به گزارش خبرگزاری «حوزه» در این نوشتار نظر مراجع و بزرگان حوزه در رابطه با کتاب «حلقات» را از نظر می‌گذرانیم تا از تمایل عمومی بسیاری از نخبگان حوزه نسبت به ورود این کتاب به جایگاه رسمی تدریس در حوزه علمیه خبر دهیم.
تقدیر الهی این بود که همت و تلاش آیت الله شهید سید محمدباقر صدر (رضوان الله علیه) که به گفته بزرگان و به شهادت آثارش از نوابغ عصر ماست، بیش از همه علوم معطوف به علم اصول شود و از اقبال بلند حوزه های علمیه ما، این مغز متفکر، خود به تدوین کتابی درسی در زمینه اصول فقه برای حوزه پرداخت، کتاب «دروس فی علم الاصول»؛ یعنی «حلقات».
از آنجا که بنای این مقال بر اختصار است، همه صاحب نظران را دعوت می کنم که مقدمه کتاب حلقات- که به قلم خود شهید صدر است- را مطالعه کنند، آنگاه از آن استفاده یا در مورد آن قضاوت کنند؛ در این فرصت مایلم ضمن بیان دو لغزش گاه ناشی از همین ناآگاهی از مقدمه کتاب، برخی از خصوصیات کتاب را ذکر کنم:
نکته اول: این کتاب شامل سه بخش است: الحلقۀ الاولی، الحلقۀ الثانیه و الحلقۀ الثالثه. هر حلقه یک دوره کامل مباحث علم اصول است به این نحو که در حلقه اول قواعد علم اصول به صورت ساده و روشن، بدون اقوال متعدد و استدلال های پیچیده در ساختاری بدیع آورده شده است؛
در حلقه ثانیه در همان چارچوب و ساختار، مباحث حلقه قبل مقداری استدلالی تر، همراه با اقوال بیشتر و به علاوه مسائل فنی تری که در حلقه قبل نبوده، بررسی می شود؛
اما در حلقه ثالثه مباحث کاملاً تخصصی و همراه با اقوال و خط های اصلی در مسئله و استدلال های بیشتری بیان می شود. با این آموزشِ مرحله ای ذهن طلبه کم کم ورزیده شده و آماده درس خارج می شود.
اما برخی از اساتید گمان کرده اند هر حلقه شامل بخشی از علم اصول است (مثلاً حلقه اولی مباحث الفاظ است و حلقه دوم مباحث عقلی و حلقه سوم مباحث حجج و اصول عملیه) آن گاه چون مقداری از صفحات اول حلقه اولی را خوانده اند تصور می کنند، سطح حلقات خیلی پایین است؛ در حالی که اگر مقدمه کتاب را می خواندند از ویژگی آموزش تدریجی و مرحله ای حلقات مطلع می شدند.
نکته دوم: متأسفانه دیده شده برخی از اساتید در درس خارج اصول، اقوال شهید صدر در حلقات را مطرح و آن را نقد می کنند؛ در حالی که شهید صدر با تأکید فراوان در مقدمه بیان داشته که نظرات نهایی او را باید در تقریرات درس خارج او (مخصوصاً کتاب بحوث فی علم الاصول) ملاحظه کرد نه در حلقات؛ اساساً یکی از امتیازات حلقات این است که مؤلف اصراری برای بیان نظر خود در همه مسائل و اثبات آن ندارد تا حجم مطالب را بی دلیل بالا نبرد و توازن کتاب را از بین نبرد و وقت طلبه را ضایع نسازد؛ بلکه در عوض، شهید صدر سعی کرده با نبوغ خاصی در هر مسئله خط ها و مبناهای اصلی را ارائه دهد و نسبت آن ها را تبیین کند تا وقتی طلبه وارد درس خارج می شود به راحتی با اقوالی که محور اصلی درس های خارج اصول امروز را تشکیل می دهند یعنی اقوال آخوند خراسانی، میرزای نائینی، محقق عراقی و محقق اصفهانی، محقق خویی و خود شهید صدر ارتباط برقرار کند؛ از همین جا امتیاز دیگر و اصلی حلقات بر سایر کتب معلوم می شود و آن پر کردن خلأ محتوایی و تاریخی بین مطالب اصولی مقطع سطح و مقطع خارج است.
در این گزارش، نظر مراجع و بزرگان حوزه در رابطه با کتاب حلقات را از نظر می گذرانیم تا خبر از تمایل عمومی بسیاری از بزرگان و نخبگان حوزه نسبت به ورود این کتاب به جایگاه رسمی تدریس در حوزه علمیه دهیم. (لااقل در عرض کتب اصولی دیگر به شکل بدیل اختیاری)
* * اقوال بزرگان درباره عموم آثار شهید صدر
* امام خمینی (ره)
رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی (ره) عنوان می کنند: «آن هم مثل سید محمدباقر صدر که مغز متفکر اسلامى بود و امید این بود که اسلام از او بهره برداری هاى زیادترى بکند و من امیدوارم که کتاب هاى این مرد بزرگ مورد مطالعه مسلمین قرار بگیرد». (بیانات در جمع روحانیون مبارز عراق و مسلمانان رانده شده ۲۰ فروردین ۱۳۶۰، صحیفه امام، ج۱۴، ص ۲۸۰)
* مقام معظم رهبری
مقام معظم رهبری آیت الله العظمی خامنه ای بیان می کنند: «چه لزومی دارد ما این همه در مباحثِ غیر لازمِ اصول معطّل شویم؟ در این زمینه مرحوم شهید صدر (رضوان الله علیه) کار خوبی کرده اند. آن کاری که ایشان در باب اصول کردند و آن پیشنهادی که در زمینۀ درس و تعلیم اصول دادند، پیشنهاد خوبی است» (بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی ۱۳/۹/۷۴)
ایشان در جای دیگر اظهار می دارند: «در میان چهره های برجستۀ حوزه های علمیه در دهه های اخیر مرحوم آیت الله شهید سید محمدباقر صدر (قدّس الله روحه) یکی از ممتازترین و شگفت انگیزترین آن هاست … او بی شک یک نابغه و یک ستارۀ درخشان بود. ... در اصول، در فقه، در فلسفه و در هرآنچه به این دانش ها ارتباط می یابد در زمرۀ بنیان گذاران و صاحبان مکتب محسوب می شد. .. شهید آیت الله صدر برای طلاب و فضلای جوان بی شک یک اسوه و نمونه است. درس انسان پروری او با شهادت جان گدازش خاتمه نیافته است. آثار علمی و شیوه تحقیق او اکنون پیش روی فضلای جوان حوزه های علمیه قرار دارد. .. حوزه های علمیه امروز نیز محتاج شهید صدر و هر عنصر با همت و پرتوانی هستند، که راه علمی و اسلام شناسی و جهان نگری او را دنبال کند.» (پیام معظم له به کنگره بزرگداشت شهید صدر، ۲۹/۱۰/۷۹)
* آیت الله صادق آملی لاریجانی
آیت الله صادق آملی لاریجانی اظهار کرده است: «در سال های اخیر بزرگانی به فکر تنظیم و تبویب جدید و پالایش علم اصول افتاده اند… از بهترین کارهایی که در این مسیر صورت گرفته است، اثر پرارزش محقق بزرگ شهید سید محمدباقر صدر است. حلقات مختلف «دروس فی علم الاصول» اثری گران سنگ با تبویبی تازه است. گرچه مجموع این حلقات برای مبتدیان و محصلان دروس سطح حوزه نگاشته شده است، ولی تبویب جدید آن و نحوه نگارش و ورود و خروج در مباحث، همه سزاوار هرگونه ستایشی است».(طرح ها و اندیشه های نو، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵)
* آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی
آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی می گویند: «در مورد نوآوری باید گفت که هیچ یک از تألیفات و مباحث شهید از عنصر نوآوری خالی نیست. به ویژه مباحث فقهی و اصولی. وی ترتیب مباحث این دو علم را بازنگری و بازسازی کرد و روش های جدیدی در علم اصول تقدیم حوزه علمیه کرد... در خصوص ترتیب ابواب علم اصول باید گفت که ایشان با هدف قادر ساختن طلاب، جهت فراگیری خوب و مرحله ای این ماده درسی، اصلاحات فراوانی انجام داد. فراگیری علم اصول بدین شکل که شهید ارائه داده، ثمراتش در درس خارج ظاهر می شود.» (ویژگی های مکتب فکری و علمی شهید صدر، فصلنامه فقه اهل بیت فارسی، شماره ۲۴)
* آیت الله سیدکاظم حسینی حائری
آیت الله سیدکاظم حسینی حائری از مراجع عراق می گوید: «علم اصول، به دست توانای استاد شهید به چهارمین دوره خود گام گذارد… و دوره ای ممتاز از سه دوره دیگر پدید آورد. اگر ما ویژگی های این مرحله از علم اصول را با سه دوره پیشین آن بسنجیم باید آن را «دوره رشد نهایی اصول» نام بگذاریم .. علم اصول را در قالب سه دوره درسی تحت عنوان «دروسٌ فی علم الاصول» عرضه کرد و معتقد بود که دانشجویان علوم دینی باید این مراحل را پشت سر بگذارند. سخن استاد این بود که آنچه هم اکنون در حوزه های علمیه متداول است و طلبه باید چند کتاب اصولی را به ترتیب نزد استاد فراگیرد تا بتواند به دوره خارج نائل شود؛ اگرچه واقعاً صحیح است، اما کتاب های انتخاب شده صرفاً بیانگر مراحل مختلفی از دوره های پیشین علم اصول هستند؛ و شاگردان را با آنچه ضرورت دارد، آشنا نمی کند.»(مقدمه کتاب «مباحث الاُصول»، ج۱ صص۵۸ و ۶۱)
* آیت الله سید محمدباقر حکیم
آیت الله سید محمدباقر حکیم، فقیه مجاهد و شهید محراب می گوید: «بخش سوم (از آثار شهید صدر) نیز مربوط به ساده نویسی و پیروی از روش های جدید در نگارش است. کتاب ها و نوشته های معمول در حوزه ها معمولاً پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بود و با روش های قدیمی آن روزها نوشته شده بود؛ در این کتاب ها همچنین مسائلی مطرح بود که امروزه دیگر منسوخ گردیده است. ایشان در همین زمینه دست به تألیفاتی زد که ضمن آسان نویسی کتاب های قدیمی، آن ها را در طرحی نو و روشی جدید برای طلاب حوزه به نگارش درآورد و در این کتاب ها تازه ترین نظریات فقه و اصول را که در حوزه ها پیدا شده بود، نیز منعکس کرد. از این کتاب ها «دروس فی علم الاصول» و «الفتاوی الواضحه» را می توان نام برد.»(یادواره شهید آیت الله سید محمدباقر صدر، تهیه کنندگان: الهه کولائی-فاطمه حسینی- ب شریعتمدار، کانون انتشارات ناصر، اردیبهشت ۶۰، ص ۴۰)
* آیت الله اعرافی
آیت الله اعرافی، مدیر حوزه علمیه قم، علاوه بر اینکه کتاب های فلسفتنا و اقتصادنا شهید صدر را نزد آیت الله کاظم حائری فرا گرفته، به تدریس کتاب حلقات هم پرداخته اند. (معرفی-استادarafi.ir/)
* رئیس شورای عالی حوزه های استان تهران
آیت الله علی‌اکبر رشاد، رئیس شورای عالی حوزه های استان تهران می گوید: «من فکر می کنم در طول تاریخ پرافتخار دانش اصول، کمتر کسی هست که بشود با شهید صدر در ابتکار و نوآوری در علم اصول مقایسه شود؛ ما محققان برجسته و اصولیان بزرگ کم نداشتیم که اصول را دگرگون کردند و کسی نمی تواند ارزش کارهای آخوند خراسانی، محقق ثانی، کارهای شیخ بهایی در کتاب زبده و شأن شیخ اعظم را نبیند؛ اما من تصور می کنم مرحوم شهید صدر از جهات مختلف علم اصول را دگرگون ساخته و ساختار و هندسه جدیدی را در کتاب حلقات پیشنهاد داده است … این شهید به لحاظ ساختاری، تغییری اساسی هم در تفهیم و هم در صورت بندی هر مبحث ارائه و ابتکارات فوق العاده ای دارند. ایشان در تولید ادبیات اصولی و اصطلاح سازی ابداعات مناسبی داشته و گزاره های نویی را ارائه و آراء جدیدی را عرضه کرده اند.» (همایش «علامه شهید صدر؛ ساخت نظام های اسلامی و مسأله حجیت ۲۷ فروردین ۹۵ چاپ شده در مجله علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره هفده، ص ۱۶۸)
* دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
آیت الله شیخ محسن اراکی دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی گفت: در کل شایسته است که بگوییم مرحوم صدر اصول فقه ما را وارد مرحله جدیدی کرد. این مرحله جدید مرحله ای است که از دو ویژگی برخوردار است که هم از لحاظ ساختاری، منطقی و به هم پیوسته است و هم از لحاظ محتوایی کارگشا و متناسب با نیازهای استنباط معاصر… برای پیوستگی بین مرحله سطح و مرحله خارج تأسیس حلقات بسیار لازم بود، لذا در تدوین حلقات این نیاز مورد توجه ایشان بود(گفتگوی سایت اینترنتی شبکه اجتهاد با ایشان در مطلبی با عنوان «تفکر سازمان یافته شهید صدر» http://ijtihadnet.ir)
* رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی ایران
حجت الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی ایران گفت: گاه در یک مسأله چند قول وجود دارد، نباید اقوال را جداگانه بررسى نمود؛ مقایسه لازم است. مقایسه عمق مطالب را آشکار مى کند و قول ها را بهتر و بیشتر در معرض شناخت و نقد قرار مى دهد. مقایسه نگاهى کلان را نسبت به موضوع پدید مى آورد و زمینه را براى نظریه پردازی مى گستراند. … ویژگى تفکر اصولى شهید صدر آن بود که توانست نگاهى مقایسه اى را به اقوال پى گیرد و فرایندى نو را براى بحث های اصولى به ارمغان آورد. این موضوع آن قدر در کتاب های اصولى ایشان تکرار شده که کافى است یک مراجعۀ گذرا به آن ها صورت گیرد. … شهید صدر از آن روى که اهل مقایسه بود، اهل تقسیم نیز بود. نگاهى گذرا به کتب و تقریرات او این مدعا را اثبات مى کند. او با نگاه هاى مقایسه اى و تقسیم سازِ خود به اقوال، تشتّت و گستردگى و اختلاف اقوال را به صورتى عالمانه جمع، و درنهایت سازوکاری براى نظریه پردازی قرار داد. نقدهاى او بحق از ظاهرگرایی (پرداختن به قشر اقوال) به صورتى چشمگیر دور شده است. (مقاله نقد تورم اصول و دیدگاه هاى امام خمینى، مجله فقه اهل بیت علیهم‌السلام (فارسى)، ج۲۰-۱۹، صص۲۲۱-۲۲۸)
* استاد حسن رحیم پور ازغدی
استاد حسن رحیم پور ازغدی، محقّق و پژوهشگر می گوید: «ایشان همچنین به تدوین بعضی متون درسی برای حوزه کمک کرد تا از ضعف های متون آموزشی مرسوم کاسته و بر نقاط قوتش بیفزاید تا طلاب جوان سریع تر به اهداف آموزش دسترسی پیدا کرده و بتوانند وارد مرحله پژوهش شوند. ... شهید صدر معتقد است که ادبیات آموزشی در حوزه های علمیه باید اصلاح شود و خودش نیز اقدام کرد و هم در حوزه اقتصاد و فلسفه کتاب آموزشی نوشت و هم در بحث اصول فقه کتاب حلقات الاصول را نوشت.» (سخنرانی در تاریخ ۲۲ فروردین ۹۵ در نشست «شهید صدر از فاتحان نظریه پردازی در حوزه علوم انسانی با رویکرد اسلامی در دوره جدید» چاپ شده در مجله «علوم انسانی اسلامی صدرا»، شماره هفده، ص ۱۲۲)
محمدحسین سهیلی طلبه حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری رشته فقه و حقوق اسلامی (با تلخیص و ویراست)
منبع: شبکه اجتهاد
