خبرگزاری حوزه/ در میان مجموعه کتابهای درخور و متقدمی که در حوزه کلام اسلامی به رشته تحریر درآمده است می توان به کتاب تنزیه الانبیاء اشاره نمدو که یکی از نمونه های قابل توجه و ارزشمند این حوزه است.

این کتاب که عنوان کامل و دقیقش «تنزیه الانبیاء و الائمه» است کتابی است به زبان عربی که در حوزه کلام اسلامی به موضوع عصمت می پردازد و این مفهوم را از منظر تفکر اسلامی بررسی می نماید.

اثری از مولفی برجسته در حوزه کلام اسلامی

مولف محترم این کتاب سیدمرتضی علم الهدی است که یکی از برجستگان اندیشگی و از زمره دانشمندان شیعی به شمار می رود.

همانطور که گفتیم در این اثر به موضوع اثبات عصمت پیامبران و امامان پرداخته شده است. موضوعی که می تواند نقش موثری در سایر موضوعات و روند تفکرات کلامی هر فرد مسلمان داشته باشد و مدخلیتی تعیین کننده در حوزه معارف و مبانی فکری اسلامی از خویش ایفا نماید.

ویژگی های کتاب ارجمند سیدمرتضی

جناب سیدمرتضی به شریف مرتضی معروف بوده است، از جمله کسانی است که در عرصه کلام شیعی به دلیل توجه و تأملاتی پیوسته و بایسته که از خود نشان داده است نظم و نسق دقیقی که کارهایش دربر دارد، و در این خطه جزء پیشروان و پیشقراولان علوم اسلامی است دارای تألیفات منظم و مدونی بوده و به همین دلیل است که نوشته های او خصوصا در کلام شیعه از دوران خودش تا زمان پس از او، دارای اهمیت و محل رجوع و توجه و تنبه اهل کلام بوده است.

ورود به مضمون کتابها، از منظر سوالات دیگران و دغدغه های خویش وقتی به متن مجموعه آثار او مراجعه می کنیم درمی یابیم که این نویسنده و  دانشمند برجسته شیعی در نگارش متونش همراه دو منظر را پی می گرفته و از دو مسیر ورود می کرده است یکی اینکه وی برخی کتابهایش را در پاسخ به شبهات و ابهامات و سوالات دیگران نگاشته است و برخی دیگر از کتابهایش را هم رأسا ورود یافته و ابتکار فکری و دغدغه اندیشگی خود او بوده است.

از جمله همین کتاب  تنزیه الانبیاء که به گفته برخی پاسخی است به کتاب تخطئة الانبیاء ابوحامد غزالی که البته باید گفت با عنایت به  تاریخ وفات شریف مرتضی و ولادت غزالی، این سخن صحیح و دقیقی نیست.

طرح کامل عصمت انبیاء و خلاصه عصمت امامان

از جمله ویژگی های این کتاب این است که در آن سید مرتضی مباحث مربوط به عصمت پیامبران را کامل و مفصلا درج نموده و بر آن تأکید ورزیده اما موضوع عصمت امامان را مختصرا یاد کرده و مخاطبان خویش را برای درک و دریافت نظریاتش به طور تفصیلی به منبع و نگاشته دیگر خویش یعنی کتاب الشافی فی الامامه ارجاع داده است.

از جمله دیگر آثار ایشان کتاب مختصر دیگری است با عنوان رسالة فی العصمه که آن نیز از جمله تلاشهای قلمی و تألیفات ارجمند ایشان در حوزه مباحث کلامی است.

نظری بر ساختار کتاب در متنی قابل تأمل

کتاب تنزیه الانبیاء در یک مقدمه و دو بخش کلی پدید آمده است:

بخش اول در تنزیه انبیا و بخش دوم در تنزیه ائمه.

در مقدمه این کتاب ، نویسنده تلاش کرده است تا آرای مختلف درباره عصمت پیامبران را نقل کرده و به بسط و توضیح و احیانا رد و یا قبول آن بپردازد و آنرا با مناط علمی و معیار اندیشگی خویش در حوزه کلام اسلامی و فکر شیعی مورد غربال قرار دهد.

بررسی نظر دیگران و رد و تأیید آنان

ایشان در بررسی این موضوعات از جمله به حشویه و اصحاب حدیث اشاره می کند که آنها وقوع گناهان کبیره یا صغیره را از جانب پیامبران روا می دانسته اند.

و نیز نظر امامیه را می آورد که مجموعا معتقدند که ارتکاب هیچ گناهی، چه صغیره چه کبیره، بر پیامبران و امامان ، چه پیش از پیامبری و امامت چه پس از آن، روا نیست.

و بعد نظر معتزله را برمی شمرد و مورد توجه و تنبه قرارمی دهد که بر آن بوده اند که فقط انجام دادن گناهان کبیره و صغیره ای را که موجب وهن انبیاست، چه پیش از پیامبری چه پس از آن، روا ندانسته‌اند اما در هر دو حال انجام دادن گناهان صغیره ای را که موجب وهن انبیا نیست، جایز شمرده اند.

