خبرگزاری حوزه دومین مقاله از سلسله مقالات حجت‌الاسلام والمسلمین سید محسن طباطبایی از محققان و پژوهشگران حوزه علمیه قم پیرامون ابعاد علمی و دیدگاه‌های علامه شهید را منتشر می‌‌کند.

مقدمه

یکی از مهمترین منابع فرهنگ و اندیشة نظام مقدس جمهوری اسلامی، آثار ارزشمند استاد شهید مرتضی مطهری(ره) است. بازخوانی اصول حاکم بر اندیشه و آثار آن اسلام شناس والامقام، به ویژه در سالی که رویکرد نظری به مبانی فرهنگی اهمیت دوچندان یافته، برای شناخت مسیر و تحقق برنامه ها ضروری است.

وقتی سخن از دین و مجموعه معارف دینی به میان می­آید بی­تردید اصول و مبانی محکمی لازم است تا سایر مسائل را پایه و پشتوانه باشد و بسان ریشه­های محکمی، مطالب دیگر را تغذیه و حمایت کند.

بی­تردید در میان آموزه­های دین مبین اسلام، هیچ اصلی به پایه «خداشناسی» نمی­رسد و هرقدر معرفت انسان به خدا بیشتر و عمیقتر باشد، امید صلاح و فلاح و هدایت و رستگاری در او بیشتر است. اما اگر در این ناحیه ضعف و غفلت رخنه کند، هر پیشرفت ظاهری دیگر، جز تحیّر و گمراهی چیزی نیست.

دين كه سازمانى وسيع فكرى و اعتقادى و اخلاقى و عملى است يك نقطه شروع و يك ركن اساسى دارد كه اگر از آن نقطه آغاز شود و بر روى آن اساس بنا شود، محكم و پابرجا و مفيد خواهد شد. آن نقطه شروع و آن پايه اساسى، معرفت ذات اقدس الهى و شناسايى حضرت احديت است‏. (مطهری، 1377، ج‏22، ص 71)

 در منظومه ناب معارف اسلامی، خداوند محور هستی و بلکه تنها ذات مقدسی است که شایستة عنوان «موجود» است. استاد مطهری نیز با بهره مندی از اساتید خداشناس خود، این حقیقت ناب را دریافته و در بخشهای مختلفی به صورت مقتضی به آن پرداخته اند.

ممکن است به نظر برسد بهتر بود ابتدا بحث جهان­بینی در اندیشه استاد مطرح و در ادامه، به عنوان جزئی از این جهان­بینی، وجود خدای متعال و ویژگی­های آو در آثار شهید بررسی می­شد؛ اما ملاحظه اهمّیت موضوع، و گسترة آن در منظومة فکری ایشان لازم می­سازد که به عنوان نخستین و مهمترین رکن، مطرح گردد.

استاد مطهری گرچه به عنوان یک فیلسوف متبحّر شناخته می­شود، و در نگاه متداول فلاسفه و متکلمین، وجود مخلوقات به عنوان مبدأ اندیشه و پایه غیرقابل انکاری برای سایر استدلالهاست، اما آشنایی عمیق و گستردة استاد با حکمت متعالیه به او حکم می­کند که هرگز نمی­توان وجود خدای متعال را با مخلوقاتش مقایسه نمود و حتی همه هستی و مخلوقات آن وقتی نسبت به عدم سنجیده شود عنوان «موجود» پیدا می­کند و الا در مقایسه با وجود باری تعالی «لاوجود» است. (همان، ج‏6، ص 973)

 اما ویژگیهای این وجود تبارک و تعالی چیست؟ بهتر است مانند هر پدیدة دیگر ابتدا سراغ تعریف آن برویم:

تعریف خدا

اهمیت بحث «تعریف خدا» از آن جهت است که درک صحیح هر موضوع، باعث شناخت و ارتباط صحیح با آن می­شود؛ همان گونه که عدم تصوّر صحیح از بسیاری مفاهیم دینی موجب انکار، انحراف، گریز، دین­زدگی و تعارض شده است. استاد مطهری این امر را یکی از عوامل مهم شک در حقائق دینی می­دانند. (همان، ج‏10، ص 269)

