اقدامات زیادی از سوی اندیشمندان و حدیث‌پژوهان برای فهم درست حدیث انجام گرفته که می‌توان به کتاب «منطق فهم حدیث»، تألیف حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبایی که از سوی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) منتشر شده است، اشاره نمود.

نشست نقد این کتاب از سوی آموزشی وپژوهشی امام خمینی(ره)، و همکاری انجمن حدیث حوزه و مرکز تخصصی علوم حدیث، و با حضور مؤلف و نقادی دو تن از اساتید حوزه و دانشگاه در سالن همایش‌های مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد.

متن زیر گزارش این نشست علمی می‌باشد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبایی، مؤلف کتاب منطق فقه حدیث در آغاز نشست با بیان اینکه نسبت به فهم حدیث و مراد اصلی امام معصوم(ع) برداشت ناقصی وجود دارد، اظهار داشت:‌برخی گمان می‌کنند که صرف خواندن ادبیات عرب و با گذراندن برخی دورس ابتدایی حوزوی می‌توانند فهم کاملی نسبت به حدیث معصوم(ع) داشته باشند.

وی با اشاره به زمان طولانی و پرفراز و نشیب بیان حدیث از سوی معصوم(ص) تا زمان حاضر اظهار داشت: در چنین شرایطی این که بتوان با گذشت 1200 تا 1400 سال از سخن معصوم(ع)، مراد سخن را فهمید، نیاز به منطق و روشی خاصی دارد که مهارت مراد‌یابی حدیث معصوم(ع) در محققین ایجاد شود.

مؤلف کتاب منطق فهم حدیث با بیان اینکه شناخت مراد حدیث نسبت قرآن کریم دشوارتر است،‌ ادامه داد: قرآن کریم متن قطعی النزول از سوی خداوند است، درحالی که در رسیدن به متنی که از معصوم(ع) آمده است، مشکلات بیشتری وجود دارد، به این معنی که دست‌یابی به متن اصلی حدیث، کار دشواری است چون در این عرصه ممکن است جعل، تحریف و... انجام شده باشد.

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی درباره کتاب منطق فهم حدیث اظهار داشت: این کتاب تلاش دارد مسیر فهم حدیث را در مراحل مختلف به مخاطب بیاموزد و در این راستا، ضمن پرداختن نظری در این عرصه، در هر بحث، نمونه‌های حدیثی نیز بیان شده و فهم مسئله را برای مخاطب آسوده می‌کند.

وی نخستین مرحله در این کتاب را دست‌یابی به متن اصلی دانست بیان کرد:‌ دست‌یابی به متن اصلی، مقدمه‌ای در مباحث «فقه‌الحدیثی» است و با توجه به این که در این زمینه،‌ آسیب‌هایی چون تحریف، نقل به  معنا و... وجوددارد، باید راه رسیدن به متن اصلی شناسایی شود.

رئیس پژوهشگاه علوم حدیث افزود: فهم دقیق واژگان حدیث را گام دوم در فهم حدیث معرفی کرد و گفت: با گذشت حدود 12 الی 14 قرن از تبیین کلام معصوم(ع) واژگان به کار رفته در سخنان، حتی میان کلام معصومان(علیهم‌السلام) نیز متفاوت است که این تفاوت در زمان ما، بیشتر می‌شود؛ در این عرصه شناسایی و فهم دقیق واژگان حدیث گامی ارزشمند در این عرصه است.

وی مجموعه نگری را مرحله سوم در فهم حدیث معرفی کرد و گفت: اگر بخواهیم سخنی را به معصوم(ع) نسبت دهیم، باید تمامی گزاره‌های مختلفی چون زمان، مکان و... را در آن بسنجیم تا در نتیجه بتوانیم یک رأی را به سخن معصومین(علیهم‌السلام) استناد کنیم.

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی درباره ارزش‌یابی متون اظهار داشت: در مرحله چهارم، باید بدانیم که احادیثی که در کتب حدیثی وجود دارد، از نظر ارزش نسبت به هم متفاوت هستند؛ کسی که در عرصه حدیث درحال پژوهش است، باید نسبت به این ارزش‌ها دقت داشته باشد.

وی افزود:‌ متأسفانه، رواج برنامه‌های رایانه‌ای در میان پژوهشگران، موجب شده که آنها نسبت به متون اصلی ارتباط نداشته باشند و در ارزش‌گذاری بر آنها، اشتباه کنند.

مؤلف کتاب منطق فهم حدیث، بهره‌گیری از فهم پیشینیان را گامی دیگر در حدیث‌شناسی معرفی کرد وگفت:‌ از زمان بیان حدیث تا امروز،‌عالمان فراوانی بودند که نتایج مختلفی از حدیث را مکتوب کرده‌اند که باید مورد توجه قرار گیرد؛ به عبارتی دیگر اگر کسی بخواهد مراد حدیث را متوجه شود،  چاره‌ای ندارد که  درباره فهم پیشینیان هم تحقیق کند. این اهمیت به اندازه‌ای است که این تحقیق باید در میان نتایج اهل سنت نیز انجام شود.

وی در ادامه، بهره‌گیری از علوم بیرونی، اختلاف حدیث، مشکل حدیث و نقد حدیث را از مراحل دیگر برای فهم درست از حدیث معرفی کرد.

در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام مهدوی راد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، به  عنوان منتقد این اثر، اظهار داشت:‌ کتاب منطق فهم حدیث، کتابی ارزشمند و قابل توجه است که مباحث را به صورت منطقی و مدون ارائه داده است.

وی در ارائه پشنهاد‌هایی درباره بهتر و جامع‌تر شدن این کتاب اظهار داشت و گفت: تنها به جای منطق فهم حدیث، خوب بود که این کتاب درسه بخش یا سه جلد با عناوین «آسیب‌ها»، «نقد ها» و «منطق فهم» آورده شود؛ در این شرایط، مجال برای پرداختن به مباحث مختلف بیشتر بود.

این استاد حوزه و دانشگاه موضوع بندی را کار دیگری دراین عرصه برشمرد و اذعان داشت:‌ آنچه در سیره علما و پژوهشگران دینی وجود دارد، موضوع‌بندی بر اساس ترتیب خاص می‌باشد که نخستین  گام برای فهم حدیث نیز انتخاب ترتیب و منطق خاصی برای بازسازی متون می‌باشد.

وی همچنین درباره زبان  متن «منطق فهم حدیث» اظهار داشت: در بحث تطور و غریب در این کتاب، نویسنده کمتر به موضوع پرداخته است و می‌توانست با بیان نمونه‌هایی که یکی از برجستگی‌های این کتاب است،‌ کار جامع‌تری را در اختیار مخاطبان قرار دهد.

حجت‌الاسلام والمسلمین مهدوی‌‌راد همچنین به بخش نقد الحدیث این کتاب اشاره کرد و گفت: تمامی مباحث این بخش را می‌توان از زاویه فقه‌الحدیث نیز وارد شد.

در ادامه، نویسنده کتاب، ضمن پذیرش برخی نقد‌های گفته شده، اظهارداشت: این که منطق فهم از آسیب‌شناسی و  نقد جدا شود، اصل حرف قابل قبول است،‌ولی این که در ابتدا، بخواهیم تنها نقد حدیث را داشته باشیم، ممکن است مخاطبان اعتماد خود را نسبت به حدیث از دست بدهند، از این رو لازم  است که این‌ها یا با هم بیایند و یا این که در ابتدا فهم حدیث  صورت گیرد و پس از آن به نقد حدیث پرداخته شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی، افزود: معیارهای نقد حدیث و فهم حدیث نیز باید موردتوجه قرار گیرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی، به عنوان ناقد دوم این کتاب، در آغاز درباره نقاط قوت کتاب منطق فهم حدیث اظهار داشت:‌ این کتاب برآمده از تفکر ، دانش و تجربه مشترک پژوهش مستمر و طولانی است که پشتوانه تحصیلات فقهی، تفسیری و پژوهش‌های تاریخی 15 ساله و نیز مهارت‌های رایانه‌ای به دنبال آن بوده است.

معاون پژوهش دانشکده علوم حدیث افزود: تدریس مکرر و آزمون متن در کلاس، نمونه‌های فراوان و جالب توجه  و  کاربردی در کنار مباحث انتزاعی و تحلیلی، پیوست‌های متعدد و منابع تقویت کننده استادان و دانشجویان ومشتاق، جدول بی نظیر درجه بندی و توجه دهی منابع حدیثی و ... از نکات قوت این کتاب می‌باشد.

وی در بیان اشکالات موجود در این کتاب اظهارداشت:‌ باید در ابتدا مشخص شود که کتاب منطق فهم حدیث، کتابی درسی و یا غیر درسی برای استادان است. که اگر درسی است،‌ حجم گسترده آن امکان تدریس در دو واحد درسی را نمی‌دهد.

حجت‌الاسلام والمسلمین مسعودی با بیان این که باید در این عرصه، مشخص شود که برای چه سطحی و چه مخاطبی انتخاب شده است، ادامه داد:‌ اعراب نداشتن متون روایی با وجود آسانی وامکان‌پذیر بودن، نبود بازنویسی و بازخوانی و وجود عبارات نامتناجس، ترجمه نشدن برخی متون عربی و نامناسب بودن جای آمدن پژوهش‌ها، از جمله نقد‌های موجود به  این کتاب است.

وی با اشاره به این که این کتاب، مانند نردبانی انسان را از نفهمیدن حدیث، به فهم درست حدیث هدایت می‌کند، گفت: با مطالعه این کتاب، در می‌یابیم که یک پله این نردبان وجود ندارد و آن بخش «ترکیب فهم» است؛ به این معنی که بلافاصله از واژه شناسی،‌به خانواده حدیث رجوع شده است.

رئیس انجمن حدیث حوزه، افزود: عدم  طرح خانواده بزرگ حدیث، عدم طرح استقلالی اسباب ورود حدیث، شروع شدن مباحث در برخی بخش‌ها بدون فضاسازی‌ و...، از دیگر ایرادات محتوایی می‌باشد.

در پایان این مراسم، حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی در پاسخ به انتقادهای مطرح شده، اظهارداشت:‌ بر اساس برنامه‌ریزی صورت گرفته با مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قرار بود کتاب منطق فهم حدیث کتابی پژوهشی باشد که بعد‌ها بر اساس آن درس‌نامه‌ای تدوین شود.

مؤلف کتاب منطق فهم حدیث افزود: درباره اعراب‌گذاری‌ها نیز گفت: اعراب‌گذاری مسئله مهمی است که باید توجه جدی به آن شود، چون در این عرصه نکاتی وجود دارد که در صورت نبود اعراب، گاهی ممکن است طلاب نیز با اشکالاتی مواجه شوند.