به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام محمدحسین ایراندوست، مدیر مسئول مجله مطالعات فقهی فلسفی در مقاله ای به موضوع «آداب پیامک با نگاه دینی و ادبی» پرداخت که متن آن تقدیم نگاه شما خواهد شد.

مقدمه

هوش مصنوعی (AI) به عنوان یکی از برجسته‌ترین فناوری‌های عصر حاضر، در حال تحول بسیاری از حوزه‌های زندگی بشر است. علم فقه و اصول، که به استنباط احکام شرعی و تدوین قواعد کلی آن می‌پردازد، نیز می‌تواند از این فناوری پیشرفته بهره‌مند شود. در این مقاله، به بررسی کاربردهای هوش مصنوعی در علم فقه و اصول، مزایا و چالش‌های آن، و چشم‌انداز آینده این حوزه پرداخته می‌شود.

هوش مصنوعی با توانایی‌های خود در پردازش داده‌ها، تحلیل الگوها و تصمیم‌گیری خودکار، در زمینه‌های مختلفی از جمله پزشکی، مهندسی و علوم انسانی نفوذ کرده است. فقه و اصول، به عنوان یکی از شاخه های علمی پرکاربرد و مهم از علوم دینی می تواند از هوش مصنوعی بهره ببرد.

تخصص در متون فقه و اصول فقه ، نیازمند تحلیل متون پیچیده و استنباط احکام بر اساس منابع معتبر هستند. بنابراین از ظرفیتِ بالایی برای بهره‌گیری از این فناوری برخوردارند. این مقاله به چگونگی استفاده از هوش مصنوعی در این حوزه و تأثیرات آن می‌پردازد.

رابطه هوش مصنوعی با فقه و اصول:

هوش مصنوعی می‌تواند در جنبه‌های مختلف فقه و اصول نقش‌آفرین باشد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین کاربردهای آن اشاره می‌شود:

۱. تحلیل و پردازش متون اصولی و فقهی

هوش مصنوعی با استفاده از الگوریتم‌های پردازش زبان طبیعی (NLP) قادر است متون اصولی و فقهی را تحلیل کرده و الگوها و ارتباطات میان مفاهیم را شناسایی کند. این قابلیت می‌تواند به استخراج اطلاعات مفید از منابع گسترده و پیچیده اصولی کمک کند. در واقع پردازش زبان طبیعی (Natural Language Processing/NLP) رشته‌ای از علوم کامپیوتر، زبان‌شناسی و هوش مصنوعی است که به دادوستد بین زبان انسان و رایانه می‌پردازد و توانایی درک متن و کلمات گفتاری را به همان شیوه‌ای که مغز انسان می‌تواند، به رایانه می‌دهد.

در دانش فقه و اصول، زبان طبیعی (NLP) قادر است ترجمه، تشخیص گفتار، خلاصه‌سازی، تقسیم‌بندی موضوع و بسیاری از وظایف دیگر را از طرف توسعه‌دهندگان و طلاب و دانشجویان مربوط انجام دهند. و البته این کار گرچه در زمان ما با هوش مصنوعی با سرعت و دقت انجام می شود، اما توسط فقها و اصولیون بطور عملی و با سختی بیشتر انجام شده است. مثلا سید مرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶ ) شاگردِ شیخ مفید، با توجه به نکته ای که در مقدمه کتاب«الذریعه» درخصوص انگیزه اش از نوشتن آن کتاب بیان کرده، بدون آنکه در آن زمان اثری از هوش مصنوعی و الگوریتم های پردازش باشد، ایشان عملا با جستجو در متون اصولی قبلی و متون زمان خودش، عملا همین پردازش ها را انجام داده و الگوها و ارتباطات میان مفاهیمِ اصولی را شناسایی کرده است. ایشان چنین می گوید :

«نوشته‌های برخی را در اصول فقه ملاحظه کردم. هرچند در بسیاری از مسائل و مبانی و مطالب آن درست عمل شده است، روش اصول فقه و اسلوب مسائل آن را رعایت نکرده و بعضی مسائل و مطالب بی ارتباط با آن را در متن اصولی مطرح کرده اند. خلاصه آنکه ضمن داشتن قوت‌ها و امتیازاتی، ضعف‌ها و کاستی‌هایی نیز دارند. از این روی تصمیم گرفتم کتابی را در اصول فقه سامان دهم که پاسخ گوی نیازهای جامعه باشد.[۱]»

