به گزارش خبرگزاری حوزه از تبریز، تحليل ويژگی ‌ها و كاركردهای بازار اسلامی يكی از مباحث مهم اقتصاد اسلامی است كه كمتر بدان پرداخته شده.

 مجتمع های تجاری و بازارهایی که امروزه در بسیاری از شهرهای کشور اسلامی ما احداث می شود، کوچک ترین نشانی از بازار اسلامی را ندارند، حتی بسیاری از آنها فاقد یک نمازخانه هستند. اما اگر نگاهی به بازارهای قدیمی مثل بازار تبریز بیندازیم، نمونه ای از بازار اسلامی را مشاهده می کنیم که وجود مسجد، مدرسه علمیه و امامزاده در درون آن، گواه روشنی بر این مدعاست. حتی بازاریان قدیمی در گذشته قبل از بالا کشیدن کرکره مغازه های خود در جلسات مکاسب علمای حوزه علمیه شرکت می کردند تا با نحوه صحیح اقتصاد اسلامی آشنا شوند که امروزه متاسفانه این سنت نیز به وادی فراموشی سپرده شده است.

*بزرگترین بازار اسلامی سرپوشیده جهان

بازار تبریز یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌‌ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قاره آسیا به‌ شمار می ‌رود. این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگ‌‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به‌ عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌ است.

این بازار از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته‌ است. پیش ‌تر به‌ جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جاده ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده‌ است.

بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. تاریخ بنای این مجموعه مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهان‌گردانی که از سده چهارم هجری تا دوره قاجاریان از این بازار بازدید کرده‌اند، درباره آن اطلاعاتی ارائه داده‌اند.

بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.

 این بازار با داشتن حدود 5 هزار و 500 باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان و ۹ باب مدرسه دینی، به‌عنوان اصلی‌ ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز شناخته می‌ شود. قرار گرفتن مساجد و مدارس دینی در محوطه این بازار، بازار تبریز را به الگوی بازار اسلامی تبدیل کرده است.

*پيوند بازار و مسجد در تبريز

مساجد و مدارس دينی از بافت های اصلی بازار های سنتی ايران به شمار می روند. کمتر بازاری را در ايران می توان يافت که دارای اين دو مولفه نباشد. بازار تبريز نيز از اين قاعده مستثنی نيست. در بازار تبريز تعداد زيادی مسجد و مدرسه دينی وجود دارد.

    مسجد جامع تبريز، مسجد سيد علی آقا، مسجد صادقيه، مسجد شصت ستون، مسجد مقبره و... از جمله اين مساجد هستند. مسجد سيد علی آقا که به دوران قاجاريه برمی گردد، داراي هشت ستون سنگی است. بخش های شمالی، شرقی و غربی مسجد ايوان دار و دارای طاق کليل بوده که از دو بخش زنانه و مردانه تشکيل شده است. قدمت مسجد صادقيه نيز به دوران ايلخانان برمی گردد، با اين حال، اين مسجد در دوران صفويه و قاجاريه مرمت شده است.

  مسجد حسن پادشاه از ديگر مساجد بازار تبريز است، اين مسجد يکی از مساجد قديمی تبريز است که در محوطه بازار «دوه چی» و ميدان صاحب آباد واقع شده، در انتهای بازار تبريز هم مسجد جامع يا همان مسجد جمعه قرار دارد که از قديمی ترين بناهای تبريز به شمار می رود.

*مسجد جامعی در قلب بازار تبریز

مسجد جامع تبریز که در کتاب‌های تاریخی ازآن به عنوان "جامع کبیر" نیز نام برده شده به عبارتی بازار گرداگرد آن شکل گرفته است. قدیمی ‌ترین بخش این مسجد، شبستان وسیعی است که از طاق و گنبدهایی بر فراز ستون‌ های هشت گوش آجری تشکیل شده که زینت بخش آن٬ گچ‌ بری‌های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دوره ایلخانان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و بخش‌هایی به آن افزوده شده است، محراب رفیع گچ‌بری باقیمانده فعلی یادگار آن دوره می‌باشد.

 در دوره حکومت آق قویونلویان در آذربایجان، گنبدی رفیع مزین به انواع کاشی‌ کاری معرق به وسیله سلجوق شاه بیگم همسر اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شده که هنوز هم پایه‌ها و گوشه‌هایی از کاشی کارهای آن باقیمانده است.

در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری که بسیاری از بناهای تبریز آسیب دید، این مسجد نیز از خرابی مصون نماند. مسجد فعلی با پایه‌های متین پوشش طاق و چشمه بعد از زلزله در اوایل حکومت قاجار و توسط حسینقلی خان دنبلی حاکم وقت بنا شده که از آثار خوب قاجاری می ‌‌باشد.

*وجود امامزاده و مدرسه علمیه در بازار

وارد بازار می‌شویم، بازار تبریز بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان و یکی از شاه‌کارهای معماری ایرانی و بزرگ ‌ترین مجموعه به هم پیوسته و مسقف دنیاست. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد، اما طولی نکشید که به همت مردم شهر بازسازی شد.

وارد بازار که می‌شوی در ازدحام جمعیت گم می‌شوی. لابلای حجره‌های فرش فروشی و عطاری و دنبه فروشی! میتوانی حجره‌های لباس و کفش را هم ببینی که تنوع آنها در کنار هم، مجموعه زیبا و بدیعی برای یک گردشگر فراهم می آورند. انواع بوهای قدیمی که خاص بازارهای سنتی است، در این جا به وفور، به مشام می‌رسد.کارگران خمیده ای که سال‌ها گاری های دستی خود را در لابلای دالان های تنگ بازار عبور داده اند، هر از گاهی با گفتن "یا الله" تو را از وجود خود آگاه می‌کنند تا از سر راه آنها کنار روی.

وجود انواع مشاغل قدیمی در کنار ده‌ها تیمچه و سرا، وجود امامزاده و مدرسه علوم دینی که در کنار مراکز بازرگانی قرار گرفته اند، این مکان را به عنوان یک نمونه عالی از محیط تجارت شرقی و بازار اسلامی ساخته است. نمونه بارز این مدعا، قرار گرفتن مدرسه علمیه طالبیه در جوار بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده دنیاست، به طوری که حتی محوطه داخلی این مدرسه به محل عبور مردم و بازاریان تبدیل شده. وجود مقبره‌های امامزاده "دال و ذال" و امامزاده "جمال" در جوار بازار و مدارس علمیه نیز از دیگر شاهکارهای بازار تبریز است.

*مدارس علمیه همجوار بازار

عمارات غربی و شمالی مدرسه علمیه طالبیه مشتمل بر حجره‌های پایینی و بالایی کوچکی هستند که طلاب دینی به صورت شبانه‌ روزی در آنها اقامت دارند..

همچنین مدرسه علمیه اکبریه، عمارت دو طبقه مفصلی داشت که در سال 1266هـ. ق در ضلع غربی و شمالی صحن بقعه صاحب‌الامر(عج) از سوی میرزا علی‌ اکبر‌خان، یکی از سرشناسان تبریز و مترجم و دبیر کنسولگری روس بنیان نهاده شد.

مدرسه علمیه حاج صفرعلی نیز در "یمنی دوز" بازار، رو‌به‌ روی سرای بزرگ(شاهزاده) واقع شده،‌ در ضلع شمالی حیاط، مسجد بزرگی وجود دارد و در ضلع شرقی وغربی آن، حجره‌های کوچکی برای اقامت و بیتوته طلاب علوم دینی ساخته شده، بانی این مدرسه تاجر نیکوکاری به نام حاج صفرعلی بود که در روزگار نایب‌السلطنه عباس‌میرزا در تبریز می‌زیست.

بنای ساختمان مدرسه علمیه صادقیه تبریز نیز در دویست‌ سال گذشته چندین ‌بار آسیب دیده، سپس تعمیر شده که در نتیجه از بنای اصلی آن چیزی با عنوان اثر تاریخی باقی نمانده و هم اکنون تنها هویت معنوی این مدرسه و محوطه آن که وقف است، باقی مانده است.

*نمادهای دینی در بازار

به هر دکه و حجره ای که سرک می کشم، هنوز بافت قدیمی و سنتی خود را حفظ کرده وجود یک سری عناصر فرهنگی قدیمی انگار جزو جدا نشدنی آنهاست، ابزاری چون تلفن های سیاه رنگ قدیمی، چرتکه‌های بزرگ و کوچک که حتی در غرفه‌های عظیم فرش فروشی هم وجود دارند و این سئوال را ایجاد می کنند که معاملات چند صد میلیونی چگونه با آنها انجام می شود، میزهای رنگ و رو رفته چوبی٬ تمثال منتسب به حضرت علی بر دیوار٬ بخاری های نفتی قدیمی، کلاه های شاپو که حتی در فصل گرما هم از سر بازاری های تبریزی درنمی آید٬ تسبیح های دانه عقیق و...

اگر دقیق تر بنگریم وجود تمثال ائمه اطهار(علیهم السلام) و تسبیح های دانه درشت نمادی از توجه بازاریان تبریز به اسلام است. مهم‌تر از آن، قرار گرفتن کتاب قرآن کریم بر روی میز و یا قفسه بسیاری از این بازاریان است، حتی بسیاری از آنان قبل از هر کاری در اول وقت، کار اقتصادی خود را با تلاوت آیاتی چند از کلام الله مجید آغاز می‌کنند.

گزارش: بیت‌اله احمدی