به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام غلامرضا بهروزی لک، استاد علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم (ع) قم در مطلبی با عنوان «نقش سیاسی کارکردی علامه ملاعبدالله یزدی بهابادی در اعمال ولایت فقیه در عصر صفویه» نوشت:

روحانیت شیعه در عصر غیبت همواره محل رجوع و محوریت اداره جامعه شعیان را به شیوه های مختلف بر عهده داشته است.

هر چند فراز و فرودهای مقاطع مختلف تاریخی سبب ضیق و توسعه جایگاه روحانیت گشته است، اما به خاطر آموزه اعتقادی امامت در مکتب تشیع و مفهوم عام نیابت عالمان دینی این نقش تداوم یافته است.

نقش های اجتماعی را می توان به دو شاخه نقش های محول و نقش های محقق تقسیم بندی نمود.

نقش محول نقشی است که برای افراد جامعه تعریف می شود؛ اما نقش محقق میزان و چگونگی تحقق آن است. در خصوص نقش عالمان دینی، این نقش محقق آنان بوده است که در جوامع شیعی دستخوش تغییر می‌گشته است؛ اما نقش های محول عالمان دینی در عصر غیبت همواره تداوم داشته است.

از منظری دیگر نقش عالمان دینی را می توان در عرصه کنشگری سیاسی به دو گونه عام و تحولات دیالکتیکی بین آنها تقسیم نمود.

عالمان دینی همواره جایگاه و کارکردی سیاسی داشته اند؛ اما در تحقق بخشیدن به این جایگاه سیاسی به دو گونه عمل کرده اند.

در شرایط مساعد آنان کنشگرانی سیاسی بوده و مستقیم در تحولات سیاسی جامعه نقش آفرینی کرده اند؛ اما در مواقعی که زمینه حضوری و فعالیت و کشنگری سیاسی مستقیم فراهم نمی شد، آنان صرفا ناظرانی سیاسی بوده و به رصد اوضاع می پرداختند.

این منزلت ناظر سیاسی صرفا به معنای عدم کنشگری سیاسی مستقیم بوده است، اما با این حال این عدم کنش سیاسی آنان یک موضع سیاسی از جانب دیگر کنشگران سیاسی و بویژه حاکمان جوامع اسلامی تلقی میشده است. این دو منزلت کنشگری سیاسی مستقیم و مباشر و غیر مستقیم و غیرمباشر همواره در حال جابجا شدن بوده اند.

اما شاید بتوان حد واسطی بین دو منزلت کنشگری سیاسی مستقیم و غیرمستقیم برای عالمان در جوامع شیعی یافت. جوامع شیعی از منظر هویتی نیازمند غیریت سازی با جوامع سنی حاکم بر جهان اسلام بودند و برای حفظ هویت شیعی خود، عالمان شیعی جایگاه مهمی داشته اند. بدین جهت کنشگری سیاسی عالمان شیعی حداقل به صورت ولایت افتا، امور حسبه و قضاوت جریان داشته است.

نمونه بارز این جایگاه را میتوان در چگونگی کنشگری سیاسی علامه ملا عبدالله یزدی بهابادی یافت. هر چند در عصر صفویه امکان تحقق ولایت عامه و مطلقه برای فقها و تشکیل نظام ولایت فقیه فراهم نبوده است، اما عالمان دینی بویژه محقق کرکی به عنوان شیخ الاسلام و شخص دوم مملکت با طرح نظریه ولایت مطلقه فقیه جایگاه قابل توجهی داشته اند.

علامه بهابادی با تولیت آستانه مقدس علوی در نجف توانست نقش میانه ای را به عنوان ولی فقیه در امور حسبیه این شهر ایفا نماید.

چنین نقشی هر چند نقشی کامل نبوده است، اما از منزلت کنشگری ناظر سیاسی فراتر بوده و به عنوان کنشگری سیاسی مستقیم میتواند تلقی گردد.

نوشتار حاضر تلاش نموده است منزلت کنشگری سیاسی علامه بهابادی را در این مقطع بر اساس ظرفیت تحقق یافته برای نقش آفرینی برای عالمان سیاسی در دولت صفوی بررسی نماید.