سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» نکاتی دربارۀ ویژگی های تدریس بهتر از نوشتار عبدالرحيم موگهي را منتشر می کند.
علم نور است و معلم اول، خداست. تعليم و تعلم از آموزه هاي انبياء و اولياست و وظيفه معلم رسيدن و رساندن به خداست. علم جويي فريضه بر مسلمان هاست و دوستداري علم و علاقه به جويندگان علم از ارزش هاست.
تعليم هر علمي داراي بسي نكته هاست و تدريس هر درسي، آشنايي با بسي تجربه هاست. تدريس، نیازمند دانش، عشق، روش و ... است و بدون آنها، هرچه هست پوچ و بي بهاست.
1- شرايط تدريس
الف) شرايط زماني تدريس
1 - براي رفتن به كلاس تأخير نداشته باشيد و از تز نادرست «نظم ما در بي نظمي ماست» جداً پرهيز كنيد؛ زيرا چنانچه شاگردان كلاس شما 30 نفر باشند و شما 10 دقيقه تاخير كنيد، در حقيقت 300 دقيقه (5 ساعت) از وقت انسان ها را به هدر داده ايد و اين اتلاف وقت قابل جبران نيست. همچنین در موارد ضروري و غيراختياري بيش از 50 دقيقه تدريس نكنيد؛ و زمان هر جلسه تدريس را در نظر داشته باشيد تا با كمي يا زيادي وقت روبرو نشويد؛ يعني درس را به موقع آغاز نمائيد و به موقع نيز تمام كنيد؛ زيرا بي نظمي استاد، شاگردان را نيز بي نظم مي كند و به گفته سعدي:
اگر زباغ رعيّت مَلِك خورد سيبي برآورند غلامان او درخت از بيخ
2 - بين دو جلسه تدريس حداقل 10 دقيقه استراحت كنيد؛ اين استراحت تاثير بسزايي در تدريس هاي بعدي شما خواهد داشت. از استاد كهنسالي پرسيدند: شما با اين سن و سال زياد، چگونه اين همه تدريس مي كنيد؟. پاسخ داد: من در برابر يك ساعت تدريس، يك ساعت نيز استراحت مي كنم.
3 - هنگامي كه خودتان در اواخر درس اعلام مي كنيد وقت درس تمام شده است، ديگر آن را ادامه ندهيد، مگر آن كه ادامه درس با مشورت خود شاگردان و بدون رودرواسي آنان انجام گيرد.
4 - در كلاس هاي اختياري - تا آنجا كه امكان دارد – بكوشيد، زمان تدريس را تغيير ندهيد و درس را بدون علت ضروري تعطيل نكنيد. استادي مي گفت: به تجربه براي من ثابت شده كه تغيير زمان كلاس و يا تعطيل كردن كوتاه مدت آن، باعث كم شدن تعداد شاگردان مي شود.
5 - درس خود را با توجه به زمان پيش بيني شده و تعداد جلسات تدريس و روزهاي تعطيل زمان بندي كنيد تا از نظر زماني در پايان دوره يا ترم و يا سال با مشكلي روبرو نشويد. اين كار نوعي «برنامه ريزي آموزشي» است. استادي را مي شناسم كه هميشه با شروع درس ها، تقويمي تهيه مي كند و با توجه به روزهاي تعطيل و تعداد جلسات، براي درس خود برنامه ريزي دارد.
ب) شرايط مكاني تدريس
6 - سعي كنيد مكان تدريس شما داراي دما، روشنايي، مساحت، بهداشت، آرامش، ميز و صندلي مناسب باشد.
7 - شاگرداني را كه گوش يا چشمشان ضعيف است در جلوي كلاس، و شاگرداني را كه قدشان بلند است در انتهاي كلاس بنشانيد؛ و نيز فاصله شما با شاگردان، فاصله اي مناسب باشد به طوري كه صدايتان براي همۀ آنان به خوبي شنيده شود.
8 - در صورت امكان، محل كلاس را در جايي انتخاب كنيد كه مورد سوء استفاده كساني قرار نگيرد و از محل سكونت شاگردان بسيار دور نباشد.
ج) شرايط آموزشي تدريس
9 - در پايان هر دوره آموزشي خود، با نظرخواهي از فراگيران به ارزيابي آموزشي و تاثيرات پرورشي درس خود بپردازيد. براي اين كار مي توانيد حداقل سه سؤال را در اختيار آنان بگذاريد: 1. نكات منفي كلاس؛ 2. نكات مثبت كلاس؛ 3. نظريات و پيشنهادها.
10 - در آغاز راه، هر درسي را به همان صورتي كه مي خواهيد تدريس كنيد، در جاي خلوتي و پيش از تدريس، تمرين كنيد.
11 - در مواردي كه كتاب و يا متن درسي وجود ندارد، در صورت امكان به شاگردان خود، جزوه و متن درسي بدهيد.
12 - مطالب درسي را دسته بندي كنيد؛ زيرا دسته بندي مطالب در تفهيم درس و كيفيت تدريس بسيار مؤثر است.
بيار اي سخنگوي چابك سراي بساط سخن را يكايك به جاي
13 - رؤوس مطالب درسي را روي يك كاغذ كوچك بنويسيد و از روي آن تدريس كنيد تا مطلبي فراموشتان نشود.
14 - يكي از مهم ترين اصول آموزشي، داشتن «تنوع» در هنگام آموزش است؛ پس بيشتر به آن توجه كنيد.
15 - به حضور و غياب شاگردان جز در موارد استثنايي، توجه داشته باشيد. مي توانيد براي استفاده بيشتر از وقت، شخصي مطمئن را براي انجام اين كار معين كنيد.
16 - اگر سؤالي را در كلاس مطرح كرديد، سرانجام جواب آن را بدهيد و آن را بي جواب نگذاريد.
17 -سعي كنيد در هر جلسه تدريس، مطالب نو و تازه اي نيز براي شاگردان خود داشته باشيد. اين امر موجب پويايي و بالندگي كلاس شما خواهد شد.
18 - در صورت امكان، تعداد شاگردان كلاستان از 20 نفر بيشتر نباشند، اگرچه تغيير شرايط در تغيير تعداد شاگردان نيز تاثير مي گذارد.
19 - درس را از افراد مختلف و از جاي جاي كلاس و در اوقات گوناگون بپرسيد تا همه شاگردان همواره از آمادگي درسي برخوردار باشند و احساس تبعيض هم نكنند.
20 - شاگردان را با روش هاي گوناگون و مناسب، نسبت به يادگيري درس تشنه كنيد؛ به گفته «مولانا»:
آب كم جو تشنگي آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست
21 - در كلاس درس، سؤالات خود را به گونه اي مطرح كنيد كه شاگردان را به انديشيدن وا دارد و در حل آن سؤالات كمك كند، نه اينكه فقط ناداني آنان را ظاهر سازد.
22 - تا آنجا كه امكان دارد انجام تكاليف درسي را به عنوان مجازات و جريمه و تنبيه، از فراگيران نخواهيد.
23 - سؤالات مناسب ولي خارج از موضوع درس را پس از پايان كلاس جواب دهيد، نه اين كه آن ها را هنگام تدريس پاسخ دهيد و نه اين كه اصلاً پاسخ ندهيد.
24 - در صورتي كه خستگي را در وجود شاگردان احساس كرديد، اگر مي توانيد از ادامه تدريس خودداري كنيد. گاه اين خستگي در شاگردان به صورت هاي گوناگوني مانند نگاه به ساعت، گذاشتن پلك ها روي هم، بستن كتاب و كلاسور با صداي بلند، سخن گفتن با يكديگر، توجه نكردن به درس و نگاه به جاهاي ديگر جلوه گر مي شود.
25 - اگر متن درسي يا كتابي براي تدريس خود داريد، نخست مطالب آن را دسته بندي كنيد، روي تابلو بنويسيد و توضيح دهيد و سپس آن ها را با متن درسي و كتاب تطبيق دهيد.
26 - موضوع و عنوان درس را در آغاز تدريس به طور مشخص بازگو كنيد، و درصورت امكان آن را به صورت سؤال و طرح مسئله درآوريد و روي تابلو بنويسيد. يكي از استادان با تجربه و با سابقه هميشه در آغاز تدريس خود، موضوع و عنوان درس را روي تابلو مي نوشت و سپس آن را براي فراگيران بيان مي كرد.
27 - اگر شبهه اي را براي مخاطبان خويش مطرح مي كنيد، آن را بدون پاسخ نگذاريد. در غير اين صورت، جداً از طرح اين گونه شبهات بپرهيزيد.
28 - خلاصه و جمع بندي و نتيجه درس را در پايان تدريس براي شاگردان خود بيان كنيد.
29 - گاهي برخي از شاگردان، سؤال شاگردان ديگر و به ويژه شاگردان رديف هاي جلوي كلاس را نمي شنوند و يا متوجه نمي شوند؛ در اين صورت، يك بار ديگر سؤال را تكرار كنيد و توضيح دهيد تا همه شاگردان، سؤال را در يابند و سپس آن را پاسخ دهيد.
30 - بكوشيد از طرح مطالب بدون مدرك و مأخذ و يا با مدرك و مأخذ نامعتبر خودداري كنيد؛ بلكه مدرك و مأخذ مطالب را نيز به طور صحيح و دقيق ذكر نماييد.
31 - اگر از شاگردان سؤالي مي كنيد - تا آنجا كه امكان دارد - اجازه دهيد خود شاگردان پاسخ آن را بيابند و بگويند و يا حتي زمينه پاسخ دادن را نيز براي آنان فراهم آوريد، نه اينكه خودتان بي درنگ پاسخ آن را بدهيد.
32 - اگر پاسخ سؤالي را به بعد موكول مي كنيد، آن سؤال را در ذهن خود داشته باشيد و يا بر صفحه كاغذي يادداشت نماييد تا حتماً پاسخش را در جلسات بعد به دانش آموختگان بدهيد.
33 - جواب سؤالات شاگردان را با كلمات و عبارتي مانند «ظاهراً»، «احتمالاً»، «فكر مي كنم» و «تقريباً اين طور است» ندهيد؛ بلكه بكوشيد پاسخ آن ها را به طور صحيح بيابيد و سپس به طور دقيق و قطعي به آنان بگوييد.
34 - برخي از روانشناسان معتقدند كه اگر بخواهيم تمام اصول يادگيري را در يك اصل خلاصه كنيم، آن اصل عبارت از «توجه كردن به آموخته هاي قبلي فراگيران» است؛ پس به اين اصل، بسيار توجه كنيد.
35 - در صورت امكان از شاگردان خود، هم آزمون كتبي، هم آزمون شفاهي و هم آزمون عملي بگيريد.
36 - مطلبي را كه شاگردان با سعي و تلاش خود به دست مي آورند، از آنِ خود مي دانند و آن را با علاقه و بدون مقاومت مي پذيرند؛ پس زمينه دستيابي به مطالب به وسيله خود شاگردان را براي آنان فراهم آوريد.
37 - پزشك روانشناسي مي گفت: شاگردان حدود 25 دقيقه مي توانند روي يك موضوع خاص تمركز كافي داشته باشند. پس از آن، تمركز حواسشان سير نزولي خواهد داشت؛ از اين رو بايد پس از اين مدت، در كلاس درس «تنوع» ايجاد كنيد.
38 - استادي مي گفت: تعليم و تربيت هماهنگي مي خواهد.
بايد با مدير، سرپرست، مسئول، معاون، همكاران ديگر و يا حتي با پدر و مادر شاگردان هماهنگي داشته باشيد تا تلاش شما بيهوده و آب در هاون كوفتن نباشد.
39 - تا آنجا كه امكان دارد، اوقات استراحت و زنگ تفريح دانش آموختگان را نگيريد؛ زيرا در چنين اوقاتي، فرآيند يادگيري، سير نزولي فراواني خواهد داشت.
40 - به گونه اي تدريس كنيد كه دانش آموختگان بااستعداد بپسندند و دانش آموختگان كم استعداد درك كنند.
د) شرايط روحي و عاطفي تدريس
41 - هنگامي كه نشاط روحي و عاطفي داريد تدريس كنيد و اين كار را با خوشرويي، نرمخويي، و خونسردي انجام دهيد. تا آنجا كه ممكن است از تدريس به هنگام كسالت، عصبانيت، خواب آلودگي، اضطراب، نگراني، ناراحتي و غمگيني بپرهيزيد.
42 - خودتان در تدريس، شور و احساس داشته باشيد تا بتوانيد شور و احساس شاگردان را نيز برانگيزانيد.
43 - تدريس نيازمند «تفريح» است؛ پس تفريح را در بین تدریس فراموش نكنيد.
44 - رابطه اي صميمي و عاطفي با شاگردان برقرار كنيد و آنان را در حل مشكلات خانوادگي و گرفتاري هاي شخصي شان ياري دهيد؛ عدم رسيدگي به اين گونه مسائل، ممكن است باعث اُفت تحصيلي آنان شود.
