خبرگزاری «حوزه»،/ اشاره: چندی پیش که به همراه هیئت رئیسه محترم مجمع عمومی جامعه مدرسین دیداری صمیمی با آیت الله اعرافی، مدیر معزز حوزههای علمیه داشتیم، ایشان به لزوم ورود حوزههای علمیه به گفتگوی ادیان اشارهای داشتند که به نظر بسیار مهم و به نوعی با توجه به ظرفیتهای عظیم حوزه علمیه قم، از رسالتهای ذاتی عالمان و حوزویان ارجمند میباشد. با توجه به این موضوع مهم و قرار گرفتن در آستانه میلاد مبارک عالم آل محمد، امام رضا علیه السلام، یادداشت ذیل بصورت خلاصه تقدیم میشود.
بسم الله الرحمن الرحیم
درباره معنای مناظره، روش و آداب مناظره، افراد اهل مناظره و اهداف مناظره، سخنان زیاد و مفیدی گفته شده، جایگاه مناظره در علوم مختلف مانند علم منطق، فن مناظره یا به تعبیر گروهی صنعت مناظره، تفاوتهایی که در حقیقت، انگیزه و غایت مناظره با مجادله و مغالطه دارد، پیشینههای ماندگار از مناظرههای جذاب و همچنین اقسام مناظرههای برهانی، جدلی، خطابی، شعری و مغالطهای از بخشهای پیرامونی ’موضوع مناظره’ میباشد، که ما را بینیاز از پرداختن به آنها میکند.
روش مناظرهای در انتقال حقائق - هرچند گاه از دایره اصطلاحی آن خارج شده - از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و عالمان بویژه در برابر خصم و رقیب بوده و این به دلیل ماهیت مناظره که مجادله با همدیگر و بحث و نزاع با یکدیگر و ایجاد و ارائه نظر طرفین در حقیقت و ماهیت چیزی میباشد. یکی از مباحث مهم که در روش تبلیغ بویژه در مباحث معرفتی، باید به آن توجه داشت، مرتبه و هنگامهی مناظره است که اگر به موقع صورت پذیرد، آثار بزرگ و گاه شگفتانگیزی را به دنبال دارد. چنانکه معلوم است هر گفتگوی مباحثهای و مجادلهگونه که به موقع صورت نگیرد ابتر است م نمیتوان مناظره نامید و چه بسا نتیجهای خلاف مقصود را در پی داشته باشد.
قران کریم نمونههایی از مناظرههای انبیا در اجرای رسالتشان را یادآوری میکند که در حقیقت همان جدال احسن میباشد که در مقابل خصومتها، ستیزهجوییها، دفاع از حق و رسیدن به اهداف، صورت پذیرفته، قران کریم در دو آیه به ’جدال احسن’ تصریح میکند که کلمه ’احسن’ قید احترازی از مجادلاتی است که ارکان و آداب آن در نظر گرفته نشده و حتما موثر نخواهد بود.
بطور کلی جدال احسن، آن است که ۱- خواستههای نفسانی در آن دخیل نباشد ۲- موضوعش تبیین حق باشد ۳- به قدر فهم مخاطب باشد ۴- اخلاق و ادب گفتگو در آن رعایت شود ۵- موجب عناد و لجاجت نشود ۶- سوالات و ابهامات را بیشتر نکند.
به هر صورت ’گفتمان مناظره’ در منابع دینی و سیره معصومین علیهم السلام از عناوین قابل توجه میباشد که قرآن مجید قالب آنرا با کلمه ’احسن’ رمز گذاری نموده است.
چنانکه اشاره شد مناظره در اسلام از طرف معصومین (علیهم السلام) و اصحاب آنان امری رایج در میادین گوناگون و فراگیر در موضوعات مختلف بوده که مناظرات امام رضا علیه السلام از نمونههای مشهور و جذاب آن میباشد که در این فرصت اشارهای به آنها میشود:
امام رضا علیه السلام مناظرات مهم و فراوانی با بزرگان و پیروان ادیان و فرقههای مختلف اسلامی در محورهای کلامی، اعتقادی و فقهی بر پایه شرع و عقل داشتهاند که هفت مورد از این مناظرات از برجستگی و شهرت بیشتری برخوردار میباشد و در اندیشه علمی و معرفتی شیعه بازتاب گستردهای داشته است، هرچند برخی در صدد این هستند که اینگونه القاء کنند که مأمون خلیفه عباسی زمینهساز برگزاری این مناظرهها بوده اما توجه به آیات قران و سیره معصومین علیهم السلام مؤید آن است که مناظره با مخالفین و معاندین در قالب ’جدال احسن’ به عنوان یک ادبیات گفتمانی و ابزاری برای ارائه حقائق، از آغاز بعثت انبیاء و بطور ویژه در رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مورد توجه و عمل بوده است، بلکه قرائن نشان میدهد که مأمون و دیگر خلفای عباسی از برگزاری جلسات مناظره طفره میرفتهاند، چرا که احساس حقانیت خلافت و امامت ائمه معصومین علیهم السلام بیشترین خوفی بوده است که آنها از این مناظرات داشتهاند و این ذکاوت امام رضا علیه السلام بوده که مأمون در شرائطی قرار گیرد که مجبور به مهیا کردن و برگزاری چنین مجالسی شود مخصوصا در دورانی که بحث و جدل میان اهل کتاب از یونان و هند و ایران و دیگر ممالک اسلامی رواج فراوانی داشته و این فرصتی تاریخی و مناسبی بوده تا امام رضا علیه السلام حقانیت اسلام و کلمةالحق را در بازار آشفتهی اعتقادی آن زمان، ابراز نمایند.
این هفت مناظره عبارتند از:
۱- مناظره با جاثِلِیق (لفظی یونانی است به معنای رئیس اسقف ها و پیشوای عیسوی و لقبی است که به علمای بزرگ نصارا داده می شد و نام شخص خاصی نیست.)
۲- مناظره با رأس الجالوت (رأس الجالوت لقب دانشمندان و بزرگان ملت یهود است)
۳- مناظره با هربز اکبر (هربز اکبر یا هیربد اکبر لقبی است که مخصوص بزرگ زردشتیان بود، به معنای پیشوای بزرگ مذهبی و قاضی زردشتی و خادم آتشکده)
۴- مناظره با عمران صائبی، عمران صابی از مذهب صابئین دفاع کرده (صابئین گروهی هستند که خود را پیرو یحیی علیه السلام می دانند، ولی به دو گروه موحد و مشرک تقسیم می شوند)
ایـن چهـار مناظـره در یـک مجلـس و بـا حضـور مأمـون و جمعـی از دانشـمندان صورت پذیرفت.
۵- مناظره با سلیمان مروزی (سلیمان مروزی، معروف ترین عالم علم کلام در خطه خراسان در عصر مأمون بود و مأمون برای او احترام زیادی قائل میشد)
۶- مناظره با علی بن محمّد بن جهم ( مشهور آن است که علیبنمحمد جهم، ناصبی و دشمن اهل بیت بوده است)
۷- مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره
(برگرفته از کتاب مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام تالیف آیت الله العظمی مکارم شیرازی)
مناظرات امام رضا علیه السلام دارای شاخصههایی است که علاوه بر قائم بودن آنها بر روش و سیره امام رضا علیه السلام، در آیات قران و احادیث در باب مناظره به آنها تصریح یا اشاره شده است که به فهرستی از آنها اکتفا میکنیم:
شناخت زمان، مکان و مخاطب، انصاف در گفتگو، احترام طرف مناظره هرچند در عقیده مخالف باشد، پرهیز از نقد یا اهانت به شخصیت افراد و گاه تکریم آنها، احترام به پیروان ادیان و مذاهب دیگر، تحمل آراء مخالف، پرهیز از تعصبات بیمورد و دوری از لجاجت، بیان مستدّل در قالب قواعد و اصول مسلّم، تحلیل روشن و قابل فهم، رعایت ساختار مناظره و متطق گفتگو، آگاهی بر منابع طرف مناظره و استدلال براساس آنها، بهرهگیری از مسلّمات عقلی، تحمل آراء و عقائد مخالف، تسلط بر روشهای نقد، سعی در انکشاف حقیقت و اقناع طرف مناظره و... که امام رضا علیه السلام پیروز هفت بام مناظره میشود هرچند و شاید برخی از طرفهای مناظره عقیده خود را عوض نکرده باشند اما وقتی رساندن کلام حق و روشن کردن واقعیت با رعایت ارکان و آداب مناظره هدف باشد، تأثیر و ثمره مناظره محقق خواهد شد.
اینها بخشی از ارکان و آداب مناظره است که رعایت آنها، زمینههای رواج گفتگو بین الادیان را ایجاد میکند تقریب ادیان و مذاهب بر این اساس شکل میگیرد و دعوت و پذیرش مذهب حق و آرای آن، ثمره بزرگ و غایت اصلی مناظرات خواهد بود.
باید توجه داشت که در جهان امروز که دایره مناظرات علمی میان اندیشمندان ادیان و فرق بواسطه میدانداری سیاستمداران و سیاستبازان، کوچک و ناچیز گردیده، تلاش در جهت احیا و توسعه این سنت حسنه و پایدار، گام موثری در جهت تحقق وحدت امم و امت واحده خواهد بود. و این مهم در دوران استقرار نظام اسلامی و زمینههای تحقق مناظرات علمی بین ادیان و مذاهب هموارتر از گذشته میباشد بویژه با افق مبارکی که رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب به آن تصریح کردهاند، ضرورت امر را مضاعف میکند.
امروزه ’میز مناظره’ در مراکز تخصصی حوزه های علمیه، امری مهم و شاید اجتناب ناپذیر باشد، تا بتوان با تربیت و رشد محققین، شناخت زبان دنیا، ابزار تحقیق و استفاده از رسانهها و کانونهای اولویتدار، رسالت حقیقی خود را انجام دهد.
حجت الاسلام و المسلمین بنیادی، نائب رئیس مجمع عمومی جامعه مدرسین
توجه: انتشار یادداشت و مقالات به معنای تأیید یا رد آن از سوی خبرگزاری حوزه نیست.