به گزارش خبرگزاری «حوزه»، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی زمانی در قم تاسیس شد که بسیاری از مردم تصور دقیقی از رایانه و کاربردهای آن نداشتند. این مرکز با تولید نرم‌افزارهای پرکاربرد و تسهیل‌گر توانست هم جای خود و هم جای رایانه و اینترنت را در حوزه باز کند.

جامع تفاسیر، دانشنامه نبوی و درختواره فقه از جمله نرم‌افزارهایی است که در این مرکز تولید شده است. به منظور آشنایی با نحوه شکل‌گیری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و برنامه‌های آن گفت وگویی با حجت‌الاسلام و المسلمین حمید شهریاری انجام داده‌ایم که علاوه بر ریاست این مرکز، معاونت فناوری اطلاعات قوه قضائیه و عضویت در شورای عالی فضای مجازی را برعهده دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین  شهریاری در این گفت و گو از وصل نخستین خط اینترنت در شهر قم برای علما تا جدیدترین تولیدات مرکز نور سخن گفته که مشروح آن به تقدیم می شود.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی زمانی تاسیس شده است که نه تنها در علوم اسلامی بلکه در علوم انسانی کمتر کسی در اندیشه استفاده از رایانه بود، چه شد که این مرکز در سال 68 تاسیس شد؟

درسال 68 تعدادی از طلاب جوان و خوش‌استعداد که با رایانه هم اجمالا آشنا بودند، تصمیم گرفتند کتاب ذی‌قیمت «بحار الانوار» را از طریق کامپیوتر چکیده‌نویسی و موضوع‌برداری کنند و استخراج نمایه و کلیدواژه‌های آن را انجام دهند. طرحی را آماده کردند و مقداری کار را جلو بردند. 6 ماه تا یک سال پس از آغاز کار، گزارشی خدمت مقام معظم رهبری بردند و حضرت آقا خیلی آن را پسندیدند و استقبال خیلی خوبی کردند. پیشنهاد تاسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از همین جا شکل گرفت و هیئت امنایی از بزرگان آن زمان به علاوه هئات مدیره‌ای از جوانان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را راه ‌انداختند.

به نظر من در آن زمان این یک نوآوری بود و یک آینده‌نگری خیلی ارزشمند که مقام معظم رهبری به آن عنایت کردند و مورد حمایت قرار دادند.

نحوه مواجهه بدنه حوزه و همچنین بزرگان حوزه با اتفاقی جدیدی که با شکل‌گیری مرکز نور رخ داد، چه بود؟

تاریخ حوزه‌های علمیه مشحون از مقاومت در برابر فناوری‌ها است، خیلی از مواقع، فناوری‌ها در بدو ورود به حوزه تحریم شده‌‌اند؛ از میکروفن، رادیو، تلویزیون، سینما تا ماهواره در بدو ورودشان مقاومت‌هایی از جانب حوزه داشته‌اند، اما نسبت به اینترنت این چنین نبود.

حقیر در سال 1375 اولین کسی بود که اینترنت را به قم آورد؛ از پشت بام خانه‌ها از مخابرات سیم کشیدیم و به خانه‌ها رساندیم و مرکز نور اولین isp را با سیم‌کشی‌ای که انجام داد در خیابان باجک راه‌اندای کرد. بر اساس مصوبه هیات امنای مرکز نور این خدمت فقط در اختیار فرهیختگان حوزه قرار می‌گرفت چون معتقد بودند نباید به آن دسترسی عمومی داد یا حداقل مرکز نور نباید به این حوزه ورود کند.

آن زمان به ذهنم رسید حالا که توانسته‌ایم با نرم‌افزارهای علوم اسلامی خانه علما را مزین کنیم، شاید بتوانیم از آفات اینترنت جلوگیری کنیم، مزایای آن را  برجسته کنیم و برای تبلیغ و دفاع از دین آن را استفاده کنیم.

بر این اساس جلسات دوره‌ای را در خانه بزرگان و مراجع داشتیم و خدمتشان اینترنت را توضیح می‌دادیم. هم حضور دشمنان اسلام در آن را نشان می‌دادیم و هم این امکان را توضیح می‌دادیم که شما به عنوان مرجع عالی قدر می‌توانید حضور داشته باشید و به سئوالات پاسخ دهید، این تکلیف است، منبری جدید  برای حوزه‌های علمیه است و....

معتقد بودم قبل از سال ۷۵ پیام انقلاب اسلامی را به دنیا رسانده بودیم. در آن میان چیز مختصری ابلاغ شده بود، اما در خطاب جهانی قرار نگرفته و مخاطب جهانی شکل نگرفته بود. با آمدن اینترنت و مقدماتی که ما در مرکز نور انجام دادیم و اقبالی که علما به آن داشتند، کار پیش رفت.

تدبیری که ما کردیم اولین فیلترینگ اینترنت در کشور بود. وقتی اینترنت را به قم آوردیم. در کنارش فیلترینگی را راه‌اندازی کردیم که مانع از پیدایی صفحات مستهجن و قبیح می‌شد و با نصب نرم‌افزاری در سرور این کار را انجام دادیم که اجازه دسترسی به سایت‌های مشخص قبیح را نمی‌داد. آن زمان چنین پیغامی در صفحه‌های رایانه نمایش داده می‌شد: «راهیان ظلمت را به نور راهی نیست». یعنی کسانی که دنبال این مسائل هستند از این طریق نمی‌توانند به آن دسترسی پیدا کنند. اینجا نور است و به ظلمت راهی نیست.

این تدابیر خیلی اثرگذار بود و باعث شد اینترنتت اولین فناوری نوظهوری باشد که در حوزه علمیه نه‌تنها تحریم نشد، بلکه با استقبال هم مواجه شد، علما پایگاه اطلاع‌رسانی زدند دفاتر مراجع عظام در آن مشارکت کردند؛ با مردم مکاتبه می‌کردند. زمانی روزانه 5 استفتاء از آقایان می‌شد، با این کار تا زمانی که بخواهند جواب 5 سئوال را بدهند، 50 سئوال جدید روی به سویشان می‌آمد، این اتفاق مبارک و میمونی بود که ارتباطات اینترنتی ایجاد کرد.

طبیعتا به دلیل مسئولیت‌هایتان دیدارهایی با رهبر معظم انقلاب دارید. ایشان در این دیدارها چه نکات عمده‌ای را مطرح می‌کنند؟

طبعا علاقه اصلی حضرت آقا به محتوا است و در این زمینه خیلی علاقه دارند و تاکید می‌کنند که کار محتوایی انجام دهیم تا ابزارها را به سمتی ببریم که پرسش‌های اصلی تبلیغی و پژوهشی را پاسخگو باشد و همچنین بر تجمیع محتوا تاکید می‌کنند.

معمولا ایشان در دیدارهایی که کارها را خدمتشان توضیح می‌دهیم مدیریت محتوا و مدیریت موضوعی محتوا را بسیار مورد توجه قرار می‌دهند.

مرکز نور علاوه بر آثار علوم اسلامی به سراغ ادبیات هم رفته است و آثار جذابی را تولید کرده است. علت اینکه در سال‌های گذشته به ارائه آثار ادبیات فارسی پرداختید چه بود؟

از سال 75 که  به عنوان مدیر در خدمت این مجموعه بودم، تمرکز ما بر علوم اسلامی و بعد در گستره‌ای بر علوم انسانی بود. عمدتا رجال، حدیث، تفسیر، تاریخ، فلسفه، منطق و جغرافیا حوزه فعالیت ما بود، یعنی همه رشته‌های علوم اسلامی.

در نمایشگاه‌هایی که در آنها شرکت می‌کردیم و تعداد آنها در طول سال به حداقل 2-3 نمایشگاه بزرگ از جمله نمایشگاه کتاب، نمایشگاه جی تکس و نمایشگاه‌های دیگر می‌رسید، از نرم‌افزارهای ما بسیار استقبال می‌شد، حتی از سوی عموم مردم اقبال زیادی به برنامه‌های نور الانوار که یک دایره المعارف چندرسانه‌ای بود و یک نرم‌افزار فاخر و پیش‌گام است و نیز جامع التفاسیر می شد، اما مردم مطالباتی هم داشتند؛ درخواست می‌کردند که به زبان فارسی هم محتواهایی تولید کنیم تا استفاده بشود.

در راستای توجه به زبان فارسی علاوه بر تولیدات در علوم اسلامی که ترجمه احادیث یا تفاسیر بود که برای عموم مردم مفید بود، این ایده هم به ذهن رسید که از میراث ادبیات فارسی هم پشتیبانی کنیم و از این رو اولین نرم‌افزار مثنوی معنوی را تولید کردیم که بسیار مورد استقبال قرار گرفت. بعد نرم‌افزار حافظ که یک نرم افزار فاخر است را تولید کردیم که آن نیز بسیار مورد استقبال است.

البته این گرایش ما گرایش متنی و اصلی فعالیت‌های مرکز نبوده است، بلکه یک گرایش جانبی و حاشیه‌ای بود و متمرکز بر ادبیات فارسی نبوده و نیستیم.

 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی زمانی با جامع تفاسیر و دانشنامه نبوی درخشید. مهم‌ترین پروژه‌هایی که اکنون در دستور کار دارید چیست؟

ما یک برنامه کلان رجال داریم. از ابتدای تاسیس مرکز بخش رجال مشغول به فعالیت بوده است و موسسان معتقد بودند که کامپیوتر خیلی می‌تواند در حوزه علم رجال به حوزه علمیه کمک کند و کمک اثربخش و فراگیری داشته باشد.

بر این اساس برنامه‌های درایه النور، منابع رجالی صدوق (اسانید صدوق)، معجم رجالی مرحوم خویی و کتب اربعه را اجرا کرده بودیم، اما اینها برنامه‌های متفرقی بودند که یک محقق در تحقیق باید به تک‌تک آنها مراجعه می‌کرد تا اطلاعات نهایی را به دست آورد.

الان الحمدلله موفق شده‌ایم نسخه‌ای از درایه را عرضه کنیم که مجموع این اطلاعات به علاوه تعدادی کتب رجالی جدید و منابع سندی جدید از جمله 100 کتاب از منابع بحار الانوار را در خود جای می‌دهد. این اثر به زودی عرضه خواهد شد. نسخه‌ای از آن تابستان جاری و نسخه‌ای سال آینده عرضه خواهد شد.

در میان آثار دیگر استقبال خیلی گسترده‌ای از جامع تفاسیر شد که به نظر من واقعا یک تولید فاخر در کشور ما محسوب می‌شد هنوز هم جزو پرمخاطب‌ترین برنامه‌های ما است، درکنارش جامع احادیث که نسخه 3.5 آن بسیار مورد استقبال است.در حوزه تفسیر کار به حدی جدی و سنگین بوده است که نیاز به کار جدید نیست. البته گاهی اصلاحات جزئی در آن انجام می‌شود.

اثر جدیدی در در حوزه حدیث داریم. در این حوزه می‌توانیم تعدادی از احادیث اهل سنت را در کنار احادیث خودمان تجمیع کنیم که باعث یک نوع شفافیت و روشنگری در حوزه معنایی حدیث می‌شود. اگر حدیث اهل سنت را در کنار شیعه تجمیع و عرضه کنیم از کارهایی خواهد بود که اثرات خیلی عمیقی در آینده محتواشناسی مفاهیم به دست آمده از اهل بیت(ع) خواهیم داشت.

اهل بیت(ع) در یک کرانه تاریخی مطالب و متحواهایی را فرموده‌اند. هرچه بتوانیم ادبیات عصر معصومان را تجمیع کنیم، اتفاقات مهمی می‌افتد، کلمه در یک عصر یا «کانتکستی» خاص بیان شده است و شاید حدیث در آن فضا معنای جدیدتری پیدا کند.

همین طور مجموعه مکتوبات تا ابتدای قرن چهارم عصر غیبت، اگر تجمیع شود کار بزرگی خواهد بود. در این زمینه نرم‌افزاری داریم که یک نسخه از آن ظرف امسال یا سال آینده آماده می‌شود.

همچنین یکی از جوامعی که تولید کردیم و در حوزه بسیار از آن استقبال شد، جامع فقه بود؛ خصوصا در جو غالب فقهی حوزه هم اساتید و هم شاگردها از این جامع‌ها بسیار استقبال کردند. با توجه به اینکه آن برنامه بر روی فناوری‌های نسل گذشته تولید شده بود، الان در حال روزآمدسازی فنی و محتوایی این برنامه هستیم. فکر می‌کنم تا پایان امسال یک نسخه آزمایشی از این محصول را به جامعه علمی عرضه کنیم که بسیار مورد اقبال خواهد بود.

البته سالانه به صورت مستمر برنامه‌هایی داریم، سالانه حدود 7-8 برنامه فاخر و 7-8 برنامه جانبی و 100 برنامه مشارکتی با استفاده ازمحتواهایی که علما و فضلا تولید می‌کنند عرضه می‌کنیم؛ علما و فضلا محصول را در اختیار قرار می‌دهند، ما به برنامه تبدیل می‌کنیم و اجازه می‌گیریم تا از محصولشان استفاده کنیم.

مرکز نور جدیدا به هوش مصنوعی توجه یافته است. هوش مصنوعی چه کاربردهایی در علوم انسانی دارد و در چه مرحله‌ای از بهره‌گیری از آن هستید؟

هوش مصنوعی یک مفهوم بسیار گسترده است و تا مفهوم متعالی آن فاصله فراوان داریم. در حال حاضر مرکز نور در مفهوم داده‌کاوی برای رسیدن به محتوا از ابزارهای هوشمند استفاده می‌کند، مثلا حدیثی را به نرم‌افزار عرضه می‌کنید و ماشین مشابهات حدیث را پیدا و عرضه می‌کند. این یک نوع استفاده از لبه‌های تکنولوژی برای رسیدن به محتوا است.

در این زمینه مشابهت‌یابی، خلاصه سازی، فرمت‌گذاری و نشان‌گذاری متون را انجام داده‌ایم و قسمتی از آن در دسترس است، مثلا بر روی سایت noorlibe.ir می‌توانید یک پاراگراف را وارد کنید تا در 12هزار تا 15 هزار کتاب جستجو شود و مشابهت محتوایی به نمایش درآید، در سایت نورمگز هم به همین شکل.

بر مبنای موتورهای مشابهت‌یاب نرم‌افزاری به نام سمیم نور تولید کرده‌ایم که الان در بسیاری از مجلات استفاده می‌شود؛ متن مقاله به آن عرضه می‌شود و اگر کل یا جزئی از آن از منابع دیگر اقتباس شده باشد، نرم‌افزار آن را نشان می‌دهد. در بعضی از مجلات علوم انسانی و پایان‌نامه‌های برخی از مراکز مثل حوزه چنین شرطی وجود دارد که میزان مشابهت مقابله با آثار دیگر نباید از میزان خاصی بیشتر باشد.

در عین حال به نظرمان رسیده که در هوش مصنوعی می توانیم فراتر از این حرکت کنیم، تا جایی که بعضی آن به مجتهد الکترونیکی تعبیر می‌کنند اما ما به آن قائل نیستیم و فکر می‌کنیم این یک مجتهدیار الکترونیک است که می‌تواند به عنوان مثال تناقضات یک فقیه را در فتاوی مختلف استخراج و گوشزد کند. این آرمانی است که آهسته آهسته به آن نزدیک می‌شویم اما فاصله بسیاری با آن داریم.

برچسب‌گذاری خودکار، آیه و روایت‌یاب خودکار، خلاصه‌ساز خودکار، تحلیل صرفی و نحوی، خوشه‌بندی و ... اموری است که به کمک ابزارهای هوشمند در حوزه مدیریت محتوا در حال ایجاد  هستیم.

یک ایده‌ای اخیرا به کمک حوزه علمیه قم و مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی دنبال می‌شود که در گسترش هوش مصنوعی بتوانیم فعالیت‌های جدی‌تری شکل دهیم، اما همان گونه که عرض کردم اکنون در این حوزه مثل کودک‌هایی هستیم که الفبا را یاد می‌گیرند.

البته لازم به ذکر است که در حوزه داده‌کاوی پیش هستیم و حتی از دانشگاه‌ها هم جلوتر هستیم.

در سال‌های اخیر دستگاه‌های مختلف با مشکلات بودجه‌ای دست به گریبان بوده‌اند. این مشکلات در مرکز تا چه اندازه بر کار اثر گذاشته است؟

به صورت طبیعی مساله بودجه در سازمان مثل هوا برای نفس کشیدن انسان است، اگر انسان هوا نداشته باشد، طبیعتا نمی تواند به حیات خودش ادامه دهد و هرچه هوا محدود شود فعالیت محدودتر می‌شود.

به دلیل مشکلات بودجه‌ای دو سال قبل مجبور شدیم حدود 100 نفر از دوستانمان از منابع انسانی تعدیل کنیم. این خسارت بزرگی هم در حوزه منابع انسانی و هم در فعالیت‌های مرکز بود و از این ناحیه بسیار ناراحت هستیم. اما الان در همه مراکز پژوهشی همین وضعیت وجود دارد.

البته باید در اندیشه یک سری منابع پایدار باشیم. همچنان که حضرت آقا اقتصاد مقاومتی را مطرح فرمودند، باید فرهنگ مقاومتی هم ایجاد کنیم؛ فرهنگی که از طریق اقتصاد فرهنگ روی پای خودش بایستد، 15 سال است این مساله را مطرح می‌کنم. در این راه باید محصولاتی تولید کنیم که به دلیل نیاز در بازار مخاطبان حاضر شوند برای آن هزینه کنند.

البته بعضی از محصولات اقتصاد پایداری نخواهند داشت، مگر اینکه کمک شوند، مثل علم رجال یا حکمت و فلسفه که پولی از آن به دست نمی‌آید و مخاطب گسترده‌ای ندارد. اما با تولید برخی از محصولات فرهنگی، می‌توانیم یک اقتصاد پایدار فرهنگی تولید کنیم به گونه‌ای که مجموعه‌های فرهنگی روی پای خود بایستند به بیان دیگر، باید فرض کنیم روزی نفت نمی‌فروشیم و دولت هم کمک نمی‌کند، باید ببینیم آیا در آن روز می‌توانیم روی پای خود بایستیم.

الان حدود 15 تا 20 درصد از هزینه‌های مرکز نور از فروش محصولاتش تامین می‌شود؛ بدون اینکه فشار زیادی به طلبه‌ها وارد شود توانسته‌ایم بازاری در پیرامون حوزه ایجاد کنیم.

به دلیل سایر مسئولیت‌هایتان طبیعتا در جریان وضعیت راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات هستید. آخرین وضعیت راه‌اندازی این شبکه چیست و چه چالش‌هایی پیش رو دارد؟

یک چالشی که در شبکه ملی اطلاعات داریم یک چالش مفهومی است. کسانی که این کلمه را به کار می‌برند دو دسته اند. برخی منظورشان زیرساخت شبکه‌ای است. اما برخی منظورشان هم زیرساخت و هم محتوای تولیدشده در بستر این شبکه و فعالیت‌های مرتبط با محتوا از جمله امنیت است.

در اصطلاح اول پیشرفت‌های مطالعاتی و تکنیکی خوبی داشته‌ایم و در برخی مواقع توانسته‌ایم آنها را پیاده‌سازی کنیم و اکنون می‌توانیم امیدوار باشیم؛ اگر اتفاقی در فضای اینترنت بیفتد بتوانیم شبکه ملی خود را داشته باشیم البته هنوز با آن زمان فاصله داریم؛ هنوز خیلی از چیزها به فعلیت نرسیده و سرمایه‌گذاری لازم شکل نگرفته است. اما حرکت را می‌بینم که اگر فشاری از تحریم به ما وارد شود در یک مقطع دو تا پنج ساله روی پای خودمان بایستیم و نیازی به خارج نداشته باشیم.

در محتوا به جز حوزه‌های علمیه که در محتوا در کشور و در دنیا پیش‌گام هستند عقب هستیم و نتوانسته‌ایم شرایط کافی را ایجاد کنیم؛ در رسانه، فیلم و سینما و سایر حوزه‌ها از جمله علمی، پژوهشی، آموزشی، خدمات و... کارهای خوبی اجرا شده است اما در آنجا هم کار بسیار است.

اگر شبکه ملی اطلاعات در ترکیب دو معنای پیش‌گفته را در نظر بگیریم 10 تا 15 درصد به نقطه هدف نزدیک شده‌ایم.

 اگر نکته‌ای باقی مانده است که مایلید به آن اشاره کنید، بفرمایید.

امروز حوزه‌های علمیه با یک تحول شگرف در حوزه آموزش مواجه شده‌اند گرچه محصولات مرکز نور پژوهشی بوده‌اند اما علاوه بر پژوهش آموزش را هم با تحول گسترده و عمیق روبرو کرده‌اند، چون گستره‌ای از دانش و اطلاعات و معارف سودمند را در اختیار طلاب قرار داده‌اند، در نتیجه پرسش‌ها و اطلاعات جدیدی در اذهان طلاب جوان شکل گرفته و اینها هنگام درس خود را بروز داده است. دیگر اساتید با ابزارهای سابق نمی‌توانند در کلاس حاضر شوند، قبل از کلاس به جای 30 دقیقه باید 2-3 ساعت مطالعه کنند و این باعث شده است فضای تحصیل گسترده شود. این یک تحول جدی است که از حوزه پژوهش وارد آموزش شده و از آموزش در تبلیغ لبریز شده است و شاهد تحول در هر سه حوزه آموزش، پژوهش و تبلیغ هستیم.

گفت و گو: هادی ذاکری