سه‌شنبه ۲۹ اسفند ۱۴۰۲ |۹ رمضان ۱۴۴۵ | Mar 19, 2024
شب قدر

حوزه/ آغاز ماه‌های قمری در همه‌ی سرزمین‌ها یکسان نیست ممکن است در منطقه‌ای امروز اول ماه باشد و در منطقه دیگری دوم ماه. بنابراین شب قدر نمی‌تواند یک شب معین در سال بوده باشد.

به گزارش خبرگزاری «حوزه»، دکتر پوران باقری افشار در مقاله ای به موضوع «شب قدر در اسلام» پرداخت که متن این مقاله بدین شرح است:

مقدمه

در معارف دین اسلام زمان و مکان هایی وجود دارد که از جایگاه ویژه ای برخوردارند. شب قدر یکی از آن زمان‌هاست. مفسرین قدر را به معناهای مختلفی ذکر کرده اند. ازجمله اندازه گیری، شرف، عظمت، قضا و قدر و حکمت؛ که البته همگی آن ها درست است. یکی از مهمترین ویژگی های شب قدر نزول قرآن است. نه تنها قرآن کریم که دیگر کتب آسمانی (صحف ابراهیم، تورات موسی، انجیل عیسی و زبور داوود (ع) در ماه رمضان نازل شده است. شبی که بهتر از هزار ماه یا بهتر از 83 سال و 4 ماه عمر آدمی است. و این از ویژگی های عظیم این شب شریف و با عظمت است که انسان می تواند ره هشتاد ساله را با اعمال عبادت خالصانه یک شبه طی کند. و از برکات این شب عظیم است که خداوند بر امت اسلام منت گذاشته و عبادات یک شب مسلمان را معادل هزار شب دیگر قرار داده است. اما این که شب قدر کدام شب است؟ میان شیعه و سنی اختلاف است. نظر شیعه بر یکی از شب های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم است و البته تأکید بیشتر بر طبق روایات شب بیست و سوم است و نظر اهل سنت بیشتر بر شب بیست و هفتم است. مهم ترین ویژگی شب قدر تعیین تقدیر و سرنوشت انسان است. شب قدر از آغاز آفرینش وجود داشته و هرساله تکرار و مقدورات و امور انسان تا سال آینده مشخص می شود. شب نزول قرآن و شب تقدیر و سرنوشت انسان ارتباطی عمیق و ژرفی دارد.

سرنوشت و تقدیر بهترین مخلوق و جانشین خدا بر روی زمین با قرآن بهترین کتاب هدایت و سرنوشت ساز پیوند خورده است. هر انسانی هر اندازه قرآنی باشد و اعمال و رفتار او بر اساس قرآن باشد شب قدری قرآنی و تقدیر و سرنوشت قرآنی دارد و بر چنین انسانی فرشتگان تا طلوع صبح، سلام و درود می فرستند. شبی که فرشتگان به همراه روح (روح غیر از جبرئیل و اعظم از جبرئیل است) بر امام زمان (ع) وارد می شوند و امور و فرمان خداوند را بر امام زمان (ع) تقدیم می کنند.

در این مقاله به فضیلت سوره‌ی قدر و عظمت شب قدر و ویژگی های مهم آن پرداخته شده است و همچنین علت نامگذاری شب قدر، پنهان بودن آن، معنای شب قدر و این که آیا شب قدر قبل از اسلام هم بوده است یا نه؟ توجه شده است. در آخر نگاهی اجمالی و کوتاه به تفسیر سوره ی قدر شده است.

 

جایگاه سوره‌ی قدر

سوره‌ی مبارکه‌ی قدر یکی از سوره‌های کوتاه قرآن است. و با آن که پنج آیه دارد (غیر از بسم ا... و اول سوره) ولی جزء عظیم‌ترین سوره‌های قرآن و بر طبق روایات بعد از سوره‌ی توحید اعظم سوره‌ی قرآن می‌باشد و در مورد مکی یا مدنی بودن این سوره مشهور به مکی است ولی بعضی‌ها هم احتمال مدنی بودن آن را داده اند. و علت مدنی بودن آن در روایتی می‌دانند که حضرت محمد (ص) در خواب بنی‌امیه را دید که از منبر بالا می‌روند و بسیار اندوهناک شد و خدای متعال برای تسلی خاطر ایشان سوره‌ی قدر را نازل کرد و در آن فرمود که: شب قدر بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه است (طباطبایی، بی تا، ج 40، ص 560( و می‌دانیم که مسجد و منبر در مدینه تشکیل شده بود نه در مکه (مکارم شیرازی، 1377، ج 27، ص 178(.