و خیلی روشن است که کتاب مرحوم سیدمرتضی در اصول فقه هم از جهت کمیت مفصل تر و هم از جهت کیفیت عمیق تر و فنی تر از «تذکرة الاصول» شیخ مفید است. همین کار را بعد از ایشان، «مرحوم شیخ طوسی» انجام داده و منابع قبلی را پردازش کرده و چنین نتیجه می گیرد :

«استاد ما شیخ مفید در دانشِ اصول فقه مختصری را گردآوری نموده است. ولی به همه مسائل آن نپرداخته و مطالبی از او فوت شده است که نیازمند تدارک است و نیز مطالبی غیر از مطالب ایشان که نیازمند به بحث است. و سید جلیل القدر مرتضی علم الهدی (قدس اللّه روحه) هرچند در مذاکرات و بحث‌هایش مسائل فراوانی را در اصول فقه مطرح کرده است، ولکن کتابی که بتواند مرجع و متن باشد از او در دست نیست.[۲]»

بنابراین، همانطور که سیدمرتضی و شیخ طوسی انگیزه‌اش را از نوشتن منبع جدید اصولی، جبران و تدارک نقص‌ها و پاسخ گویی به نیازهایی روز می‌داند. دیگران هم با همین روش و شیوه منابع جدید در دانش اصول فقه تنظیم کرده اند.

اما امروز در عصر اطلاعات، حجم عظیمی از داده‌ها و اطلاعات در دانش فقه و اصول فقه وجود دارد که خیلی بیشتر از زمان شیخ طوسی و سید مرتضی (ره) است. هر روز داده های جدید تولید می‌شود. که خلاصه‌سازی و پردازش آن به مراتب دشوارتر است. هوش مصنوعی، راهکاری انقلابی برای مدیریت این انفجار اطلاعاتی است. با استفاده از ابزارهایی متعددی در هوش مصنوعی، می‌توانیم از مزایای متعدد این فناوری بهره‌مند شویم. مهم‌ترین مزایای خلاصه‌سازی هوشمند در دنیای ما چنین است:

الف- صرفه‌جویی در زمان

یکی از مهم‌ترین مزایای خلاصه‌سازی با هوش مصنوعی، صرفه‌جویی چشمگیر در زمان است. به جای ساعت‌ها مطالعه متون طولانی، می‌توان در چند دقیقه به اطلاعات کلیدی دست یافت.

ب- توسعه درک و یادگیری

خلاصه‌های هوشمند، نکات اصلی را برجسته می‌کنند و به خواننده کمک می‌کنند تا مفاهیم پیچیده را سریع‌تر درک کند. این امر به طلاب و دانشجویان رشته فقه و اصول بسیار مفید است.

ج- فزونیِ بهره‌وری

با دسترسی سریع به اطلاعات کلیدی، افراد می‌توانند تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرند و کارایی خود را افزایش دهند.

د- حل معضل اطلاعات انبوه و متراکم

در دنیای پر از داده امروز، خلاصه‌سازی هوشمند به ما کمک می‌کند تا از غرق شدن در حجم عظیم اطلاعات جلوگیری شود و بر آنچه واقعاً مهم است تمرکز گردد.

هـ قابلیت خلاصه‌سازی چندزبانه

هوش مصنوعی قادر است متون به زبان‌های مختلف را خلاصه کند. این قابلیت برای افرادی که با منابع چندزبانه سر و کار دارند، بسیار ارزشمند است.

اکنون به دومین کاربرد مهم هوش مصنوعی اشاره می شود:

۲. استنباط احکام شرعی

الگوریتم‌های یادگیری ماشین می‌توانند مدل‌هایی را بر اساس قواعد فقهی و اصولی آموزش دهند که در استنباط احکام شرعی به فقها یاری رسانند. این مدل‌ها به ویژه در مسائل جدید و پیچیده که نیازمند تحلیل عمیق هستند، مفید خواهند بود.