در ادامه به این نظریه گروه معتزله و حشویه درباره امامان و یا به عبارت دیگر همان حاکمان اشاره می کند که معتقد بوده‌اند که انجام دادن گناهان کبیره و صغیره از جانب آنان ممکن است اما موجب عزل آنان از مقام خود می‌شود.

کتابی که نشان از تبحر علمی نویسنده دارد

نویسنده ای همچون سیدمرتضی، با تفوق و تسلطی که در نقل تفصیلی نظریات گروههای فکری و نحله های اندیشگی مختلف از خود بروز می دهد، سپس به بررسی و نقد و تحلیل این آرا و نظرات متفاوت می پردازد و در اینجاست که قوه اجتهادی و قوه استنباطی و میدان عمیق دید و فهم دقیق او روشن می گردد.

از جمله ویژگی های جالب توجه این کتاب این است که در ساختار و قالبش به صورت پرسش و پاسخ تدوین و تصنیف شده است و این در حالی است که با در نظر گرفتن سیر تطور اندیشه کلامی اسلامی و با مطالعه نظرات گروههای مختلف فکری، دیده می شود که برخی از این گونه پرسشها را قبل از این نویسنده، متکلمان معتزلی مطرح کرده و افرادی نظیر نَظّام و ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی و ابوعلی جُبّائی آنها را بیان نموده بودند.

در ادامه پرسشهای دیگری نیز مطرح گردیده است که طرح و پرداخت آن ابتکار و برون داد اندیشه سیدمرتضی بوده و نیز  پرسشهای کسی که درخواست تألیف و تدوین کتاب را به سید مرتضی ارائه نموده است.

خلاصه اینکه از مجموع این پرسشها که هر یک به طریقی تولید و مطرح گردیده ، این کتاب گردآمده است.

غوری در بخش‌های مختلف کتاب

کتاب تنزیه الانبیای سیدمرتضی در دو بخش تدوین گشته است.

بخش آیه‌ها و قسمت  روایتها که در طی این دو بخش، آیات و احادیثی را که با نظریه عصمت ناسازگارند بررسی و ضمن تحلیل محتوایی و سنجش اندیشگی آن، تلاش کرده است تا به طریقی آنها را توجیه کند.

بخش اول کتاب در موضوع تنزیه پیامبران است که شامل آدم ، نوح ، ابراهیم ، یعقوب ، یوسف ، ایوب ، شعیب ، موسی ، داوود ، سلیمان ، یونس ، عیسی علیهم‌السلام و محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم می شود و بخش دوم در تنزیه امامان است که شامل حضرات ائمه اطهار همچون امام علی ، امام حسن ، امام حسین ، امام علی بن موسی الرضا و امام عصر علیهم‌السلام می گردد.

جوابی از سید شریف در موضوع تاویلات قرآن

سید مرتضی در موضوع تأویل آیه های قرآن تلاش کرده است تا ضمن استفاده از توجیه های مختلف با ارائه یک دسته بندی، آن‌ها را موضوع را بدین شکل بیان نماید:

 پاره ای از برداشتهای نادرست ناشی از بی توجهی به مباحث لغت شناسی و اقتضائات زبانی و ویژگیهای زبان عربی است؛ برخی تفسیرها با ظاهر آیه ناسازگارند، در حالی که اصل، ظاهر آیه است و هر گاه در فهم ظاهر آیه شبهه ای پیش آید باید به ادله قطعی رجوع کرد؛ گاه ظاهر آیه ای تاب دو تفسیر مختلف را دارد که یکی سازگار با عصمت انبیاست و دیگری ناسازگار با آن، در اینجا چون عصمت انبیا با ادله عقلی ثابت شده، باید تفسیری را پذیرفت که با عصمت آنان سازگار است  برخی اِشکالها بر اثر بی توجهی به شأن نزول ، احوال زمان نزول آیه و نشانه های تاریخی است.

منظور برخی آیه ها، بر خلاف تصوری که می‌شود، کسانی غیر از انبیاست. نسبت دادن هر چه که موجب بیزاری از انبیا و از دست دادن آرامش قلبی نسبت به حضور آنهاست، مخالف دلیل عقلی است و بنابراین پذیرفتنی نیست.

برخی اعمالی که به انبیا نسبت داده می‌شود، گناه به حساب نمی‌آید بلکه ترک اَوْلی ' یا ترک یک کار مستحب است و خطاب لفظ «ظالم» و مانند آن به انبیا و توبه و استغفار آنان، به سبب از دست دادن ثوابِ اعمال مستحب و نیز خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند است پاره ای از اِشکالهای دیگر نیز به سبب بی توجهی به ویژگیهای انسانی انبیا و مسائل مربوط به عرف و اجتماع است.

برخی اعمال پیامبران، به مصلحت و خواست الاهی بوده است که از راه وحی یا الهام از آن آگاه می‌شدند.

تأملاتی در مورد روایات ناظر بر عصمت

این نویسنده برجسته جهان اسلام و عالم تشیع در حوزه روایتهایی که در باب مسئله عصمت است و بر این مبحث مهم کلامی نظارت دارد و با نظر وی هم ناسازگار است، می گوید:

عصمت انبیا پیش از هر چیز متکی به ادله عقلی است، دلالت عقلی از هر دلالت دیگری قویتر است  و آنچه را با دلیل عقلی ثابت شده است نمی‌توان با یک امر احتمالی انکار کرد  بنابراین، هر روایتی را که با ادله عقلی ناسازگار باشد نمی‌پذیریم.

این امر در صورتی است که روایتها از نظر سند و راوی محکم باشند وگرنه نمی‌توان به آن‌ها اعتنا کرد.

سیدمرتضی در باب برخی  روایتها که با ظاهر قرآن هم مخالفت دارند، می گوید:

 وقتی ظاهر قرآن بر معصیت پیامبران دلالت ندارد، چگونه چنین روایتهایی را می‌توان پذیرفت ؟

البته اگر روایتهای صحیحی را که به ظاهر مخالف عقل‌اند بتوان تأویل کرد، باید تأویل کرد و اگر این کار شدنی نباشد باید آن‌ها را بر وجهی درست توضیح داد.

به راستی و درستی می توان کتاب تنزیه الانبیاء را جزءکتب اعتقادی و البته دارای ویژگی های برجسته و فاخر ادبی هم دانست چرا که در این اثر در عین پرداخت و بررسی مباحث کلامی و اعتقادی توجه و امعان نظر قابل تأمل و بایسته و شایسته ای هم به حوزه مسائل نحوی و بلاغی و لغوی ای شده است و همین امر هم کتاب را از این منظر دارای اهمیت و ویژگی ممتاز نموده است.

آثار که مبتنی بر متن این کتاب است

بر روی متن کتاب تنزیه الانبیا کارهای مختلف و معتبری صورت پذیرفته است که از جمله می توان به موراد ذیل اشاره کرد:

تلخیص این کتاب توسط شیخ محمدبن علی کراجکی.

نسخه خطی ای که شیخ آقابزرگ داشته، حاوی تکمله ای بر تنزیه الانبیاء بوده که عبدالوهاب حسینی استرآبادی آن را نگاشته است.

ترجمه فارسی تنزیه الانبیاء به قلم امیر سلمانی رحیمی در ۱۳۷۷ ش در مشهد به چاپ رسیده است.

تاریخ چاپ این اثر گواهی می دهد که تنزیه الانبیاء بار اول در ۱۲۹۰ در تبریز چاپ سنگی شد، سپس چاپهای متعددی از آن در نجف و بیروت و قم منتشر گردید که از ان زمرذه می توان به موراد ذیل اشاره نمود:

چاپ فاطمه قاضی شعار، زیرنظر علی اکبر غفاری، که در ۱۳۸۰ ش در تهران منتشر شده و چاپ فارس حسّون کریم که در ۱۳۸۰ ش در قم انتشار یافته است.

ترجمه ای به اردو از بخش اول تنزیه الانبیاء، به قلم حسین هندی با عنوان تحفه الاتقیاء، در هند به چاپ رسیده است.

ترجمه اردویی به نام تحفه الانبیاء نیز از این کتاب پدیدآمده است.

کتابی از زمره قدیمی ترین آثار کلامی  

باید گفت کتاب ارجمند تنزیه الانبیاء یکی از زمره قدیمی ترین آثار کلامی  در باب موضوع عصمت پیامبران است.

از جمله آثار دیگری که در این حوزه پدیدآمده اند می توان یاد نمود از این موارد:

عصمة الانبیاء، تألیف فخرالدین رازی

تنزیه الانبیاء عن تسفیه الاغبیاء، تألیف جلال الدین سیوطی

تنزیه المصطفی المختار عمّایثبت من الاخبار و الا´ثار، تألیف احمد وفائی

تنزیه الانبیاء، تألیف شیخ مصطفی بن حسین بغدادی

تنزیه الانبیاء، تألیف زین العابدین کرمانی

التنبیه بالعلوم من البرهان علی تنزیه المعصوم عن السهو و النسیان یا التنبیه بالتنزیه، تألیف محمدبن حسن حرّعاملی

تنزیه الانبیاء عمّانسب الیهم حُثاله الاغبیاء، تألیف ابن حِمیَر

تنزیه الانبیاء و تأویل مایظهر منه خلافه و الرد علی من یَزعُمُ تَخطِأتهم، تألیف شیخ محمدباقر استرآبادی.

*پی نوشت:

با بهره گیری از منابع پایگاه اطلاع رسانی دانشنامه بزرگ اسلامی