اما آیا می توان تعریف صحیحی از «خدا» به دست داد؟ خیر. زیرا هیچ یک از ارکان و لوازم تعریف معقولات اولیه را در اختیار نداریم. خداوند تعالی نه اجزایی دارد که با آنها شناسانده شود نه فاعلی نه غایتی و نه جنس و فصلی. (همان، ج‏4، ص 625)

اثبات خدا

حال که تعریف خدا غیرممکن است چگونه باید تصور صحیحی از او را منتقل کرد؟ چگونه ذهن می تواند از ذاتی که هیچ­گونه مواجهه ای با آن نداشته تصویر سازی کند؟ و چگونه می­توان خدا را برای کسانی که اعتقادی ندارند، ثابت کرد؟

پاسخ استاد مطهری این است که علاوه بر مواجهه مستقیم و حسّ نمودن خود اشیاء، گاهی بدون حسّ یک شیء از طریق حسّ کردن آثار و خواصّ آن، تصوّر مبهمی از آن را در ذهن می یابیم؛ مانند تصوّری که همه ما از برق، حیات، نفس و ذات اشیاء داریم. (همان، ج‏8، ص 345)

بنابر این برای اثبات خدا باید راههای مختلف را طرح و بررسی نمود که استاد مطهری به صورت ویژه در کتاب ارزشمند توحید به این مطلب پرداخته و با اشاره به براهین مختلف، آنها را در سه بخش فطری، علمی (تجربی) و فلسفی دسته­بندی می­کنند.

1. اما راه اول كه راه فطرى است به اين صورت است كه از راه وجود خود انسان، خدا را اثبات كرده‏اند؛ به اين معنا كه گفته‏اند احساس وجود خدا در انسان هست؛ يعنى در فطرت و خلقت هر كسى يك احساس و تمايلى وجود دارد كه خود به خود او را به سوى خدا مى‏كشاند؛ از اين جهت مَثَل خدا و انسان مَثَل مغناطيس و آهن است. فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ الله الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها (روم/30) (همان، ج‏4، ص 40)

2. راه دوم که بر اساس علم و تجربه پیش می­رود خود به سه بخش منشعب می­شود: خَلق، نظم و هدایت.

 برهان اول فقط به جنبه آفرینش و ایجاد موجوداتی که قبلاً نبوده­اند توجه دارد، راه دوم به نظم شگفت و فراگیری که بین ذرات و اجزاء عالم هستی مشاهده می­شود و طریق سوم به نوع رشد و تکامل موجودات زنده توجه می­دهد که گویا دستی از ماوراء آنها را در مسیر معیّنی پیش می­برد.

و چه زیباست که هر سه راه در کنار هم در ابتدای سوره اعلی مطرح شده است: «سبّح اسم ربِّک الأعلی، الَّذِي خَلَقَ» آفريد، او آفريننده و پيداكننده اشياء است. «فَسَوَّى» و معتدل و متوازن آفريد. (اين همان نظمى است كه در دستگاه هستى وجود دارد.) «وَ الَّذِي قَدَّرَ» آن كه اندازه‏گيرى كرد. (اندازه‏گيرى هم مربوط به نظم مى‏شود.) «فَهَدى»‏ سپس اشياء را در مسير خودشان هدايت كرد. (همان، ج‏4، ص 52)

البته دو راه نخست اختصاصی به موجودات زنده ندارد و در تمام ذرات عالم قابل مشاهده وپیگیری است، اما در مورد هدایت، استاد مطهری قضاوتی قطعی نسبت به اجزاء بی­جان جهان نمی­کنند. (همان، ج‏4، ص 103)

3. راه­های فلسفی و عقلی محض فروان و متنوع هستند که در جدول ذیل اشاره­ای به آنها داریم: (همان، ج‏4، صص 171 تا 197)

همانگونه که گذشت، به دنبال اثبات خدا، لازم است تصوّری از او در ذهن حاصل شود تا انسان بتواند در اندیشه و گفتار، از آن صورت هرچند مبهم استفاده نماید والاّ چیزی که هیچ صورتی در ذهن نداشته باشد مجهول مطلق است و قطعاً رویکرد و توصیه دین چنین نیست.