 

فضیلت سوره‌ی قدر

از امام باقر (ع) آمده است که فرمود: کسی که قرائت کند «اِنَّا اَنزَلنَّاهُ فی لَیلۀ القدر» (قدر: 1) را با صدای آشکار مثل آن است که شمشیر خود را از غلاف بیرون آورده باشد در راه خدا و کسی که سِرّی بخواند مثل آن است که به خون خود غلطان شده است در راه خدا و کسی که ده مرتبه بخواند هزار گناه از او محو می‌شود (فیض کاشانی، 1388: ج 6، ص 550(

از حضرت محمد (ص) نیز آمده است: «مَن قَرَأ سورۀ القدر اعطی مِنَ الاجر کمن صام رمضان و احیا لیلۀ القدر» (زمخشری، 1389: ج 4، ص 976) هر کس سوره‌ی قدر را بخواند، پاداشی مانند کسی به او می‌دهند که ماه مبارک رمضان را روزه گرفته و شب قدر را زنده نگه داشته است.

 

فضیلت و اعمال شب قدر

سوره‌ی قدر در مورد شب قدر و معرفی شب قدر و اهمیت و برکات و آثار آن است. فضیلت شب قدر «به خاطر نزول قرآن است و اگر چه از نظر زمانی با شب‌های دیگر تفاوت ندارد ولی به اعتبار وقایع امتیاز پیدا می‌کند (امین، 1361: ج 15، ص 204(

برای رسیدن به معرفت و درک شب قدر اعمالی را از شب اول ماه رمضان باید انجام داد اعمال در مفاتیح آمده است: (از جمله: خواندن سه بار سوره‌ی دخان و یا به جای آن خواندن هزار بار سوره‌ی قدر و از دیگر اعمال شب قدر «احیاء، توبه، و خودسازی است» (مکارم شیرازی، 1377: ج 27، ص 192(

یکی از مهم ترین اعمال شب قدر نماز خواندن است. از حضرت محمد (ص) آمده است که: «هر کس شب قدر از سر ایمان نماز بخواند خداوند گناهان گذشته‌ی او را می‌آمرزد» (رازی، 1408؛ ج 20، ص 348) و نیز به ازای «هر سجده‌ای که در نماز شب قدر به جای می‌آورد خداوند در بهشت درختی برای او می‌کارد» (امام خمینی، 1382: 958(

استغفار و طلب عفو نیز از مهم ترین اعمال این شب است. «در شب قدر از حضرت دوست خطاب می‌رسد استغفار کنندگان کجایند؟ که امشب شب نوازش بندگان است شب پذیرش توبه‌ی گناهکاران است» (انصاری، 1371: ج 2، ص 626(

عایشه همسر محمد (ص) از ایشان پرسیدند: «اگر شب قدر را دریافتم چه دعایی بخوانم؟ حضرت فرمودند: این دعا را بخوان: اللهم اِنّکَ عفو تحب العفو فَاعف عنی (عثمانی، 1385: ص 597) «خدایا به درستی که تو عفو کننده‌ای تو عفو کردن را دوست داری پس مرا عفو کن»

و در گفتگوی زیبای خدای متعال و حضرت موسی (ع) داریم که: خدایا تقرب و نزدیکی تو را می‌خواهم خداوند فرمود: تقرب من برای کسانی است که شب قدر بیداری کشیدند. موسی (ع) عرض کرد: خدایا رحمت تو را می‌خواهم خداوند فرمود: رحمتم برای کسانی است که به تهیدستان در شب قدر ترحم می‌نمایند. موسی (ع) عرض کرد: خدایا! عبور از پل صراط را می‌خواهم، خداوند فرمود: عبور از پل صراط برای کسانی است که در شب قدر صدقه بدهند. موسی عرض کرد: خدایا! درختان بهشت با میوه‌هایش را می‌خواهم. خداوند فرمود: درختان بهشت با میوه‌هایش برای کسانی است که در شب قدر خداوند را تسبیح گویند. موسی عرض کرد: خدایا نجات از آتش جهنم را می‌خواهم، خداوند فرمود: نجات از آتش برای کسی است که در شب قدر از گناهانش استغفار کند. موسی عرض کرد: خدا خوشنودی تو را می‌خواهم، خداوند فرمود: خوشنودی من برای کسانی است که در شب قدر دو رکعت نماز شب قدر را بخوانند (ابن طاووس، 1409: ج 1، ص 186(

پس با توجه به روایت ذکر شده می‌فهمیم که: 1- احیا و بیداری شب، 2- ترحم به تهیدستان، 3- دادن صدقه، 4- تسبیح، 5- استغفار، 6- و خواندن نماز البته با خلوص نیت از مهم ترین اعمال شب قدر است.

 

مهم ترین عمل شب قدر

شیخ صدوق می‌فرمایند: «هر کس شب‌های قدر را به مذاکرات علمی بگذارند و بیدار باشند ثواب آن خیلی بیش‌تر از این کارهایی است که ما انجام می‌دهیم (شیرازی، 1387: ج 1، ص 444( بیش‌تر علما و بزرگان آغاز نوشتن کتاب و پایان آن را با شب‌های مبارک رمضان و از جمله شب‌های قدر آغاز یا به انجام می‌رسانند.

 

معنای لیلۀ القدر

لیل به معنای شب و قدر به معنای رسیدن به نهایت چیزی است (طباطبایی، بی تا، ج 4، ص 324( قدر به معنای تقدیر و اندازه‌گیری است پس شب قدر شب اندازه‌گیری است (همان(

یعنی شبی که ارزشمند و زمان تقدیر است (طباطبایی، 1377، ص 36(

قدر به معنای «توانایی، قوه، احترام و بی نیازی» هم آمده است (همان، ص 191(

قدر به معنی «قضا و حکمت» (کاشانی، 1336: ج 10، ص 3039 و به معنای «شرف» نیز آمده است. و لیلۀ القدر یعنی شب شَرَف (شیرازی، 1387: ص 446(

و علت این که می‌گویند شب قدر، نه روز قدر، به خاطر برتری شب بر روز است. چرا که در شب اخلاص عبادت آدمی بیشتر است کسی که او را نمی‌بیند و زمینه‌ی دریافت‌های معنوی در شب بیشتر است. و «رحمت‌های خاص ملکوتی در شب اعطا می‌شود» (طالقانی، 1377: ص 55(

مانند به معراج رفتن پیامبر در شب، سبحان الذی اَسری بِعَبدَهِ لَیلا منَ المسجدِ الحرام الی المسجد الاقصا (اسری: 1) «منزه است آن که بنده‌ی خویش را شبی از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که حومه‌ی آن را برکت دادیم سیر داد». ابن عربی می‌گوید: «خداوند آن را در شب قرار داد نه در روز زیرا شب شبیه غیب است و تقدیر در غیب وجود دارد. چون در باطن انسان است» (ابن عربی؛ 1388، ص 528) در شب چیزها پوشیده است و هر کسی از آن اطلاع ندارد (نسفی، 1379، ص 237) و خلاصه در شب جوهر حقایق قرآن که همان کلمه‌ی توحید لا اله الا الله است بر قلب حضرت محمد (ص) که در شب، آمادگی بیشتری داشت نازل شد (الهی قمشه ای، 1390: ص 904(

 

نام گذاری شب قدر

دیدگاه‌های متفاوتی در مورد فلسفه‌ی نام گذاری شب قدر بیان شده است: مرحوم طبرسی می‌گوید: به باور عده‌ای به این علت شب قدر را به این عنوان نام نهاده‌اند که 1- همه‌ی امور سال و همه‌ی رویدادهای آن را خداوند تقدیر و تنظیم می‌کند. 2- به خاطر بزرگی و عظمت آن است. 3- هر کس حق آن شب را پاس دارد صاحب قدر و بزرگی می‌شود. 4- به خاطر پاداش بزرگ عبادت‌ها و برنامه‌های آن شب است. 5- در چنین شبی کتاب پر شکوه قرآن نازل شده است. 6- قدر به معنی تنگ است و در آن شب از زیادی فرشتگان، زمین تنگ می‌شود و 7- شب تقدیر است و مقدرات بندگان تعیین می‌شود. شاهد این که شب تقدیر است. سوره‌ی دخان است که خداوند می‌فرماید:

اِنّا اَنزَلناهُ فی لَیلۀ مبارکه انا کنّا منذرین فیهما یَفرَقُ کلُ امر حکیم (دخان: 34) «ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم و ما همواره انذار کننده بوده ایم در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد (طبرسی، 1380: ج 15، ص 1225(

شاهد این که شب تقدیر است. سوره‌ی دخان است که خداوند می‌فرماید: «اِنا انزلناهُ فی لَیلَۀ مبارکۀ اناکنا منذرین فیها یَفرَقُ کلُ امر حکیم» (دخان: 4-3) ما این کتاب مبین را در شبی پربرکت نازل کردیم و ما همواره انذارکننده بوده ایم در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد.