۳. پاسخگویی به سوالات فقهی

سیستم‌های هوش مصنوعی می‌توانند به عنوان دستیارهای مجازی عمل کرده و به سوالات فقهی کاربران پاسخ دهند. این سیستم‌ها با تکیه بر دانش فقهی موجود، پاسخ‌های دقیق ارائه داده و در صورت نیاز، کاربران را به منابع معتبر ارجاع می‌دهند.

۴. آموزش فقه و اصول

هوش مصنوعی می‌تواند در آموزش فقه و اصول به طلاب و دانشجویان نقش مهمی ایفا کند. سیستم‌های آموزشی هوشمند قادرند محتوای آموزشی را بر اساس نیازها و توانایی‌های هر فرد شخصی‌سازی کرده و فرآیند یادگیری را بهبود بخشند.

۵. تحقیقات فقهی

در تحقیقات فقهی، هوش مصنوعی می‌تواند با استفاده از الگوریتم‌های جستجوی هوشمند، منابع مورد نیاز را با سرعت و دقت بالا پیدا کند. این امر به محققان در صرفه‌جویی در زمان و افزایش کیفیت پژوهش‌ها کمک می‌کند.

مزایا و چالش‌های کاربرد هوش مصنوعی در فقه و اصول

استفاده از هوش مصنوعی در این حوزه با مزایا و چالش‌هایی همراه است که در ادامه بررسی می‌شوند:

مزایا

۱- سرعت و دقت : هوش مصنوعی می‌تواند فرآیندهای فقهی را با سرعت و دقت بیشتری انجام دهد و زمان و انرژی فقها را ذخیره کند.

۲- دسترسی به منابع : سیستم‌های جستجوی هوشمند امکان دسترسی سریع به منابع فقهی را فراهم می‌کنند.

۳- شخصی‌سازی آموزش : آموزش فقه و اصول با کمک هوش مصنوعی می‌تواند متناسب با نیازهای هر فرد طراحی شود.

۴- کمک به تصمیم‌گیری : در موارد پیچیده، هوش مصنوعی می‌تواند به فقها در اتخاذ تصمیمات دقیق‌تر کمک کند.

چالش‌ها

برخی از اشکالات و چالش ها عبارتند از :

۱- دقت و صحت : اطمینان از صحت نتایج هوش مصنوعی یکی از چالش‌های اصلی است، زیرا اشتباهات ممکن است به استنباط‌های نادرست منجر شود.

۲- نیاز به داده‌های کیفی: آموزش مدل‌های هوش مصنوعی نیازمند داده‌های دقیق و باکیفیت است که جمع‌آوری آن‌ها در حوزه فقه و اصول دشوار است.

۳- مسائل اخلاقی و شرعی : استفاده از هوش مصنوعی در استنباط احکام شرعی ممکن است سؤالاتی درباره مشروعیت و اعتماد به این فناوری مطرح کند.

۴- نیاز به تخصص : توسعه سیستم‌های هوش مصنوعی در این حوزه نیازمند دانش همزمان در فقه، اصول و فناوری هوش مصنوعی است.

چشم‌انداز آینده

با پیشرفت سریع فناوری هوش مصنوعی، انتظار می‌رود که کاربردهای آن در فقه و اصول نیز گسترش یابد. در آینده، سیستم‌های پیشرفته‌تری می‌توانند احکام شرعی را با دقت بیشتری استنباط کنند، به سوالات پیچیده فقهی پاسخ دهند و آموزش را به شکلی مؤثرتر ارائه کنند. بهبود الگوریتم‌های پردازش زبان طبیعی نیز امکان تحلیل عمیق‌تر متون فقهی را فراهم خواهد کرد.

بنابراین، هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار قدرتمند، قابلیت تحول در علم فقه و اصول را دارد. از تحلیل متون و استنباط احکام گرفته تا آموزش و تحقیقات، این فناوری می‌تواند به فقها و محققان در انجام وظایفشان یاری رساند. با این حال، چالش‌هایی مانند دقت، مسائل اخلاقی و نیاز به داده‌های باکیفیت نیازمند توجه ویژه هستند. با پیشرفت‌های آینده، هوش مصنوعی می‌تواند نقش مهمی در توسعه و ارتقای این علوم دینی ایفا کند.

منابع: