خبرگزاری حوزه/ تنبیه الخواطر کتابی است به زبان عربی و تألیف نویسنده سرشناس مسلمان وَرّام بن ابی فراس حلی.

این فقیه و محدث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم که در این اثر شگرف و ماندگار تلاش کرده است تا با دستمایه قرار دادن قالبهای جذاب و خوشخوان ساختاری همچون شعر و ادب و امثال و حکم و اصطلاحات و حکایات و... به گردآوری مجموعه ای کشکول مانند و در شمایلی جنگ محور دست زند و حجم قابل توجهی از موعظه ها و مباحث اخلاقی را در آن به مخاطب عرضه نماید.

جنگی برای معرفت آموزی اخلاقی

مجموعه ای که در عین کشکولی بودن می تواند برای مخاطب انبوهی از مباحث و نکات اخلاقی را بر مبنای روایات و احادیث اخلاقی فراهم آورد.

با مروری بر زندگی و سیره و منش جناب شیخ ابوالحسین ورّام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی نویسنده و گردآورند و مصنف این اثر ارجمند در میابیم که او در حله که در طول ادوار مختلف و از جمله در دوران حیات و نیز قرونی متمادی پس از زندگی مولف این کتاب، مرکز تشیع و فقاهت بوده است، به دنیا آمد.

مردی از نسل مالک؛ نویسنده ای از تبار اخلاق

گرچه تاریخ تولد این نویسنده معظم به دقت، معلوم نیست اما عرب نژاد و از نسل مالک اشتر بودن، همان چیزی است که مورخین و اهل تحقیق درباره ایشان برگفته اند.

 مصطفی جواد نویسنده و مورخ برجسته، ورام را از زمره نوادگان نیاکان موَالیانِ کُردِ بنی اشتر می داند که در سال 66 همراه مختار ثقفی به قیام علیه دشمنان اهل بیت(ع) و اشقیای قاتل شهدای کربلا پرداختند و نیز اینکه ورّام از خاندانی بامنزلت و رفیع بوده است که محل ظهور امیران و بزرگان قوم بوده است.

از جمله این امریان یکی هم خود ورام بوده است که به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و به مسیر زهدورزی و عبادت و تدریس و تدرس و کسب معانی و آموختن معارف اسلامی روی آورد.

آرمیده در حریم حرم یار؛ در کوی دلدار

ورام آنچنان که در تاریخ آمده است در دوم محرم 605 در شهر حله، دار فانی را وداع گفت و پیکرش را به نجف برده و در حرم حضرت علی علیه السلام تدفین نمودند.

اساتید و مشایخ و ناقلان او که همه از بزرگان بودند

در میان اساتید ایشان می توان به  سدیدالدین محمود بن علی حِمصی و از زمره مشایخ روایی اش به محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال اشاره نمود.

علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی نیز مورد روایت ورام بوده است و ابوعبداللّه محمد بن جعفر مشهدی، صاحب المزار از ورّام روایت نموده و شهید ثانی نیز به واسطة او از ورّام روایت کرده است که این خود دلیلی بر ارزش و اتقان و اهمیت این کتاب اخلاقی است.

از جمله سایر آثار ورّام، می توان به کتاب «مسئلة فی المواسعة والمضایقه» اشاره نمود.

کتابی مورد توجه بزرگان قلم و تحقیق

ورام و کتابش تنبیه الخواطر در منابع و متون تاریخی و روایی بسیاری مورد توجه و اشاره نویسندگان و شارحان قرارگرفته اند.

از آن جمله می توان به شیخ منتجب الدین رازی اشاره کرد که در الفهرست از این نویسنده برجسته اسلامی با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد نموده و اشاره کرده است که «او را در حله دیده ام».

و نیز جناب ابن طاووس نویسنده و مورخ و مقتل نگار برجسته نیز در برخی آثار خود، از جمله الامان من اخطار الاسفار والازمان، به ورّام اشاره نموده و یادآوری کرده است که او جد مادریش است.

مردی از تبار اسوه های اخلاق و فکر و قلم

ابن طاووس از تأثیر قابل توجه و عمیقی که ورام  در زندگی علمی وی داشته یاد نموده است و بر مجد و عظمت این شخصیت برجسته جهان اسلام تأکید نموده است.

او همچنین یادآوری کرده است که ورام از زمره افرادی به شمار می رود که رفتارشان سرمشق دیگران است و نیز از درجات والای و عمیق ارادت ورّام به اهل بیت پیامبر یاد کرده است.

عنوان معروف و مشهور و مأنوس دیگر این کتاب «مجموعه ورّام» است.

زیر عنوان این کتاب که «فی الترغیب والترهیب والمواعظ والزواجر» است یادآور محتوای اخلاقی و موعظه های عرفانی این کتاب است که در حوزه اخلاق اسلامی و آداب زندگی دینی و آموزه های رفتاری و گفتاری و کرداری برآمده از دل متون وحیانی و آیات ربانی و احادیث و روایات اخلاقی حضرات معصومین- علیهم السلام- به کتابی خواندنی و ارزشمند و غنی مبدل گشته است.

کتاب تنبیه الخواطر دربردارنده دو جزء است.

دو جزء متنوع و دارای سرفصلهای گوناگون که در هر دو نظمی ویژه و درجه بندی و عنوان گذاری قابل توجهی مشاهده می شود.

 گرچه در ظاهر این کتاب و مجموعه مطالبش در خلأ یک نظم و نسق و  ترتیب خاص در بیان مطالب شکل گرفته است ولی در عین این گوناگونی و تعدد موضوعی و ظاهری، این اثر دارای یک نظم باطنی و روند منطقی و فصل بندی جالب توجه با عنایت به محتوای فصول و عناوین آنهاست.

گرچه هر فصل دارای عناوین مشخص است، اما مطالب فصول وحدت موضوعی ندارند و احادیث و اشعار و امثال و حکایات، به صورت یک مجموعه جنگ خوشخوان و فرح بخش و آموزنده و تنبه دهنده، ر حوزه اخلاق فردی و اجتماعی یک مسلمان در جامعه اسلامی عمل می کنند.

در جزء اول کتاب که دارای 66 عنوان مستقل است مخاطب با مجموعه روایات اخلاق محور روبرو می شود که در جهت بازتاباندن و انعکاس حقیقت اخلاق دینی و نحوه نفوذ و ورود آن به زندگی بشر گردآمده است.

نویسنده و گردآورنده برای جزء دوم گرچه عناوینی مشخص نکرده است، اما همان نظم باطنی و افق مبنایی که توجه به اخلاقیات و بیان منظومه ای از روایات معرفتی در حوزه اخلاق اسلامی است در آن هم منعکس است.

در جزء اول می توان مجموعه مضامین اخلاقی و موعظه های عرفانی را از جمله در حوزه اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، برشمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آن ها، ذکر فضائل و راه کسب آن ها، مطالبی درباره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی درباره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت مطالعه نمود.

در جزء بعدی هم، مضامینی از این دست و از این جنس گردآوریی شده است و در ادامه خطبه های پیامبر و امامان و مناظره های شیعیان نیز به تکمیل این منظومه معرفتی و آموزه های فکری و اخلاقی آمده است که مجموعا، اثری با قابیلتهای آموزگاری اخلاقی و سیره و سلوک حضرات معصومین- علیهم السلام- به دست می دهد.

تأثیر و بازخورد منش و روش شخصی و شخصیتی ورام در این کتاب که به انعکاس اخلاق زاهدانه او که بر محور کتاب و سنت است و با تحقیق و پژوهشی دقیق و عمیق و همه جانبه همراه شده است، قابل مشاهده است.

 یکی از این رهیافتها که گویای نظر باز و اندیشه شناور و پرجولان ورام است این است که او در این اثر در کنار احادیث و روایات و سخنان بزرگان دین و آیین، مجموعه ای از سخنان و سلوک و رفتارهای و منش های شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت را نیز به گواهی آورده و به عنوان شاهد مثال ذکر کرده است.

کتاب ورام گرچه اثری گردآوری شده و تا حدودی منقح و قابل استفاده و دارای ارزش و حایز اهمیت است اما از آنجا که در بیان  این مجموعه روایات اخلاقی، مستندات آن، آنطور که باید و شاید مورد بررسی و تنقیح قرارنگرفته و ذکر نگردیده است، از این منظر مورد اشکال و محل بحث است.

هم آنچنان که حر عاملی این کتاب را از همین جهت دارای روایات غث و سمین می داند.

علامه مجلسی هم با اینکه از این کتاب، مکررا و با امعان نظر و توصیف خوب و قدرانی از نویسنده، ذکر نموده است امادر عین حال یادآور شده است که «در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل سنت با هم آمیخته است» و به همین جهت و از این منظر است که علامه تنها روایات موثق را از آن را نقل نموده است.

 در عین حال نظر آقا بزرگ تهرانی نیز قابل توجه است که معتقد است «ورّام بعمد اخبار شیعی و سنی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.»

با این هه جای تردید و انکار نیست که مجموعة ورّام در طول تاریخ از زمره منابع اصلی و مراجع عمده اسلامی در بحث اخلاقیات و مواعظ بوده است و محل رجوع بخش قابل توجهی از نویسندگان قرار گرفته است.

آنچنان که میرزا عبدالله افندی اصفهانی در ریاض العلماء (ج 5، ص 286) می نویسد از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصل وجود داشته است.

تنبیه الخواطر در نسخه ای که از آن در میان اهل تحقیق معمول و متداول است دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302 ـ 1303 در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن به چاپهای بعدی رسیده است.

یکی از نسخه های معروف و مشهور آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد منتشر گردیده است.

ترجمه فارسی تنبیه الخواطر نیز توسط محمدرضا عطائی با عنوان مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام در 1369 ش در مشهد چاپ گردیده است.

در سال 1301 نیز جناب سیدصادق بن حسین توشخانکی مجموعه ورام را به فارسی ترجمه نموده است.