به گزارش خبرگزاری «حوزه»، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، کتاب "انقلاب 40 ساله" (نگاهی به دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران) را به رشته تحریر درآورده که متن این کتاب در شماره های گوناگون تقدیم حضور مخاطبان فرهیخته می گردد.

* دستاوردهای علمی و فناوری

چکیده

پژوهش حاضر به مهم ترین دستاوردهای علمی و فناوری انقلاب اسلامی می‌پردازد. پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، پیشرفت‌های علمی و دستیابی جمهوری اسلامی به برخی از فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر، به‌گونه‌ای حیرت‌انگیز بوده است که غربی‌ها را به شدّت نگران کرده و تشدید فشارها، کارشکنی ها و تحریم ها را با بهانه‌هایی از جمله موضوع هسته‌ای و رشد موشکی موجب شده است. ارتقای سطح علمی جامعه، افزایش نرخ باسوادی، رشد مراکز علمی مدارس و دانشگاه ها و رشد تعداد دانشجویان در رشته های مختلف علمی، رتبه برتر ایران در تعداد مقالات و ارجاعات علمی و ثبت اختراعات و برتری در فناوری نانو، هسته ای، فضایی و سلول های بنیادی از جمله مهم ترین دستاوردهای علمی و فناوری انقلاب اسلامی به شمار می رود.

مقدمه

عقب‌ماندگی علمی و فناوری ایران در دوران ستم‌شاهی، برای ایرانیان با سابقۀ فرهنگی و تمدنی کهن، بسیار آزاردهنده بود. غلبه بر این عقب‌ماندگی، عبور از مرزهای دانش و دستیابی به پیشرفته‌ترین فناوری‌ها با هدف ایجاد تمدن نوین اسلامی، از آرمان‌های اصیل انقلاب اسلامی است. پیشرفت‌های علمی و دستیابی جمهوری اسلامی به برخی از فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر، به‌گونه‌ای حیرت‌انگیز است که غربی‌ها به شدت نگران شده و یکی از علل تشدید فشارها و کارشکنی‌های آنان بر ایران اسلامی با بهانه‌هایی از جمله موضوع هسته‌ای و رشد موشکی، و تشدید تحریم‌ها و... تلاش می‌کنند تا جلوی پیشرفت‌های ایران را بگیرند. دستاوردهای شگرف زیر می‌تواند تا حدودی نمایان‌گر پیشرفت‌های علمی و فنّاوری بعد از انقلاب باشد.

1ـ از بی‌سوادی اکثریت مردم تا ارتقای سطح علمی جامعه

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به رغم هیاهوی زیادی که در تبلیغ رشد فرهنگی کشور و مبارزه با بی‌سوادی می‌شد، درصد بسیار زیادی از مردم ایران، حتی در شهرها بی‌سواد بودند؛ به طوری که جمعیتی بالغ بر ۱۴ میلیون ایرانی بی‌سواد بودند؛ این تعداد بی‌سواد، بیانگر بی‌سواد بودن نیمی از مردم ایران بود. پس از پیروزی انقلاب به برکت نهضت سوادآموزی و تلاش‌های فراوان مراکز آموزشی، با وجود جنگ تحمیلی و مشکلات عدیدۀ دیگر برای کشور، میلیون‌ها نفر از کسانی که از نعمت خواندن و نوشتن محروم بودند، باسواد شدند که این موفقیت چشم‌گیری است. بر پایۀ همین موفقیت‌های چشم‌گیر بود که مرکز فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) در سال‌های گذشته، چند بار ایران را به عنوان یکی از موفق‌ترین کشورهای جهان در مبارزه با بی‌سوادی معرفی کرده است. برای تبیین بهتر نرخ رشد باسوادی و رشد سطح علمی پس از انقلاب، مراجعه به آمارهای معتبر راهگشاست:

الف) افزایش نرخ باسوادی

 طبق آمار سال 1395، میزان «باسوادی» جمعیت شش سال به بالای کشور که در سال 1355، از 47/2% فراتر نمی‌رفت، به حدود 88% رسیده است.  قبل از انقلاب اسلامی، نزدیک به ۷۰% بزرگسالان کشور بی‌سواد بودند و کمتر از ۴۰% کودکان می‌توانستند به مدرسه بروند.

