به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری حوزه، آنچه در پی می آید خلاصه ای از مقاله آقای شیخ محمد عمیر درباره دیدگاه های شهید آیت الله سیدمحمدباقر صدر و شاگردش مرحوم علامه فضلی درباره بازنگری و نوآوری در متون درسی حوزه علمیه است. این مقاله از آن جهت که شهید صدر و مرحوم فضلی، هر دو دارای نگاه های ابتکاری درباره حوزه های علمیه بودند اهمیت دارد.

خلاصه ای از این مقاله که از سوی خبرگزاری حوزه ترجمه شده، تقدیم خوانندگان ارجمند می شود:

امروزه چاره ای از تغییر روش های سنتی درسی حوزه وجود ندارد، زیرا اهمیت آن در جریان علمی حوزه امری روشن و غیر قابل انکار است.

هر نهاد علمی در درون خود یک سیستم انتقادی دارد که نقاط ضعف و نیازها را به وی گوشزد میکند تا بتواند راه حل ها و بحث های علمی مورد نیاز را ارائه کند به ویژه اینکه حوزه علمیه در این میان عهده دار ارائه معارف دینی و تغذیه معنوی امت و حمایت از این معارف است و این معارف تنها راه نجات و پیشرفت امت هستند.

از اینجا است که اهمیت بحث های علمی حوزوی روشن میشود و به این نکته پی میبریم که قداست حوزه به خاطر منابع مقدسی است که از آنها بهره میگیرد.

* قداست حوزه، مانع پیشرفت نیست

نکته جالب توجه این است که این قداست معارف دینی مانع پیشرفت آنها و ارائه مطالب و معارف جدید و متناسب با نیازهای روز توسط حوزه و اکتشاف نظریات فقهی و اصولی و قرآنی نو نشده و تمام اینها نشان دهنده نوعی تلاش اجتهادی پیوسته همراه با نوآوری است که هدف از آن تقویت این باور است که دین اسلام برای هر زمان و مکان مفید و کارآمد است و شریعت اسلامی، شریعت خاتم و نهایی است که خداوند غیر از آن را نمی پذیرد.

راز این پیشرفت موازی با قداست، بقای اجتهاد و فقاهت میباشد. زیرا غیبت امام معصوم دوازدهم، باب اجتهاد و ارائه نیازهای زمانه را بر فقها گشود که البته این باب اجتهاد مورد امضای شارع مقدس نیز قرار گرفت «فأما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا». روند اجتهاد در پایان قرن دوم و آغاز قرن سوم هجری شروع شد و تفکر اسلامی برگرفته از قرآن و سنت نبوی به دست ائمه اهل بیت و متفکران مسلمان از صحابه و تابعین به علوم مدون با اصول و قواعد و شاخه های متعدد تبدیل شد.

نوسازی روش های درسی و آموزشی حوزه نیز مقدمه ای طبیعی برای این تحول ناشی از روش های اجتهادی است، زیرا متون درسی حوزه در واقع عامل تغذیه طلاب برای تفکر در علوم فقه و اصول و تفسیر و عقاید و خلاق هستند.

اشکال تجدد

اما مشکلی که وجود دارد، مشکل اصطلاحی به نام تجدد یا نوآوری است که به جای رساندن معنای واقعی خود ایجاد نگرانی میکند و حقیقت را تا اندازه ای در ابهام فرو می برد، چرا که گاه این واژه به جای دلالت بر معنای اصلی خود یعنی پیشرفت، به معنای انقلاب علیه یک امر قدیمی و سنتی فهمیده میشود. چنین برداشتی تقریبا در برخورد با واژه هایی همچون مدرنیته، دموکراسی، جامعه مدنی و... نیز صورت می گیرد.

