِنَ الطَّعـَامِ وَ الشَّرَابِ» (5)؛ هـمـان طورى كه از غذا و از آشـامـيـدنـى و از مـشتهيات نفسانى اجتناب مى كنيد، از گناه هم اجتناب كنيد. اين يك مرحله ى بـالاتـر بـراى روزه اسـت . اين فرصت ماه رمضان ، فرصت مغتنمى است كه انسان تمرين اجـتـنـاب از گناه كند. بعضى از جوانان در مراجعاتى كه دارند، به بنده التماس دعا كه مـى كـنـنـد، از جـمـله مـكـرر مى گويند: شما دعا كنيد كه ما بتوانيم گناه نكنيم . البته دعا كـردن خـوب و لازم اسـت و مـى كـنيم ؛ اما گناه نكردن ، به اراده ى انسان احتياج دارد. بايد تـصـمـيـم بـگيريد كه گناه نكنيد و وقتى تصميم گرفتيد، اين كار بسيار آسانى خواهد شد. اجتناب از گناه ، چيزى است كه مثل يك كوه در چشم انسان جلوه مى كند؛ اما با تصميم ، مثل يك زمينِ هموار مى شود. در ماه رمضان ، بهترين فرصت است كه همه اين را تمرين كنند. روايـت ديـگـرى از فـاطـمـه ى زهـرا(سـلام اللّه عـليـهـا) نقل شده است كه فرمود: «مَا يَصْنَعُ الصَّائِمُ بِصِيَامِهِ إِذَا لَمْ يَصُنْ لِسَانَهُ وَ سَمْعَهُ وَ بـَصـَرَهُ وَ جـَوَارِحـَهُ» (6)؛ انـسـان از روزه چـه بـهره اى خواهد برد، اگر زبان و گـوش و چـشـم و جـوارح خـود را از گـنـاه بـاز نـدارد؟ در يـك روايـت نقل شده است كه زنى به خدمتكار خود اهانت كرد. ظاهرا آنها در همسايگى پيامبر، يا مثلا در سـفرى همراه آن حضرت بودند. پيامبر اكرم طعامى در دستشان بود، به او تعارف كردند و فـرمـودنـد: از ايـن بـخـور. آن زن گـفـت مـن روزه ام . نـقـل شـده اسـت كـه پـيـامـبـر بـه او ايـن طور فرمودند: «كَيْفَ تَكُونِينَ صَائِمَةً وَ قَدْ سـَبَبْتِ جَارِيَتَكِ»؛ چطور تو روزه اى ، در حالى كه به خدمتكار خودت دشنام داده اى؟ «إِنَّ الصَّوْمَ لَيْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ»؛ روزه فقط اين نيست كه از خوراك و نـوشـيـدنـى اجـتـناب كنيد. «وَ إِنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِكِ حِجَاباً عَنْ سِوَاهُمَا مِنَ الْفَوَاحِشِ مِنَ الْفـِعـْلِ وَ الْقـَوْلِ» (7)؛ خـدا خـواسـت كـه انـسـان روزه دار بـه سـراغ گناهان و آلودگـيـهـا نـرود؛ و از جـمـله ى ايـن گـنـاهـان ، گناهان زبان است ؛ بدگويى و اهانت به ديـگـران اسـت .
از جـمـله ى ايـن گـناهان ، گناهان دل است ؛ دشمنى و كينه ى ديگران را در دل پـرورانـدن اسـت . بـعـضـى گـنـاهان به معناى اصطلاح شرعى است ؛ بعضى گناهان اخـلاقـى اسـت ؛ مـراتـب گوناگونى دارد. پس ، مرحله ى دوم روزه دارى اين است كه انسان بـتـواند از گناهان ، خود را جدا كند و بخصوص شما جوانان عزيز از اين فرصت استفاده كـنـيـد. شـمـا جـوانـيـد. جـوان ، هـم قـدرت و تـوانـايـى دارد و هـم صـافـىِ دل و نـورانـيـتِ دل بـراى او يـك فـرصـت اسـت . در طـول مـاه رمضان ، از اين فرصت استفاده كنيد و اجتناب از گناهان را ـ كه مرحله ى دوم روزه دارى است ـ تمرين نماييد.
مـرحـله ى سـوم از روزه دارى ، پـرهـيز از هر چيزى است كه ذهن و ضمير انسان را از ياد خدا غـافـل كـند.
اين، آن مرحله ى بالاى روزه دارى است كه در حديث آن طور كه وارد شده است ، پـيـامـبـر بـه حـضرت پروردگار (جلّت عظمته) عرض كرد: «قَالَ يَا رَبِّ وَ مَا مِيرَاثُ الصَّوْمِ»؛ دستاورد روزه چيست ؟ ذات اقدس ربوبى فرمود: «قَالَ يُورِثُ الحِكْمَةَ وَ الحـِكـْمـَةُ تـُورِثُ الْمَعْرِفَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ تُورِثُ الْيَقِينَ فَإِذَا اسْتَيْقَنَ الْعَبْدُ لَا يُبَالِي كـَيـْفَ أَصـْبـَحَ بـِعـُسـْرٍ أَمْ بـِيـُسـْرٍ» (8)؛ روزه سـرچـشـمـه هـاى حـكـمـت را در دل مـى جـوشاند. وقتى كه حكمت بر دل حاكم شد، آن معرفت نورانى و روشن به وجود مى آيـد. مـعـرفـت كـه بـه وجـود آمد، همان يقينى به وجود مى آيد كه حضرت ابراهيم از خداى مـتـعال آن را مى خواست و در دعاهاى اين ماه مرتب درخواست شده است . وقتى كسى داراى يقين بود، همه ى دشواريهاى زندگى بر او آسان مى شود و انسان ، شكست ناپذير از حوادث مى گردد. ببينيد چقدر اهميت دارد. اين انسانى كه مى خواهد در مدت سالهاى عمر خود، يك راه تعالى و تكامل را بپيمايد، در مقابل مشكلات و حوادث زندگى و موانع راه ، شكست ناپذير مـى شـود. يـقين ، چنين حالتى به انسان مى دهد. اينها ناشى از روزه است . وقتى كه روزه يـاد خـدا را در دل زنـده كـرد و فـروغ مـعـرفـت خـدا را در دل بـه وجـود آورد و دل را روشن نمود، اينها به دنبالش مى آيد. هر چيزى كه انسان روزه دار را از ياد خدا غافل كند، براى اين مرحله مضرّ است .(9)
پی نوشت:
1- فضائل الاشهر الثلاثه ، ص 102
2- علل الشرايع ، ص 270
3- علل الشرايع ، ص 270
4- همان
5- الغارات ، ص 343
6- النوادر: 22
7- همان
8- بحارالانوار: ج 77، ص 27
9- 26/9/1378