اما تصور خدا چگونه است؟ استاد مطهری با تمثیل به ادراک امور غیرمتناهی مانند اعداد، نحوة تصور خدای لایتناهی را برعهده انتزاع ذهن می­دانند که حدودی را که از جهان آفرینش درک می­کند، سلب می­کند و تصوّر مبهمی از یک وجود غیرمحدود پیدا می­کند به اين صورت كه مفهوم وجود مشترك را تصور مى كنيم و سپس شباهت و مماثلت وجود حق را با ساير وجودات در محدوديت و بعضى جهات ديگر از ذات حق سلب مى كنيم و باين ترتيب از ذات حق كه وجود مطلق است تصورى در ذهن خود مي­آوريم.

به تعبير ديگر ذهن قادر نيست غير متناهى را تخيل كند. اما مانعى نيست كه آن را تعقل كند يعنى با تركيب مفاهيم كلى، تصورى كه البته از نوع ماهيت نخواهد بود بلكه از نوع مفاهيم انتزاعى است براى خود بسازد.

همین فرایند براى ادراك صفات بارى تعالى كه همه نامحدود و غير متناهى مى باشند نيز ميسر است. بارى تعالى علم نامحدود و حيات نامحدود و كمال و جمال نامحدود و اراده و مشيت نامحدود و خير و رحمت نامحدود است. هيچ مانعى نيست كه ذهن، نامحدودى صفات او را بشناسد. (همان، ج‏6 ص1006)

ذات خدا

پس از آن که تصوّر مبهمی از خداوند حاصل شد، نوبت به بیان و بررسی ویژگی­های ذات احدیّت می­رسد. در منظومه معارف شیعی، ذات حق وجود بي‏حد و نهايت، و هستي مطلق است و ماهيت ندارد، او ذاتي است‏ محدوديت ناپذير و بي‏مرز، و ماهيت كه او را در نوع‏ خاصي محدود كند و وجود محدودي را به او اختصاص دهد در او راه ندارد، هيچ فقداني در او راه‏ ندارد، تنها فقداني كه در او راه دارد، فقدان فقدان است و تنها سلبي‏ كه درباره او صادق است سلب سلب است و تنها نفي و نيستي كه وصف او واقع مي‏شود نفي هر نقص و نيستي از قبيل مخلوقيت و معلوليت و محدوديت‏ و كثرت و تجزي و نيازمندي است.

او با همه چيز است ولي در هيچ چيز نيست و هيچ چيز هم با او نيست، داخل در هيچ چيز نيست ولي از هيچ چيز هم بيرون‏ نيست. او از هر گونه كيفيت و چگونگي و از هر گونه تشبيه و تمثيل منزه‏ است. زيرا همه اينها اوصاف يك موجود محدود و متعين و ماهيت دار است: «مع كل شي‏ء لا بمقارنه و غير كل شي‏ء لا بمزايله» (نهج البلاغه خطبه1) او با همه چيز هست ولي نه باين نحو كه جفت و قرين چيزي واقع شود و در نتيجه آن چيز نيز قرين و همدوش او باشد، و مغاير با همه چيز است و عين‏ اشياء نيست ولي نه به اين وجه كه از اشياء جدا باشد و وجودات اشياء مرزي براي ذات او محسوب شود. «ليس في الاشياء بوالج و لا عنها بخارج» (نهج البلاغه خطبه 184). (همان، ج‏16، ص 397)

بدین ترتیب دور از انتظار نیست که حضور خدای متعال در سراسر گفته­ها و نوشته­های شهید مطهری مشاهده شود؛ چرا که او به آنچه می­گفت ایمان داشت و در محضر اساتیدی خداشناس و خداباور تربیت یافته­ بود.

وحدت وجود

یکی از شاخه­های پرحاشیه در زمینه خداشناسی، وحدت وجود است. موضوعی که بزرگانی در آن به تحیّر و عجز خود اعتراف کردند و آنهایی که توانسته اند کلامی آراسته و قابل فهم ارائه کنند، آن را با ذوق کلامی، فلسفی یا عرفانی، عجین کرده­اند.

محور جهان بينى عرفانى وحدت وجود است... از آن انديشه هايى است كه كمتر كسى به عمق آن پى مى برده و پى مى برد... هميشه مستشرقين و عده اى از غير مستشرقين خودمان، اين وحدت وجود را چيزى تعبير مى كنند بنام حلول و اتحاد در صورتى كه حلول و اتحاد، ضد وحدت وجود است. به قول شبسترى: حلول و اتحاد اينجا محال است، كه در وحدت دوئى عين ضلال است. (همان، ج‏23، ص 393)

استاد مطهری در چند بخش از آثار خود به این بحث پرداخته و نظرات مطرح شده در باب «وجود خدا و مخلوقات» را در چهار محور بیان کرده اند. (همان، ج‏23، ص 392 (عرفان حافظ) و ج‏6، ص 509 (اصول فلسفه ج5) و ج‏9، ص 182 (شرح مبسوط منظومه) و ج‏13، ص 257 (مقالات فلسفی)

1. کثرت وجود (تباین محض)
2. وحدت وجود مقایسه­ای (وحدت شهود)
3. وحدت وجود تشکیکی (وحدت در عین کثرت).
4. وحدت وجود محض (نفی کثرات)

اما توضیح این نظرات:

1- نظر اول كثرت وجود است، كثرت مطلق، به معناى اين كه به عدد موجودات، «وجود» وجود دارد بدون آنكه كوچكترين سنخيتى و اشتراكى ميان وجودى و وجودى باشد. هر ذره اى در عالم، وجودى دارد كه با تمام ذات مغاير است با وجودى كه آن ذره ديگر دارد. هيچ سنخيتى ميان وجودى و وجودى نيست. البته اين مطلب به اين صراحت در سخن هيچ حكيمى نيامده است، ولى گفته مى شود كه مشائين قائل به كثرت وجود هستند، بطوری كه ميان هر وجودى با وجود ديگر كوچكترين سنخيتى نیست. (همان، ج‏9، ص 183)

2 - نظريه دوم وحدت شهود نام گرفته است. طبق این دیدگاه، عظمت وجود خداوند بقدری در نظر انسان متجلی می­شود که موجود دانستن سایر موجودات را انکار می­کند: «عظُم الخالق فى أنفسهم، فصغُر ما دونَه فى أعينهم» مانند مقایسه اعداد (حتی بزرگترین آنها) با بی­نهایت که قهراً متناهى در نظر ما به صفر مى رسد، این را وحدت وجود مقايسه اى دانسته­اند. (همان، ج‏9، ص 182)

در نتيجه عارف كه عظمت حق را شهود مى كند قهراً غير او را نمى تواند ببيند. چرا كه اگر آن وجود است اينها ديگر وجود نيستند، اصلا اگر آن شىء است اينها لاشىء هستند. بقول سعدی در بوستان:

ره عقل جز پيچ در پيچ نيست                       بر عارفان جز خدا هيچ نيست

توان گفتن اين با حقايق شناس                    ولى خرده گيرند اهل قياس

كه پس آسمان و زمين چيستند                   بنى آدم و ديو و دد كيستند

پسنديده بگزيده اى هوشمند                       جوابت بگويم گر آيد پسند

كه هامون و دريا و كوه و فلك                       پرى، آدميزاد و ديو و ملك

همه هرچه هستند از آن كمترند                   كه با هستى اش نام هستى برند

البته اين دیدگاه موجب نفى واقعى هستى مخلوقات نيست بنابر این نه حکما و نه عرفا به این بیان، ايراد نمى­گيرند.

3- نظر سومی که توسط عرفا مطرح شده و اتفاقاً مورد پسند و تأیید حکما قرار گرفته است آن است که در عالم هستی یک وجود بیش نداریم اما وجودی دارای مراتب شدت و ضعف؛ بنابر این در عین کثرت، واحد است و در عین وحدت متکثّر شده است. (همان، ج‏9، ص 184)

4 - نظريه چهارم نفی کلیه تکثّرات و قبول وحدت وجود محض است. برخی از عرفا قائل به وحدت وجود هستند بدون اينكه هيچ كثرتى در حقيقت وجود قائل باشند. يعنى مى گويند وجود يك واحد محض است بدون هيچ كثرتى و اين مساوى با وجوب بالذات است. زيرا حقيقت وجود مساوى با وجوب ذاتى است «ليس فى الدار غيرُه ديار». نهایتاً در این مبنا، عالم هستی «نمود» دارد نه «وجود»:

«البته يك فيلسوف با عقل فلسفى هرگز زير بار اين حرف نمى رود، يعنى نمى تواند كثرات محسوس را به كلى نفى كند و بگويد اساسا چنين كثرتى وجود ندارد و بعد هم قهرا بايد بگويد ماده وجود ندارد، حركت وجود ندارد،...، اين كثرتها وجود ندارند و در تمام اينها فقط ظهور ذات حق را بخواهد ببيند. يعنى اين نظريه به اين معنا و به اين شكل قابل توجيه فلسفى نيست... ولى ملاصدرا اين را با يك پايه فلسفى بيان كرد. يعنى آن مطلبى كه عرفا مى گفتند فقط با اشراق قلبى قابل درك است و با عقل نمى شود آن را فهميد صدرالمتالهين با بيان عقلانى همان مطلب را ثابت كرد.» (همان، ج‏9، ص 184)

تشبیهی که برای تقریب به ذهن مناسب است «آینه» است، آیا صورتی که در آینه می­بینیم (و واقعاً هم چیزی می­بینیم) غیر از موجود منعکس شده در آینه است؟ نه همان است و نه غیر از آن! او فقط ظهور اين است و بس. به همین دليل است كه عارف وجود را از غير حق سلب مى كند و غير حق را فقط نمود و ظهور مى داند و بس. مولوی می­گوید:

ما عدمهائيم هستى ها نما                                    تو وجود مطلق و هستى ما

ما كه باشيم اى تو ما را جان جان                تا كه ما باشيم با تو در ميان

يعنى ما باطل الذات هستيم! لبيد بن ربيعه گفته بود:

الا كل شى ما خلا الله باطل                       و كل نعيم لا محالة زائل

رسول اكرم (ص) فرمودند: راست ترين شعرى كه عرب گفته همين است. (مجلسی،1363، ج12 ص368) عرفا بر همين عقيده اند كه غير از حق هر چه هست باطل الذات است و موجود است بوجود او و ظاهر است بظهور او. و هاتف اصفهانی در ترجیع بند معروفش:

كه يكى هست وهيچ نيست جز او    وحده لا اله الا هو

استاد مطهری اين شعر را از بهترين شعرهائى می­دانند كه عرفا در باب وحدت وجود گفته اند. و این غزل زیبای حافظ:

وجود ما معمائى است حافظ           كه تحقيقش فسون است و فسانه

يعنى اگر تحقيق بكنيم وجود ما اصلا خيال محض است، ظهور است، حقيقت نيست، باطل است.

استاد مطهری در يادداشت‏ها ج‏8 ص261 این شعر زیبا را نیز اضافه کرده اند:

نقل از عبرت نائينى:

چون نور كه از مهر جدا هست و جدا نيست     عالم همه آيات خدا هست و خدا نيست‏

در آينه بينيد اگر صورت خود را                                   آن صورت آئينه شما هست و شما نيست‏

هر جا نگرى جلوه گه شاهد غيبى است                     او را نتوان گفت كجا هست و كجا نيست‏

اين نيستى هست نما را به حقيقت                          در ديده ما و تو بقا هست و بقا نيست‏...

وحدت تجلی

در پایان این بحث عرفانی مناسب است اشاره­ای نیز به وحدت تجلی داشته باشیم که در این زمینه نیز استاد مطهری نظرات مطرح شده را در چند بخش دسته بندی می کنند: (مطهری، 1377، ج‏23، صص 390 -405)

1. متکلمین قائل به کثرت تجلی هستند یعنی خدای متعال به تعداد مخلوقاتش تجلی (آفرینش) دارد. برای هر موجود، اراده مستقل و علی حده.
2. حکما اراده و آفرینش را یکی می دانند: «و ما أمرُنا إلا واحده» این اراده به معلول اول که همان «عقل اول» است تعلق گرفته و سایر مراتب وجود به اراده الهی از همان صادر نخست تنزّل یافته است. پس باز هم می توان به اعتبار طولی و سلسله علل، خلقت و تجلی را متعدد دانست.
3. عرفا تجلی را یکی می دانند اما آن صادر اول «عشق» است و جذبه الهی که سراسر هستی و ماسوی الله را پر کرده است. از دیدگاه آنان بحث علت و معلول در جایی قابل طرح است که دو چیز داشته باشیم ولی در مقایسه مخلوقات با حضرت حق، جایی برای عرض اندام و طرح نام غیر خدا باقی نمی ماند و وقتی غیر او (ثانی) نبود، علت و معلولی هم نخواهد بود. هرچه هست تجلی اوست:

عکس روی تو چو در آینه جام افتاد                                               عارف از خنده می در طمع خام افتاد

حسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد                                         این همه نقش در آیینه اوهام افتاد

این همه عکس می و نقش نگارین که نمود                                یک فروغ رخ ساقیست که در جام افتاد

غیرت عشق زبان همه خاصان ببرید                                            کز کجا سر غمش در دهن عام افتاد

من ز مسجد به خرابات نه خود افتادم                                             اینم از عهد ازل حاصل فرجام افتاد

چه کند کز پی دوران نرود چون پرگار                                                   هر که در دایره گردش ایام افتاد

در خم زلف تو آویخت دل از چاه زنخ                                                  آه کز چاه برون آمد و در دام افتاد

آن شد ای خواجه که در صومعه بازم بینی                                       کار ما با رخ ساقی و لب جام افتاد

زیر شمشیر غمش رقص کنان باید رفت                                    کان که شد کشته او نیک سرانجام افتاد

هر دمش با من دلسوخته لطفی دگر است                                این گدا بین که چه شایسته انعام افتاد

صوفیان جمله حریفند و نظرباز ولی                                              زین میان حافظ دلسوخته بدنام افتاد

مى بينيم كه عارف در پيدايش خلقت به عشق تكيه مى كند، نه علم و عقل. اما چرا عقل این قدر در نگاه عارفان تحقیر و طرد شده است؟

پاسخ استاد مطهری آن است که با توجه به وظیفه و شأن عقل و عشق می فهمیم که کار عقل حمایت و حفاظت و نگهداری است و بر حفظ منافع و تشخیص مصالح دستور می دهد؛ اما عشق نیرویی است در فوران و حرکت و پرواز. این است كه عارف تكيه اش بر نيروى عشق است كه نيرویی انقلابي است، نه بر نيروى عقل كه محافظه كار است.

در ازل پرتو حسنت ز تجلى دم زد                  عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد

در يك غزل ديگرى مى گويد:

طفيل هستى عشق اند آدمى و پرى                        ارادتى بنما تا سعادتى ببرى

با این نگاه نسبت به خدای متعال، مگر می­توان غیر او را محور هستی دانست؟ بلکه باید پرسید مگر می­توان غیر او را موجود دانست؟...

همه هستند و هیچ نیست جز او

وحده لا اله الاّ هو.

منابع:

1. مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1363
2. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1377

سیدمحسن طباطبایی[1]