به گزارش خبرگزاری حوزه، عقل نعمتی گرانبها از سوی خداوند است که در زندگی انسانها نقش کلیدی ایفا میکند. بر اساس روایات اسلامی، عواملی وجود دارند که میتوانند به زوال و کاهش این نعمت ارزشمند منجر شوند.
پرسش: بر اساس روایات چه عواملی باعث زوال و کاهش عقل میشود؟
پاسخ: عقل نعمتی از جانب خداوند است که براساس روایات اسلامی، برای افراد متفاوت بوده و قابلیت افزایش و کاهش را دارد. در بعضی احادیث، عواملی برای کاهش و زوال عقل بیان شده است. توجه به این نکات و برطرف کردن آنها در زندگی، میتواند انسان را از چنین مشکلی برهاند.
۱. آرزوی طولانی، گفتار بیهوده و شهوترانی
در روایتی از امام صادق علیهالسلام چنین سفارش شده است: «مَنْ سَلَّطَ ثَلَاثاً عَلَی ثَلَاثٍ فَکَأَنَّمَا أَعَانَ عَلَی هَدْمِ عَقْلِهِ مَنْ أَظْلَمَ نُورَ تَفَکُّرِهِ بِطُولِ أَمَلِهِ وَ مَحَا طَرَائِفَ حِکْمَتِهِ بِفُضُولِ کَلَامِهِ وَ أَطْفَأَ نُورَ عِبْرَتِهِ بِشَهَوَاتِ نَفْسِهِ فَکَأَنَّمَا أَعَانَ هَوَاهُ عَلَی هَدْمِ عَقْلِهِ وَ مَنْ هَدَمَ عَقْلَهُ أَفْسَدَ عَلَیْهِ دِینَهُ وَ دُنْیَاه».(۱) «هرکس سه چیز را بر سه چیز دیگر مسلط سازد به ویرانی عقلش کمک کرده، آنکه پرتو اندیشهاش را به آرزوی دراز تاریک کند و شگفتیهای حکمتش را با گفتار بیهوده نابود سازد و تابش نور اندرز را به خواهشهای نفس خود خاموش نماید، و به نابودی عقل خود اقدام کند، هرکس عقلش را ویران کرد دین و دنیایش تباه شود».
بنابراین، آرزوی طولانی، گفتار بیفایده و لغو و شهوترانی از عوامل تباهی عقل هستند. در حدیثی از امیرالمؤمنین علیهالسلام بیان شده که شوخی بیشازحد نیز میتواند در فساد عقل تاثیرگذار باشد.(۲)
۲. تبعیت از هوا و هوس
هوسرانی و پیروی از خواهشهای نفسانی از دیگر عوامل کم شدن عقل است. در این خصوص روایات زیادی از اهلبیت علیهمالسلام نقل شده است. بهعنوانمثال در حدیثی از امیرالمؤمنین علیهالسلام چنین نقل شده است: طَاعَهُ الْهَوَی تُفْسِدُ الْعَقْلَ؛(۳) پیروی از هوای نفس عقل را فاسد میکند».
ایشان در حدیثی دیگر فرمودهاند: «غالب شدن خواهشهای نفسانی، فاسد میکند دین و عقل را».(۴) حتی در حدیثی دیگر بیان شده که مقدار کم هوسرانی و خواهشهای نفسانی میتواند موجب فساد عقل شود.(۵)
۳. تکبر
از دیگر اموری که موجب نقصان و کاهش عقل میشود، تکبر و خودبزرگبینی است. در حدیثی از امام باقر علیهالسلام چنین روایت شده است: «مَا دَخَلَ قَلْبَ امْرِئٍ شَیْءٌ مِنَ الْکِبْرِ إِلَّا نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ مِثْلَ مَا دَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ قَلَّ أَوْ کَثُرَ».(۶) «در قلب هر کس مقداری کبر داخل شد به مان نسبت از عقلش کاسته میشود چه زیاد باشد یا کم». در روایتی دیگر تکبر و خودبزرگبینی ناشی از فساد عقل دانسته شده است.(۷)
۴. عصبانیت
از عوامل مهم کم شدن عقل، عصبانیت است. دلیل اهمیت این موضوع، روایات فراوانی است که در منابع روایی شیعه وجود دارد. در حدیثی از امیرالمؤمنین علیهالسلام آمده است: «الْغَضَبُ یُفْسِدُ الْأَلْبَابَ وَ یُبَعِّدُ الصَّوَابَ».(۸) «خشم، خردها را تباه میگرداند و از جاده صواب دور میسازد».
در روایتی از امام صادق علیهالسلام نیز بیان شده که: «الْغَضَبُ مَمْحَقَهٌ لِقَلْبِ الْحَکِیمِ وَ قَالَ مَنْ لَمْ یَمْلِکْ غَضَبَهُ لَمْ یَمْلِکْ عَقْلَهُ».(۹) «خشم، دل حکیم را تباه میکند و کسی که اختیار خشم خود را نداشته باشد، اختیار عقل خویش را ندارد». علاوه بر این، در بعضی احادیث، کسی که خشم بر او مسلط است، سزاوار عاقل شمردهشدن نیست(۱۰) و در جایگاه حیوانات شمرده شدهاست.(۱۱)
۵. همنشینی با جاهل
در روایات اسلامی، دوستی و همنشینی با افراد نادان و جاهل نهی شده است. در حدیثی از امیرالمؤمنین علیهالسلام، همنشینی با این افراد، موجب نقصان عقل دانسته شده است: «مَنْ صَحِبَ جَاهِلًا نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ؛(۱۲) هر که با نادان کمخرد همنشین شود از خردش کاسته شود».
۶. دنیادوستی
دوست داشتن دنیا و همواره دنبال امور مادی بودن، از دیگر عوامل کاهش عقل است. امیرالمؤمنین علیهالسلام در این موضوع میفرمایند: «حُبُّ الدُّنْیَا یُفْسِدُ الْعَقْلَ وَ یُصِمُّ الْقَلْبَ عَنْ سَمَاعِ الْحِکْمَهِ وَ یُوجِبُ أَلِیمَ الْعِقَابِ».(۱۳) «دنیادوستی عقل را فاسد میکند و دل را از شنیدن حکمت کر میگرداند و عذاب دردناک را واجب میسازد». روایتی دیگر نیز زرقوبرق دنیا را موجب فساد عقل دانسته است.(۱۴)
۷. ترک گوشت
در منابع دینی برای کسی که بهطورکلی گیاهخواری میکند و گوشت را کنار میگذارد، مضرات و نتایج بدی بیان شده است. یکی از این مضرات، زایل شدن عقل است. امام صادق علیهالسلام در روایتی میفرمایند: «اللَّحْمُ یُنْبِتُ اللَّحْمَ وَ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ وَ مَنْ تَرَکَ أَکْلَهُ أَیَّاماً فَسَدَ عَقْلُهُ».(۱۵) «گوشت، گوشت میرویاند و عقل را زیاد میکند و کسی که ایامی را گوشت نخورد عقلش فاسد میشود». در حدیثی دیگر بیان شده کسی که چهل روز گوشت نخورد، اخلاقش بد میشود و عقلش کم میشود.(۱۶)
۸. ترک تجارت
در روایتی از امام صادق علیهالسلام، ترک تجارت موجب کم شدن عقل دانسته شده است: «تَرْکُ التِّجَارَهِ یَنْقُصُ الْعَقْلَ؛(۱۷) رها کردن تجارت عقل را کم میکند». البته با توجه به اینکه شغل همهی افراد تجارت نیست، منظور این حدیث افرادی است که کاملاً خریدوفروش را ترک میکنند و حتی مایحتاج روزانه خود را نیز نمیخرند و کسی را مسئول این کار میکنند. در مقابل روایاتی وجود دارد که تجارت و خریدوفروش را موجب زیاد شدن عقل دانستهاند.(۱۸)
نتیجه گیری
در احادیث اسلامی برای کاهش و زوال عقل عواملی بیان شده است. آرزوی طولانی، گفتار بیهوده و شهوترانی از این عوامل هستند. علاوه بر این، تبعیت از هوا و هوس، تکبر و عصبانیت از دیگر کارهایی است که میتواند در کم شدن عقل مؤثر باشند. در احادیث همنشینی با جاهل و دنیادوستی نیز از عوامل زوال و فساد عقل معرفی شده است.
در بعضی روایات، ترک خوردن گوشت و ترک تجارت نیز از این موارد شمرده شدهاند. البته عوامل کاهش عقل منحصر در موارد بیان شده نیست و با مطالعه احادیث میتوان موارد دیگری نیز بر این لیست افزود.
پینوشتها:
۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفاری علیاکبر و آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۷، ح۱۲.
۲. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق/ مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، قم: دارالحدیث، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۸، ح۷۹۵۴.
۳. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق/ مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، قم: دارالحدیث، ۱۳۷۶ش، ص۳۱۷، ح۵۵۲۷.
۴. آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، محقق/ مصحح: حسینی ارموی محدث، جلالالدین، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۳۸۳، ح۶۴۱۴.
۵. آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، محقق/ مصحح: حسینی ارموی محدث، جلالالدین، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش، ج۶، ص۴۵۶، ح۱۰۹۸۵.
۶. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه(ط. القدیمه)، محقق/ مصحح: رسولی محلاتی، سید هاشم، تبریز: بنی هاشمی، ۱۳۸۱ ق، ج۲، ص۱۳۲.
۷. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق/ مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، قم: دارالحدیث، ۱۳۷۶ش، ص۲۶۹، ح۴۹۳۶.
۸. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق/ مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، قم: دارالحدیث، ۱۳۷۶ش، ص۲۸، ح۴۰۴.
۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفاری علیاکبر و آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۰۵، ح۱۳.
۱۰. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق/ مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، قم: دارالحدیث، ۱۳۷۶ش، ص۵۳۴، ح۹۷۸۸.
۱۱. آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، محقق/ مصحح: حسینی ارموی محدث، جلالالدین، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش، ج۵، ص۳۶۲، ح۸۷۵۶.
۱۲. کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، محقق/ مصحح: نعمه، عبدالله، قم: دارالذخائر، ۱۴۱۰ ق، ج۱، ص۱۹۹.
۱۳. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق/ مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، قم: دارالحدیث، ۱۳۷۶ش، ص۲۳۱، ح۴۴۲۱.
۱۴. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق/ مصحح: درایتی، مصطفی، قم: دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶ش، ص۶۵، ح۸۵۶.
۱۵. ابنا بسطام، عبدالله و حسین، طب الأئمه علیهمالسلام، محقق/ مصحح: خرسان، محمدمهدی، قم، ناشر: دارالشریف الرضی، ۱۴۱۱ق، ص۱۳۹.
۱۶. ابنا بسطام، عبدالله و حسین، طب الأئمه علیهمالسلام، محقق/ مصحح: خرسان، محمدمهدی، قم، ناشر: دارالشریف الرضی، ۱۴۱۱ق، ص۱۳۹.
۱۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفاری علیاکبر و آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۴۸، ح۱.
۱۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفاری علیاکبر و آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۴۸، ح۲.
منبع: پرسمان قرآن
نظر شما