* تجدد در اندیشه اسلامی

اصطلاح تجدد در اندیشه اسلامی نمونه ای از همین اشکال ناشی از تعدد معانی در اذهان علما میباشد که این اشکال با بیان معانی این اصطلاح و تعریف منظور از آن برطرف میشود و معنایی متناسب با قداست اندیشه اسلامی از آن اراده میکنیم. مراد ما از تجدد، التزام به شریعت اسلام و تلاش برای نوآوری در زمینه اجتهاد فقهی از طریق ابزارهای علمی میباشد. چنین اجتهادی در واقع نوعی بازنگری متون دینی برای استخراج مطالب جدیدی میباشد که تا کنون از این نصوص برداشت نشده و یا اینکه بازنگری واقعیت موجود برای انطباق آن بر یکی از نصوص.

* تجدد در برنامه درسی حوزه

در اینجا اشکال دیگری هم وجود دارد که این بار مربوط به اصطلاح نیست، بلکه به سبب قداست متون حوزوی است که خود ناشی از قداست مؤلفان این آثار میباشد و همچنین قداست علمایی که در دوره ای طولانی از زمان بر لزوم فراگیری این متون تاکید کرده اند.

چنین تقدسی گاه طلاب را به ابداع و گاه به تقلید وا می دارد، اما نتوانسته در برابر اراده نوآوری و بهینه سازی متون و جایگزینی متون بهتر مقاومت کند به خصوص در فضایی که اکثر افراد بر ناکارآمدی برخی متون قدیمی و عدم تناسب آن با مسایل و اهداف روز توافق دارند. حضرت آیت الله خامنه ای درباره اشکالات حوزه علمیه میگوید: «کتب درسی نیز یکی دیگر از مشکلات حوزه علمیه قم و سایر حوزه ها است و هرگاه ما این مشکل را مطرح میکنیم میگویند: افرادی همچون صاحب کفایه این کتاب را خوانده اند و برخی دیگر که بیشتر انقلابی هستند میگویند: امام با این کتاب ها امام شد. اما من از شما میپرسم آیا امام به خاطر این کتاب ها و دروس بود که به این درجه رسید؟ اگر این را قبول کنیم، گاه هفتاد سال از تالیف برخی از این کتاب ها میگذرد. چرا کتاب جدیدی در این زمینه تالیف نمیشود؟ اشکال کار کجاست؟ باید گروهی تالیفی برای تهیه کتب علمی جدید تشکیل شود یا اینکه به ناچار کتاب هایی همچون مطول و معالم و قوانین و شرح لمعه تا ابد تدریس شود. من به شما میگویم این روند را اصلاح کنید، آیا معقول است که این جمعیت انبوه با این همه استعداد و توانایی نتوانند کتب درسی را به روز کنند؟ این امر باید محقق شود، چه کسی میتواند تمام این کارها را انجام دهد؟ اینها وظیفه مدیریت حوزه است. بله البته تا کنون برخی افراد مخلص و اصلاحگر با احساس مسؤولیت خود کتاب های محتوایی بر نظریات جدید تالیف کرده اند، اما اینها یک کار فردی است و به نتیجه مطلوب نمیرسد. کار باید دسته جمعی و گروهی باشد و این بر عهده حوزه علمیه است».[1]

* موفقیت نوآوری در متون درسی حوزه در گرو چیست؟

به نظر میرسد که موفقیت نوآوری در متون درسی حوزه به سه عامل بستگی دارد که هرگاه این عوامل محقق شود میتوانیم بگوییم که تجدد بدون تردید محقق شده است.

اول: مجدِّد و نوآورنده

دوم: انگیزه نوآوری

سوم: پذیرنده نوآوری

البته نوآور و مجدِّد باید دو شرط را در این راه داشته باشد که عبارتند از رعایت اخلاق و علمیت تجدید.

* نگاهی به آرا و اقدامات شهید صدر و علامه فضلی

در اینجا با تمرکز بر دو علم فقه و اصول فقه و متون درسی آنها به نوآوری های دو دانشمند و متفکر اسلامی یعنی شهید آیت الله سید محمد باقر صدر و علامه دکتر عبدالهادی فضلی میپردازیم.

شهید صدر در زمینه نقش شیخ طوسی(رحمه الله) در نوسازی علم اصول فقه میگوید: «ریشه تحولی که شیخ طوسی در تفکر فقهی ایجاد کرد بر میگردد به زمان دو استاد او، سید مرتضی و شیخ مفید و قبل از آنها ابن ابی عقیل و ابن جنید... این زمینه ها و ریشه ها اهمیت زیادی از لحاظ علمی دارد، تا جایی که از ابی جعفر بن معد الموسوی که متاخر از شیخ طوسی است نقل شده که کتابی فقهی از ابن جنید به نام تهذیب به دست او رسید و گفت: تا کنون در شیعه کتابی بهتر و شیواتر و پرمعناتر از آن ندیده که به تمام فروع و اصول پرداخته و اختلافات را نیز ذکر کرده و طبق روش امامیه و مخالفان به استدلال پرداخته باشد. چنین اعتراف و شهادتی از این عالم نشان دهنده قیمت و ارزش بذرهایی است که رفته رفته رشد کرد تا به دست شیخ طوسی به ثمر رسید».[2]

شهید صدر درباره اوضاع حوزه در آن روزگار میگوید: «جو حاکم بر حوزه علمیه پس از شیخ طوسی جوّ تقلید بود زیرا حوزه آن زمان، حوزه ای جوان بود و نتوانست به سرعت خود را با نوآوری های شیخ اعظم تطبیق دهد و باید مدتی میگذشت تا بتواند آن اندیشه ها را هضم کند و به تعامل با آنها بپردازد».[3]

شهید صدر در جای دیگر در مورد انگیزه و برنامه خود در این باره میگوید: «مدت زمان زیادی بود که به دلایل مختلف به جایگزین ساختن برخی کتب و متون می اندیشیدم تا کتاب هایی ویژه تدریس و دارای اسلوب و روش و شرایط تدریس و آموزش جایگزین کتب قدیمی شود».[4]

شهید صدر در زمینه اصول فقه به تالیف کتاب حلقات پرداخت که این کتاب نیاز اصولی طلبه علوم دینی را در سه سطح مختلف برآورده میسازد.

 این کتاب همچنین طلبه را برای ورود به درس خارج آماده ساخته و از دسته بندی و روش منسجم و واحد برخوردار است و از ذکر مطالب غیر ضروری برای تدریس در آن خودداری شده و علاوه بر این از دسته بندی و تبویب جدیدی نسبت به کتب اصولی دیگر برخوردار است و در بیان مسایل و اشکالات ابتدا از مسایل و اشکالات آسان شروع میکند و بسیاری ویژگی های دیگر که این کتاب را برای تدریس به طلاب علوم دینی مناسب میگرداند.

* عوامل موفقیت تجربه شهید صدر

همان گونه که ذکر شد هر نوآور باید دو شرط را برای موفقیت خود محقق سازد که شهید صدر از هر دو ویژگی برخودار بود.

ویژگی اول عبارت بود از رعایت اخلاق در نوآوری. شهید صدر این ویژگی را در نوآوری خود کاملا رعایت کرد به گونه ای که حتی مخالفان علمی شهید صدر نیز هدف دشمنی علمی در این نوشته ها قرار نگرفتند. شهید صدر همچنین در مواردی از کتب اصولی پیشین به نیکی یاد کرده و میگوید، این کتاب ها نقش زیادی در زمینه تربیت اصولی طلاب داشته و از طریق این کتب، در طول نیم قرن هزاران طلبه به درس خارج راه یافته اند.[5]

ویژگی دوم علمی بودن نوآوری است، منظور ما از آن توانایی و شایستگی علمی شهید صدر میباشد. ایشان فقیهی مجتهد در زمینه نظریه پردازی و تطبیق و شخصیتی جامع و پرمطالعه بود و دیدگاه دقیق و جامعی درباره زندگی و ابعاد مختلف آن داشت و دارای فهم عمیق و دقیقی از فقه اسلام بود و همواره مطالب و نظریات و تازه های فقهی جهان را دنبال میکرد و به این ترتیب شهید صدر برنامه خود را در نوسازی متون حوزوی ارائه کرد.

* روش علامه فضلی در نوآوری

مرحوم علامه شیخ فضلی، تنها شخصیتی است که برنامه کاملی در زمینه نوسازی متون درسی حوزه از مرحله مقدمات تا درس خارج ارائه کرد.

علامه فضلی از پیشگامان مکتب تجدد معاصر در حوزه علمیه شیعی میباشد. ایشان اولین کسی است که بخش بزرگی از این مسؤولیت را پذیرفت که در این مجال به بیان مختصری از تلاش ایشان در این زمینه میپردازیم.

1. افزودن تالیفات درسی به بیشتر علومی که در حوزه تدریس میشود. کتاب هایی همچون: التربیة الدینیة، تلخیص البلاغة، تلخیص العروض، خلاصة علم الکلام، خلاصة المنطق، مبادئ اصول الفقه، مختصر الصرف، مختصر النحو، مذکرة المنطق، مبادئ علم الفقه و دو کتاب استدلالی وی در فقه و اصول.

2. افزودن علوم و مواد درسی جدید که قبلا در برنامه درسی حوزه ها وجود نداشت و تالیف کتب درسی مربوط به این علوم مانند کتاب های تاریخ التشریع الاسلامی، اصول الحدیث، اصول الرجال، اصول البحث و تحقیق التراث.

شیخ فضلی علاوه بر متون آموزشی در زمینه مراحل تحصیل حوزوی نیز دارای برنامه ای مشتمل بر سه مرحله زیر بود:

مرحله اول: تحصیل علوم مقدماتی برای تخصص در فقه:

1. مبانی علم جامعه شناسی

2. مبانی روان شناسی

3. مبانی حقوق

4. مبانی اقتصاد

5. مبانی کلام

6. مبانی فلسفه

7. مبانی علم تربیت

8. یکی از زبان های زنده جهان

مرحله دوم: فراگیری مقدمات:

1. علم صرف

2. علم نحو

3. علم تجوید

4. بلاغت

5. منطق

6. روش تحقیق

7. مبانی اصول فقه

8. مبانی فقه

مرحله سوم: فراگیری علوم تخصصی فقه:

1. علم اصول فقه

2. قواعد فقهی

3. علم درایه

4. علم رجال

5. فقه استدلالی

اما روش پیشنهادی شیخ فضلی در مورد تحصیلات حوزوی به این شرح میباشد:

1. تکیه بر اصول تحقیق در پژوهش های اسلامی

2. تجدید نظر در تمام اندیشه های اسلامی خویش که مربوط به شرایط خاص بوده و اکنون آن شرایط نسبت به گذشته تغییر کرده است.

3. تجدید نظر در زبان اندیشه اسلامی و تغییر الفاظ و روش های آن.

4. استفاده از تجارب دیگران در روش تدریس.

5. هدف ما خدمت به اندیشه و عقیده باشد و در این راه از واکنش منفی دیگران که شرایط روز را درک نمیکنند در برابر نوآوری نهراسیم.[6]

* شیخ فضلی و رعایت اخلاق و علمیت

کسی که به آثار شیخ فضلی نزدیک شده باشد از ارزش علمی آنها مطلع است و با روش متوازن تفکر او آشنا است. همچنین کسی که این آثار را مطالعه کرده و با ایشان نشست و برخاست داشته به ارزش های اخلاقی این آثار اعتراف میکند. ایشان شخصیتی آرام و باوقار در اندیشه و سخن و نوشتن بود و همین باعث میشد نگاه ایشان به گذشته و آثار پیشین حوزه در چهارچوب حفظ و احترام دستاوردهای آنها در عین اهتمام به نوآوری باشد.