ب) رشد تعداد دانشگاه‌ها و مدارس

تعداد دانشگاه‌های کشور که پیش از انقلاب حدود 15 واحد دانشگاهی بود، امروز به بیش از 2640 واحد رسیده است.  همچنین تعداد مدارس که پیش از انقلاب حدود 47 هزار واحد بود، با رشد حدود پنج برابری، به 220 هزار مدرسه رسیده است.

ج) رشد بیست و پنج برابری دانشجویان

رشد كمّی دانشجویان كشور یكی دیگر از شاخص‏های توسعه علمی در سال‏های پس از انقلاب است. در حالی كه تعداد دانشجویان دانشگاه‏های كشور پیش از انقلاب حداکثر از مرز 155هزار نفر تجاوز نمی‏كرد،  امروز افزون بر چهار میلیون و دویست هزار نفر می‌باشد. 

در بسیاری از زمینه های علوم تخصّصی اصلاً فارغ التحصیل نداشتیم. شاغلین به تحصیل در سال 57 در مقطع کارشناسی98 هزار دانشجو، امروز 2819662 نفر و در مقطع ارشد(فوق لیسانس) در سال پنجاه و هفت 6340 نفر دانشجو داشتیم و امروزه 720 هزار سالانه فارغ التحصیل داریم؛ در مقطع دکترای حرفه ای 72 هزار و در گروه تخصصی 1255 فارغ التحصیل داشتیم و اکنون سالانه 94 هزار، یعنی نزدیک به صد هزار سالانه فارغ التحصیل داریم. اکنون تعداد اعضای هیأت‌های علمی دانشگاه‌های ایران از چهار هزار نفر در ابتدای انقلاب به حدود ۹۰ هزار پژوهشگر و محقق رسیده است.

همچنین تعداد دانش‌آموزان کشور نیز که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، یعنی سال تحصیلی 56ـ57، حدود هفت میلیون و هفتصد هزار بود، هم‌اکنون به بیش از 15 میلیون نفر رسیده است. 

مقام معظم رهبری دربارۀ رشد تعداد دانشجویان نسبت به قبل از انقلاب فرمودند: «در زمینۀ علم و فنّاوری، از اوّل انقلاب [تاکنون]، تعداد دانشجویان ۲۵ برابر شده است؛ اوّل انقلاب، همۀ دانشجویان کشور دویستوخردهای هزار [نفر] بود، امروز نزدیک پنج میلیون دانشجو در کشور مشغول تحصیل هستند؛ مقالات علمی شانزده برابر [شده]؛ و فعالیت‌های علمی و فنّاوری فراوان دیگر».

د) دانشمندان ایرانی برتر جهان

مخبر دزفولی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت امروز حدود 2 درصد از تولید علم جهان به کشورمان تعلق دارد  و بیش از 200 دانشمند ایرانی در سطح دانشمندان برتر جهان هستند و این نشان از شکوفایی استعداد ملی کشور در پرتوی انقلاب اسلامی است. 

هـ) پژوهش و تحقیق

همچنین مخبر دزفولی گفت: پژوهش و تحقیق مایه تحکیم استقلال کشور است و سال گذشته بیش از 40 فرآورده علمی(پتنت) در جهان ثبت کرده‌ایم. وی افزود: در سال جاری(97) هم تا امروز بیش از 115 فرآورده علمی (پتنت) ثبت کرده‌ایم و این روند پرافتخار ادامه دارد.  به طور کلی باید گفت که تعداد پژوهشگران، حجم سرمایه گذاری کشور در پژوهش، تعداد مقالات علمی جهانی و مقالات علمی داخلی و تعداد ثبت اختراع به عنوان عوامل مؤثر بر پژوهش رشد روزافزون و قابل ملاحظه داشته و در عرصه-های داخلی و خارجی شاهد درخشش دانشمندان علمی ایرانی خصوصاً در المپیادهای جهانی هستیم.