علامه‌ی طباطبایی نیز ضمن بر شمردن تمامی موارد ذکر شده در المیزان می‌فرماید: جمع تمامی این تفسیرها درست است ولی «تقدیر امور» از همه معروف تر و مناسب تر است (طباطبایی، بی تا، ج 40، ص 325(

علت دیگر این نام گذاری برای این است که در این شب فرشتگان با قدر و منزلت از آسمان به زمین می‌آیند (رازی، 1408؛ ج 2، ص 344( و یا به علت ارزش و شرفی است که این شب نسبت به شب‌های دیگر دارد (زمخشری، 1389؛ ج 4، ص 976(

علت آن که مردم در این شب به شب زنده داری و توبه و استغفار و سایر اعمال می‌پردازند سرنوشت و تقدیر یک ساله‌ای است که برای هر فردی قرار است رقم خورده شود. شب قدر شب تقدیر است. «اما آیا این به آن معنا بوده است که تا قبل از آن تقدیر ما معلوم نبوده است و از امشب مشخص می‌شود. خیر تقدیر موجودات از ازل معین شده است ولی معنای دقیق و عرفانی آن این است که تقدیرات در چنین شبی برای ملائکه از لوح محفوظ معلوم و مشخص می‌شود البته با توجه به آزادی و اختیار خود انسان است (شیرازی، 1387: ج 1، ص 445-444) و بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و میزان ایمان و تقوی و پاکی نیت و اعمال آن‌ها است (طباطبایی، بی تا، ج 40، ص 188(

شب قدر کدام شب است و چرا پنهان است؟

این که شب قدر در ماه مبارک رمضان است، تردیدی نیست و شاهد آن سوره‌ی (بقره، آیه‌ی 185، شهر رمضان الذی انزِلَ فیهِ القرآن) «ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است» است. ولی این که کدام یک از شب‌های ماه رمضان شب قدر است نظرات مختلفی است. نظر شیعه به این‌هاست: 1- دهه‌ی آخر ماه رمضان. 2- یکی از شب‌های 19، 21، و 23. 3- شب 21 و 23 رمضان. 4- فقط شب 21. 5- فقط شب 23.

با توجه به اشتراکات و روایات و اعمالی که در این شب‌ها آمده است، روی شب بیست و سوم تأکید شده است (طالقانی، 1377: ص 60(

در این مورد، روایتی از امام باقر و امام صادق (ع) آمده است که فرمودند: شب قدر شب «جهنی» است. و روایت این است که: جهنی بر محمد (ص) وارد شد و گفت خانه‌ی من از مدینه دور است دستوری بفرمایید تا در شب معینی وارد مدینه شوم. حضرت فرمودند شب بیست و سوم بیا (طباطبایی، بی تا؛ ج 40، ص 329(

از امام صادق (ع) است که فرمودند: تقدیر در نوزدهم، ابرام و پافشاری آن در بیست و یکم و امضای آن در شب بیست و سوم است (همان(

ولی در روایات مختلف اهل سنت تأکید بر روی شب بیست و هفت رمضان است و اهل سنت می‌گویند قرآن در شب 27 نازل شده است (همان)

علت این که شب قدر را مشخص نکرده‌اند به خاطر عظمت و بزرگی آن شب است تا بندگان در آن شب گناه نکنند (همان) و این که تمامی شب‌ها را به عبادت بگذرانند (امین، 1361: ج 15، ص 3) و به همه شب‌ها اهمیت بدهند (مکارم شیرازی، 1377: ج 27، ص 190)

 

شب قدر پیش از اسلام بوده؟

این که شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و زمان حضرت محمد (ص) بوده هم شیعه و هم سنی بر این باورند که نه چنین نیست بلکه «تا قیامت ادامه دارد» (فخر شیرازی، 1420، ج 32، ص 29) و شب قدر تکرار می‌شود. چرا که فعل مضارع «تنزل» که در اصل «تتنزل» بوده در تنزل الملائکه و الروح مضارع بوده و دلالت بر استمرار دارد (مکارم شیرازی، 1377، ج 27، ص 190(

در روایتی از حضرت محمد (ص) داریم که: «ان اللهُ وهب لامتی لیلۀ القدر یعطها من کان قبلهم» خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و احدی از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبودند (همان، ص 190(

منظور از روایت بالا شب قدری است که قرآن نازل شده است. چرا که در روایت دیگری از رسول اکرم (ص) داریم که «صحف ابراهیم (ع) در 3 رمضان، تورات در 6 رمضان، انجیل در 13 رمضان و زبور حضرت داوود در تاریخ 18 رمضان نازل گردیده است».