و) رتبۀ ایران در تعداد مقالات و ارجاعات علمی (تولید علم)

در دورۀ پیش از انقلاب اسلامی، انتشار «مقالات علمی» به زبان فارسی و غیرفارسی و عمدتاً به زبان انگلیسی در دانشگاه‌های بزرگ کشور معمول بوده است؛ امّا آماری که پایگاه تامسون رویترز (ISI) از میزان تولیدات علمی ایران در این دوره ارائه می‌دهد، بسیار ناچیز است؛  حال آن‌که اکنون «ایران رتبۀ اول علمی (تعداد مقالات) در منطقه و رتبۀ شانزدهم را در جهان حائز گردیده است»؛  در حالی که تا قبل از انقلاب اسلامی، در رتبه‌بندی مجلات بین‌المللی (ISI) هیچ جایگاهی نداشت. بنابراین، سهم ایران در تولید علم جهانی از یک صدم درصد در سال ۱۳۵۷، در سال 1395 به 81/1% رسیده است. افزایش ۱۸۰ برابری سهم ایران در تولید علم دنیا و رشد ۵۵ برابری آمار تولید مقاله توسط محققان ایرانی طی سالیان بعد از پیروزی انقلاب، نشان‌دهنده رشد چشم‌گیر این درخت تناور است.

 بر همین اساس، طبق آمار 2017م ایران دارای بیشترین ارجاعات علمی با رتبۀ هفدهمین کشور محسوب شده است.  همین رشد چشم‌گیر تولیدات علمی است که نشریۀ نیوساینتیست در سال 2010م گزارش داه است: ایران دارای سریع‌ترین نرخ رشد علمی و از پیشروترین کشورهای جهان در تولیدات علمی است. نرخ رشد علمی در ایران 11 برابر میانگین جهانی است. نشریۀ نیوساینتیست برای این‌که اعتبار لازم برای این گزارش را حفظ کرده باشد، همچون گذشته به آمار و ارقام مستند موجود در پایگاه اطلاعاتی وب‌سایت علم (Web Of Science) استناد کرده است.

ز) رتبۀ شانزدهم در ثبت اختراعات

رشد روزافزون و حضور فعال ایران در عرصه‌های علمی به قدری با سرعت و چشم‌گیر است که تا سال 1392 افزون بر 26196 اختراع علمی از سوی دانش‌پژوهان جوان ایرانی به ثبت رسیده است که به کسب 362 مدال علمی در المپیادهای مهمّ جهان منجر شده است. بر این اساس، طبق یافته‌های مراکز علم‌سنجی بین‌المللی، رشد علمی ایران با معیار جهانی، تنها طیّ 12 سال (1357تا1387) به 18 برابر رسیده است و از این جهت، ایران سریع‌ترین رشد علمی را در میان کشورهای جهان داشته است.  تعداد اختراعات ثبت‌شده در کشور تا سال 1396 بیش از 300 هزار است. بر این اساس ایران هم‌اکنون شانزدهمین کشور دنیا در ثبت اختراعات است.  این در حالی است که طبق اسناد موجود، در رژیم گذشته، اختراع و ابتکار قابل‌توجّهی در ایران به ثبت نرسیده است؛ این وضعیت نشان می‌دهد رژیم وابسته و خودباختۀ گذشته نه‌تنها به شکوفایی استعدادهای ملی توجهی نداشت، فقط به مصرف ایده‌ها و الگوهای وارداتی از غرب تکیه می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب، اعتماد به نفس، خودباوری، غیرت دینی و ملی، استقلال و خوداتکایی، بازیابی و بازتولید تمدن دیرینۀ اسلامی و ایرانی، با روحیه انقلابی در جوانان کشور شکوفا شده است.

2ـ فناوری نانو

 نانوتکنولوژی مطالعۀ ذرات در مقیاس اتمی برای کنترل آنهاست. هدف اصلی اکثر تحقیقات نانوتکنولوژی شکل‌‌دهی ترکیبات جدید یا ایجاد تغییراتی در مواد موجود است.

فناوری نانو یکی از معدود فناوری‌هایی است که در دوران پیش از انقلاب اسلامی، حتی در سطح دنیا نیز مطرح نبود؛ امّا نکتۀ درخور توجه این است که از زمان ظهور این فناوری در دنیا، جمهوری اسلامی ایران نیز به موقع با فناوری نانو همراه شد و امروزه به درجه‌ای از پیشرفت رسیده که هم‌اکنون ایران ششمین کشور پیشرو دنیا در زمینۀ تولیدات فناوری نانو است.

علم نانو تحولات بزرگی را در جهان ایجاد کرده و در ایران این نوع علم از جایگاه و موقعیت خوبی برخوردار شده است. با توجه به حوزه‌های کاربرد نانو از قبیل تولید و انباشت دارو، تشخیص بیماری‌ها، سم‌زدایی از آب، افزایش بهره‌‌وری در کشاورزی، انباشت و نگهداری محصولات کشاورزی و مواد غذایی، کنترل آفات و سالم‌سازی هوا، در آینده آثار این دستاوردها در زندگی مردم قابل‌لمس خواهد بود. در حال حاضر، ۳۳۰ قلم و محصول در حوزۀ فناوری نانو ایران تولید شده است که این محصولات به ۱۵ کشور صادر می‌شود. 

3ـ فناوری هسته‌ای

در حوزۀ فناوری هسته‌ای، ایران بعد از پیروزی انقلاب و به خصوص در سال‌های اخیر گام‌های بزرگی برداشته است. در سال 1353 سازمان انرژی اتمی ایران تأسیس شد و قرارداد ساخت نیروگاه اتمی «بوشهر» نیز به امضا رسید. امّا از آن زمان تا سال 1381 فعالیت قابل‌توجّهی صورت نگرفت. در 20 بهمن 1381 رئیس‌جمهور وقت کشور خبر از تهیۀ سوخت هسته‌ای به دست متخصصان ایرانی برای نیروگاه‌های هسته‌ای ایران داد. در فروردین 1385 ایران اسلامی به همّت غیور مردانی چون شهید مسعود علی محمدی، مجید شهریاری، داریوش رضایی نژاد و مصطفی احمدی روشن، موّفق به غنی‌سازی اورانیوم به میزان 5/3 درصد شد. در تاریخ ۲۶ بهمن ۱۳۹۰ (15 فوریه ۲۰۱۲) ایران اسلامی موفق به ساخت میلۀ سوخت هسته‌ای ۲۰ درصد غنی‌شده و بارگذاری آن در رآکتور تحقیقاتی ۵۵ مگاواتی شد.

 «انرژی هسته‌ای یکی از انواع انرژی‌های موجود در جهان، همانند انرژی آبی، بادی، گاز، نفت، زغال‌سنگ و... است که در مقایسه با انواع انرژی‌های موجود، قدرت بسیار بیشتری دارد و جزو انرژی‌های پایان‌ناپذیر به شمار می‌رود».  پیش‌بینی بحران انرژی و سوخت در دهه‌های آینده و میدان وسیع کاربرد دانش هسته‌ای در تمام علوم روز (پزشکی، کشاورزی، مهندسی ساخت و...) از جمله دلایلی است که ضرورت سرمایه‌گذاری در تحقیقات گستردۀ هسته‌ای را برای کشورها چندبرابر و توجیه‌پذیر می‌نماید. از این رو، نگاهی به تکاپوی منطقه‌ای و بین‌المللی نشان می‌دهد که بسیاری از کشورها این ضرورت را درک کرده و گام‌های عملی را در تجهیز و دستیابی به این فناوری پاک آغاز کرده‌اند. وجود زیرساخت‌های مناسب برای پیشرفت فناوری هسته‌ای در داخل ایران نیز از مزیت‌هایی است که علاوه بر نیاز کشور، مسئولان را تشویق به تمرکز بر این زمینۀ علمی ‌کرده است. از این رو، جمهوری اسلامی به رغم تمام سختی‌ها و کارشکنی‌ها به‌ویژه در بعد سیاسی از سوی غرب و دیگر محدودیت‌ها در ابعاد مختلف هسته‌ای اعم از سخت‌افزاری و ساخت تأسیسات ساختمانی، ابزاری و فنّاورانه و هم از حیث نرم‌افزاری و کشف قوانین علمی جدید هسته‌ای، به موفقیت‌ها و پیشرفت‌های قابل‌توجهی رسیده است. در این زمینه، ایران توانسته است با وجود تحریم‌های شدید آمریکا و کشورهای غربی، چرخۀ سوخت هسته‌ای را به همّت دانشمندان داخلی به صورت چشم‌گیری افزایش دهد و با کشف و استخراج اورانیوم طبیعی و فناوری آن، بزرگ‌ترین گام‌ها را در زمینۀ چرخۀ سوخت هسته‌ای بردارد و با استفاده از دستگاه‌های سانتریفیوژ به غنی‌سازی اورانیوم بپردازد. همچنین طراحی رآکتور آب سنگین در اراک و به مرحلۀ نهایی رسیدن نیروگاه اتمی در بوشهر، گام‌های دیگری بود که نشان از توانمندی کشور در این زمینه دارد. 

به هر حال، «ایران در دنیا جزو 13 کشور دارندۀ چرخۀ سوخت هسته‌ای است که اکتشاف اورانیوم، استخراج، تولید کیک زرد و تبدیل آن به گاز «UF6» در حوزۀ تولید سوخت و مجتمع‌های سوخت در آن صورت می‌گیرد. همچنین هم‌اکنون ایران جزو کشورهایی است که توانایی غنی‌سازی اورانیوم دارند: آرژانتین، برزیل، چین، فرانسه، آلمان، هند، ایران، ژاپن، هلند، کرۀ شمالی، پاکستان، روسیه، انگلیس و آمریکا، فهرست کشورهایی است که توانایی غنی‌سازی اورانیوم را دارند».  مقام معظم رهبری دربارۀ پیشرفت‌های چشم‌گیر هسته‌ای می‌فرمایند: «در فناوری برتر که در دنیا با افتخار از آن یاد می‌شود، مجبور شدند علی‌رغم همۀ دشمنی‌ها بگویند ایران جزو ده کشوری است که توانسته چرخۀ سوخت هستهای تولید کند. این چیزِ کمی نیست... این پیشرفت‌های مهم به برکت نظام اسلامی به وجود آمده است».  همچنین فرمودند: «آنچه در تبلیغات غربی‌ها ـ به خصوص آمریکایی‌ها ـ در مورد انرژی هسته‌ای گفته می‌شود، هدفش این است که ملت ایران را از یک پیشرفت علمی و فناوری محروم کند».

4ـ فناوری فضایی

حوزۀ هوا و فضا (Aerospace) یکی دیگر از حوزه‌هایی است که ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال‌های اخیر پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ای در آن داشته است؛ به گونه‌ای که در سال‌های اخیر «بنا به اظهارنظر مؤسسۀ معتبر جهانی «فوتون»، ایران یکی از قدرت‌های نوظهور در عرصۀ فناوری هوا و فضا و یازدهمین کشور از نظر توسعه در عرصۀ فناوری فضایی است. همچنین ایران در جمع یازده کشور دارای فناوری پرتاب ماهواره قرار دارد».

امروزه در دنیا، ماهواره‌ها «چشم سوم بشر» هستند و کشور‌هایی که از این صنعت بی‌بهره‌اند، «کشور‌های کور» نامیده می‌شوند. نخستین پروژه، پرتاب ماهوارۀ «سینا 1» بود که در 6 آبان 1384 با کامیابی در مدار زمین قرار داده شد. در سال 91 دانشمندان و متخصصان فضایی کشورمان توانستند با ارسال حیات به فضا و تحقیقات زیستی، موفقیت بزرگی را در زمینۀ هوافضا برای کشورمان به ارمغان آورند و این موفقیت در سال ۹۲ با پرتاب کاوشگر «پژوهش» حامل دومین میمون فضایی، ادامه یافت و باعث شد جمهوری اسلامی ایران یک گام دیگر به اعزام انسان به فضا نزدیک‌تر شود.  بر اساس گفتۀ رئیس مرکز ملی فضایی ایران (منوچهر منطقی)، ایران در زمینۀ پرتاب و زیرساخت‌ها و همچنین در بخش‌های ناوبری و علوم اکتشافات «رتبۀ دوم»، در بخش سنجش از راه دور و بخش فناوری‌های ماهواره «رتبۀ پنجم» را از آن خود کرده است.

5ـ فناوری سلول‌های بنیادی

سلول‌های بنیادی، توانایی خودـ‌نوسازی (Self Renewing) و تمایز (Differentiating) به انواع سلول‌ها از جمله سلول‌های خونی، قلبی، عصبی و غضروفی و بازسازی و ترمیم بافت‌های مختلف آسیب‌دیدۀ بدن را دارند.

هم‌اکنون ایران در میان کشورهای متبحّر در زمینۀ تحقیقات سلول‌های بنیادی پرتوان (I.S.P)، جزو ۱۰ کشور برتر جهان و رتبۀ نخست در منطقه قرار دارد. محققان ایرانی توانسته‌اند با درایت و تلاشی در خور تحسین، پیشرفت‌های خوبی در این زمینه داشته باشند: آنها توانسته‌اند از سلول‌های بنیادی حتّی در پیوندهای مغز و استخوان، پوست و ترمیم بافت آسیب‌دیدۀ قلب استفاده کنند. همچنین در پژوهشکدۀ رویان اصفهان، شبیه‌سازی سلول‌های بنیادی انجام شده است. استفاده از این سلول‌ها در پیوند قرینۀ چشم، تکثیر سلول‌های بنیادی بندناف به ‎‎منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب، عصب و سلول‌های استخوانی، ترمیم ضایعات‎ ‎نخاعی، شبیه‌سازی و تولید سلول‌های بنیادی جنین، از جمله دستاوردهای بزرگ کشور ما در‎ ‎عرصۀ فناوری‌های نوین است‎.‎‏ هم‌اکنون سلول‌های بنیادین جنینی و علم شبیه‌سازی نیز در کشور به دانشی بومی تبدیل شده است و شبیه‌سازی حیواناتی چون بز، گوسفند و گوساله در سال‌های اخیر باعث شده ایران در زمینۀ سلول‌های بنیادی در جمع کشورهای مطرح این حوزه قرار بگیرد.

افزون بر آنچه گذشت، ورود موفقیت‌آمیز و همزمان ایران با سایر کشورهای پیشرفته به عرصۀ علوم جدید مانند لیزر، میکرو الکترونیک، ورود به علم ساخت ربات و کسب موفقیت‌های جهانی در مسابقات رباتیک، توسعۀ سخت‌افزاری و ساخت ابررایانه، توسعۀ نرم‌افزاری و بهره‌برداری گسترده از علوم رایانه‌ای، کسب رتبۀ 13 جهانی در زیست‌فناوری و رتبۀ اول در منطقه، کسب رتبۀ 17 در فناوری ارتباطات با 42 میلیون کاربر اینترنتی و رتبۀ نهم در عرضۀ خدمات اینترنتی و کسب رتبۀ 22 در عرضۀ تلفن همراه با 74 میلیون دارنده در کشور ، بخش دیگری از دستاوردهای علمی در خور تحسین انقلاب اسلامی است که سابقۀ قبلی نداشته است.

نتیجه گیری

از جمله مؤلّفه های مهم در ارزیابی قدرت کشورها، علم و فنّاوری پیشرفته است. خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران به رغم تمامی موانع و محدودیت‏ها، در این زمینه نیز دارای توانمندی قابل ملاحظه‏ای است. امروزه با گذشت چهار دهه، به برکت انقلاب جهشی بزرگ در حوزه علم و فناوری و پژوهش در کشور ایجاد شده است و قله های افتخاری که تا پیش از این، در انحصار چند کشور پیشرفته بود، در تصرف جوانان نخبه و انقلابی ایران اسلامی است. موفقیت ها و پیشرفت های به دست آمده از دانشمندان و مراکز علمی ایران طی این چهل سال به قدری مهم و ارزشمند است که با هیچ دوره تاریخی قابل قیاس نیست.