پس لیلۀ القدر برای پیامبران گذشته هم بوده و با تکامل نبوت و مشروعیت پیوسته کامل تر شده تا قرآن جامع در یک جا نازل شد (طالقانی، 1362، ج 4، ص 197(

پس طبق فرمایش امام صادق علیه السلام: «خداوند شب قدر را از آغاز آفرینش دنیا و اولین نبی و اولین وصی آن را آفرید و خداوند اراده کرد که در هر سالی شبی باشد تا امور تا سال آینده نازل شود (همان، ج 4، ص 196(

 

تقدیرات شب قدر

مشهورترین و معروف ترین علت نام گذاری شب قدر، شب تقدیر است، که در آن شب «هر اتفاقی که باید در طول سال واقع شود چه خیر و چه شر، چه طاعت و چه معصیت، چه فرزندی که قرار است متولد شود یا کسی که بمیرد، یا رزقی که قرار تنگ شود یا وسیع شود. حتماً اتفاق می‌افتد. ولی مشیت خداوند هم محفوظ است. و العیاذ بالله با حتمی کردن دست خدا بسته نمی‌شود». علامه طباطبایی در توضیح این روایت می‌گوید: منظور از امام از این که می‌فرماید: مشیت خداوند در آن‌ها محفوظ است این است که قدرت خدای تعالی همیشه مطلق است، او هر زمان، هر کاری را که بخواهند می‌کند، هر چند قبلاً خلاف آن را حتمی کرده باشد و حتمی کردن مقدر قدرت او را قید نمی‌کند» (طباطبایی، بی تا، ج 40، ص 321(

مشیت خداوندی با تقدیر هیچ منافاتی ندارد چرا که تقدیر امور در ظرف خودش است اما در ظرف حوادث آن، تقدیر عوض می‌شود (احدی، 1379: ص 275(

در قرآن نیز آمده است: یمِحُوا اللهَ ما یَساءَ و یُثِبتُ وَ عِندَهُ اُمُّ الکتاب (رعد: 39) «خداوند هر چه را که از مقدرات بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات می‌نماید و کتاب اصلی نزد اوست».

در این شب که شب تقدیر است، مقدار عمر، مرگ، رزق، باران، حق تعیین می‌شود و فرشتگانی که این امور به آن‌ها محول شده است چهار نفرند: 1- اسرافیل.  2- میکائیل.  3- عزرائیل.  4- جبرئیل (عثمانی دیوبندی، 1385: ص 595(

 

آیا شب قدر در مناطق مختلف یکی است؟

آغاز ماه‌های قمری در همه‌ی سرزمین‌ها یکسان نیست ممکن است در منطقه‌ای امروز اول ماه باشد و در منطقه دیگری دوم ماه. بنابراین شب قدر نمی‌تواند یک شب معین در سال بوده باشد. مثلاً شب بیست و سوم در مکه ممکن است شب بیست و دوم در ایران باشد، آیا این مسأله با آن چه که از آیات و روایات استفاده می‌شود که شب قدر در یک شب معین است سازگاری دارد؟ جواب این است که: شب همان سایه‌ی نیم کره‌ی زمین است که بر نیم کره‌ی دیگر می‌افتد و می‌دانیم این سایه همراه گردش زمین در حرکت است، و یک دوره‌ی کامل آن در بیست و چهار ساعت است. بنابراین ممکن است شب قدر یک دوره‌ی کامل شب به دور زمین باشد، یعنی مدت بیست و چهارم ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار می‌دهد، شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع می‌شود و در یک نقطه دیگر پایان می‌گیرد (مکارم شیرازی، 1377، ج 27، ص 193-192(

پس روز قدر هم به اندازه‌ی شب قدر دارای عظمت و شرف است.

 

تفسیری کوتاه بر سوره‌ی مبارکه‌ی قدر

بسم الله الرحمن الرحیم. اِنّا انزلناهُ فی لیلۀ القدرِ (قدر: 1) ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم. در انا انزلناه خداوند قرآن را از سه جهت تعظیم داده است.

۱. فرو فرستادن قرآن را به خودش نسبت داده.

۲. به جای ذکر نام قرآن از ضمیر استفاده شده است برای عظمت دادن به قرآن و این که قرآن شناخته شده و معروف است.

۳. رفعت قرآن به خاطر ارزش وقتی است که در آن وقت نازل شده که آن وقت شب قدر است (طبرسی، 1380، ج 6، ص 676(

اصل نزول در لغت به معنی فرود آمدن از بالا به پایین است (امین، 1361، ج 15، ص 10) و انزل به معنای دفعی قرآن و تنزیل به معنای نزول تدریجی آیات قرآن است (طباطبایی، بی تا، ج 40، ص 323) و یا منظور از انزل قرآن این است که ما فرود تدریجی آیات قرآن را از شب قدر آغاز کردیم (طبرسی، 1380، ج 6، ص 122)

قرآن به دو صورت نازل شده یکی نزول دفعی که آیات و سوره‌ها به یکباره بر قلب محمد (ص) نازل گشته و یکی نزول تدریجی که به مرور زمان و با توجه به زمان و مکان در طی 23 سال بر پیامبر (ص) نازل می‌شده و ایشان به مردم ابلاغ می‌کردند. بر طبق نظر مفسران قرآن به یکباره به صورت دفعی در شب قدر بر قلب محمد (ص) نازل گشته است. و در تفسیر داریم که: «جبرئیل کلام خدا را در شب قدر به آسمان دنیا آورد و فرشتگان آن را ضبط کردند و به تدریج در طی 23 سال نازل شده است (حسینی همدانی، 1404: ج 18، ص 323(

و ما ادراکَ ما لَیلۀ القدر (قدر 2) و تو چه می‌دانی شب قدر چیست.

«ما» برای تفخیم و بزرگی مطلب است. خصوصاً به خاطر متکلم و مخاطب که حق تعالی و حضرت محمد (ص) است (امام خمینی، 1382، ص 958) و همچنین عظمت شب قدر به قدری است که حتی پیغمبر با آن علم وسیع و گسترده‌اش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود (مکارم شیرازی، 1377: ج 27، ص 182

 لَیلۀ القدر خیرٌ من الف شهر (قدر 3) شب قدر بهتر از هزار ماه است.

هزار ماه نزدیک 83 سال است یعنی یک شب با عظمت به اندازه‌ی یک عمر طولانی و پر برکت. در گذشته نیز «عابد به کسی می‌گفتند که هزار ماه به عبادت مشغول باشد» (زمخشری، 1389، ص 976)

در روایات آمده است که محمد (ص) چهار عابد را نام برد که هر یک هشتاد سال عبادت کردند و معصیتی نکردند (ایوب-زکریا، حزقیل و یوشع) صحابه تعجب نمودند. آن گاه جبرئیل این سوره را آورد و گفت عبادت یک شب تو بهتر از هزار ماه آن‌هاست.

۲. در روایتی دیگر آمده حضرت محمد (ص) عمر امت خود را با عمر امت پیشین مقایسه کرد و دید کم است این سوره نازل تا یک شب آن‌ها مطابق هزار ماه باشد.

۳. و نیز آمده است یکی از بنی اسرائیل «شمسون» هزار ماه لباس رزم در راه خدا پوشیده و از تن در نیاورد مؤمنان شگفت زده شدند و کارهای خود را در مقابل جهاد او ناچیز شمردند و آرزوی چنین فضیلتی را داشتند سوره‌ی قدر نازل گشت و خداوند آنان را به شبی بهتر از مدت آن مرد بنی اسرائیل بشارت داد.

۴. و نیز آمده است که ملک سلیمان هزار ماه بود و ملک ذوالقرنین هزار ماه و مؤمنی که این شب را درک کند از ملک سلیمان و ذولقرنین بهتر است (امین، 1361: ج 15، ص 205(

در تفاسیر مختلف شیعه و سنی 4 مورد بالا ذکر شده است. و نیز در تفاسیر دیگر آمده است بهتر بودن شب قدر از هزار ماه به خاطر ارزش عبادت و احیای آن شب است (مکارم شیرازی، 1377: ج 27، ص 183)

و همچنین به خاطر نزول قرآن و نزول برکات آن شب که باعث برتری هزار ماه آن شده است. البته شب زنده‌داری و عبادت خالصانه و هدفدار و انجام کارهای شایسته و عادلانه که از هزار شب بهتر است (طبرسی، 1380، ج 15، ص 1234(

و هزار شهر احتمال دارد به معنای مظهر اسمای دیگر خدا باشد چرا که لیلۀ القدر اشاره به مظهر اسم اعظم است (امام خمینی، 1382، ص 96(

تنزل الملائکۀ و الروح فیها باذن ربهم من کل امر (قدر: 4)

فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کار نازل می‌شوند.

تنزل فعل مضارع است. دلالت بر استمرار دارد. پس شب قدر امری است مداوم و مستمر که هر ساله تا قیامت ادامه دارد. که اگر شب قدر و «مقدرات نبود عالم به هرج و مرج می‌رفت» (قریشی، 1377، ج 12، ص 302) در شب قدر عید فرشتگان است که همگی از آسمان به زمان می‌آیند و فرشتگان خود را به هر کس که خداوند از او راضی است نشان می‌دهند (طبری، 1356؛ ج 7، ص 2037(

اما ‌این که منظور از روح کیست روایات مختلفی آمده است. بعضی روح را جبرئیل (ع) و برخی «وحی» تفسیر کرده اند. در شب قدر فرشتگان با جبرئیل (ع) به زمین می‌آیند در حالی که جبرئیل با چهار پرچم در جلو ایستاده است و پرچم‌ها را 1- یکی بر بام کعبه 2- یکی بر طور سینا 3- یکی بر صخره‌ی قدس 4- یکی بر سر روضه‌ی حضرت محمد (ص) می‌گذارد (انصاری، 1371؛ ج 2، ص 626(

روح مخلوق عظیمی است ما فوق فرشتگان «روح غیر از جبرئیل و اعظم از جبرئیل» است. (طباطبایی، بی تا؛ ج 40، ص 232(

در این مورد روایت داریم از امام صادق (ع): جبرئیل من الملائکۀ و الروح اعظم من الملائکۀ الیس ان الله عزوجل یقول: تنزل الملائکۀ و الروح.

جبرئیل از ملائکه است و روح اعظم از ملائکه است مگر خداوند متعال نمی‌فرماید ملائکه و روح نازل می‌شوند (مکارم شیرازی، 1377: ج 27، ص 184) و به زمین می‌آیند تا صدای نیایش و توبه‌ی بندگان را بشنوند و اصلاح پذیری و کارهای شایسته آنان را نگاه کنند و با بندگان مؤمن سلام کنند (طبرسی، 1380، ص 1235(

علامه می‌گوید: وقتی شب قدر می‌شود امام مستوجب روح بیشتری می‌شود و روح از سنخ جبرئیل نیست (طباطبایی، بی تا، ج 40، ص 332) ولی بیشتر مفسرین روح را همان جبرئیل می‌دانند و یا فرشته‌ای می‌دانند که در قیامت در یک صف می‌ایستد (امین، 1361، ج 15، ص 206( و یا زمخشری فرشتگان را گروهی از فرشتگان می‌داند که حتی دیگر ملائکه آن‌ها را جز شب قدر نمی‌بینند (زمخشری، 1389، ص 976) این ملائک و روح بر امام زمان (ع) نازل می‌شود و هر آن چه که برای تقدیر و سرنوشت نوشته‌اند به خدمت حضرت محمد (ص) و به حضور امام زمان تقدیم می‌کنند (صافی، 1388، ص 549) چرا که «قلب امام مرکز فرود فرشتگان» است (شیرازی، 1387، ص 447) و یا روح به معنی «وحی» می‌باشد یعنی فرشتگان با وحی خدا و پیام او که در بردارنده‌ی سرنوشت و برکت‌هاست فرود می‌آیند (طبرسی، 1380، ج 15، ص 1236(

اما فرشته‌ها در شب قدر به خانه‌ای که در آن سگ یا خوک یا جنبی از حرام و یا کسی که نماز نمی‌خواند و یا عاق پدر و مادر شده است و یا دو نفر که با هم قهر باشند نمی‌آیند (انصاری، 1371: ج 2، ص 626) و (رازی، 1408، ج 20، ص 349(

و همه‌ی مؤمنین در این شب آمرزیده می‌شوند الا مشروب خوار (صفار قمی، 1391: ج 1، ص 781(

 سلام هی حتی مطلع الفجر (قدر: 5) شبی است پر از سلامت (برکت و رحمت) تا طلوع صبح.

سلام به معنی سلامت است. و این شب سلامت و خیر است و «خداوند در این شب جز خیر تقدیر نکند» (رازی، 1408: ج 20، 2 357) و هیچ شری در آن نیست (عثمانی، 1385، ص 599) و آن شب تا پایانش از وسوسه‌ها و بلا‌ها و آفت‌های شیطان به دور است و از شیطان کاری ساخته نیست (طبری، 1356، ص 1237) در آن شب برای اولیای خدا و اهل طاعت سلام است (امام خمینی، 1382، ص 9669) و فرشتگان پیوسته یا به مؤمنان سلام می‌کنند یا به حضور رسول خدا (ص) و جانشینش می‌رسند و سلام عرضه می‌کنند (مکارم شیرازی، 1377، ج 27، 186)

در داستان حضرت ابراهیم آمده است که چند نفر از فرشتگان الهی نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند را برای او آوردند و بر او سلام کردند (هود: 69( می‌گویند لذتی که ابراهیم (ع) از سلام این فرشتگان برد با تمام دنیا برابری نداشت. حالا فکر کنیم گروه گروه از فرشتگان در شب قدر نازل شده و بر مؤمنان سلام می‌کنند چه لذت و چه لطفی دارد (مکارم شیرازی، 1377، ج 27، ص 186(

نتیجه گیری

خداوند مهربان برای کسب معارف و مقامات معنوی و عرفانی انسان راه‌های مختلفی را قرار داده است. یکی از این راه‌های رسیدن و تقریب به خداوند شب قدر است. شب قدر شب فرصت است. شبی که انسان می‌تواند با توبه و تضرع به درگاه خداوند جبران خطاها و اشتباهات گذشته را بنماید. شب قدر شب امید و امیدواری به بخشش بی انتهای پروردگار است. شب بازگشت و رجوع به آغوش خداوند با تطهیر روح و روان است. شبی که فرشتگان از آسمان به زمین می‌آیند و بر عکس انسان می‌تواند به آسمان اوج بگیرد و بالا برود.

در این شب سراسر خیر و سلام و سلامت که در‌های آسمان به روی همگان باز است و شیطان در غل و زنجیر، حیف است که ما در خواب غفلت بمانیم و چشم دلمان در خواب.

منابع

۱. قرآن

۲. ابن طاووس، علی بن موسی؛ (1409)، اقبال الاعمال دار الکتب الاسلامیه، تهران.

۳. ابن عربی، محیی الدین؛ (1388)، تفسیر ابن عربی، ترجمه: حیدر شجاعی، چاپ اول، فهرست، بی جا.

۴. احدی امیر کلایی، مهدی؛ (1379)، سیر ماه مبارک رمضان و روزه داران، چاپ دوم، وفایی، قم

۵. الهی قمشه ای، حسین محیی الدین؛ (1390) 365 روز در صحبت قرآنی، جوانان و فرهنگ جهانی، تهران

۶. ابو الفتوح رازی، حسین بن علی؛ (1408)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد

۷. امام خمینی، روح الله؛ (1382)، تفسیر و شواهد قرآنی در آثار امام خمینی، چاپ اول، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی جا.

۸. انصاری، خواجه عبدالله؛ (1371) تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، نگارش: حبیب الله آموزگار، چاپ: هشتم-اقبال، بی جا.

۹. امین، سیده نصرت؛ (1361)، مخزن العرفان، چاپ اول، نهضت زنان مسلمان، تهران.

۱۰. حسینی همدانی، سید محمد؛ (1404 ق) انوار درخشان در تفسیر قرآن، کتاب فروشی لطفی، تهران.

۱۱. زمخشری، محمود بن عمر بن محمد؛ (1389) تفسیر کشاف، ترجمه: مسعود انصاری، چاپ اول، ققنوس، تهران

۱۲. شیرازی، سید رضی؛ (1387)، زلال حکمت، چاپ اول، اطلاعات، تهران.

۱۳. قریشی، سید اکبر؛ (1377) تفسیر احسن الحدیث، بنیاد بعثت، تهران.

۱۴. صفار قمی، محمد بن حسین؛ (1391) بصائر الدرجات فی علوم آل محمد، ترجمه علیرضا زکی زاده زمانی، چاپ: 5، وثوق، قم.

۱۵. طباطبایی، سید محمد حسین؛ (بی تا)، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی، کانون انتشارات محمدی، ج 40، تهران.

۱۶. طبرسی، ابو علی فضل بن حسن، (1380)، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه: علی کرمی فراهانی، تهران.

۱۷. طالقانی، سید هدایت الله؛ (1377)، بر کرانه‌ی قدر، چاپ اول، راسخون، قم.

۱۸. طالقانی، سید محمود؛ (1362)، پرتوی از قرآن، شرکت سهامی انتشارات، تهران.

۱۹. عثمانی دیو بندی، علامه مفتی محمد شفیع؛ (1385)، تفسیر معارف القرآن-مترجم: محمد یوسف حسین پور، چاپ اول، شیخ الاسلام احمد جام، بی جا.

۲۰. فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی؛ (1388)، تفسیر صافی، مترجم: جمعی از فضلاء با نظارت استاد عقیقی، چاپ 6، نوید اسلام، قم.

۲۱. فخر رازی، محمد بن عمر؛ (1420)، تفسیر کبیر، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

۲۲. کاشانی، ملا فتح؛ (1336)، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتاب فروشی محمد حسن علمی، تهران.

۲۳. مکارم شیرازی، ناصر؛ (1377)، تفسیر نمونه، چاپ 18، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

۲۴. مترجمان، (1356)، ترجمه تفسیر طبری، توس، تهران.

۲۵. نسفی، عزیز الدین؛ 1379، بیان التنزیل، محقق: سید علی اصغر میر باقری فرد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.

ارسال نظر

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha