فقیه بزرگوار آیت الله میرزا عبدالرحیم سامت، آیت ا... شیخ محمد حسین آیتی و آخوند ملا محمد حسين بن محمد جعفر فشارکي که هرسه این بزرگواران از اعاظم و فحول علمی عصر خویش و جزء نام آوران تاریخ علم و دین پروری اند.
یادکرد علما و بزرگداشت آنان و ذکر نام و تداعی خاطره شان، بزرگداشت علم و مجاهدت علمی است و تعظیم همه شعائر دینی و کسانی که در راه احیای این شعائر، پاکبازانه و جانبرکفانه قدم در راه گذاشتند و بی هیچ روی و ریایی، مخلص درگاه حق شدند.
این یادکرد، چراغ راه و تلنگر و روزنه ای هم هست برای همه آنانکه دل در گرو این حقایق و واقعیتهای تاریخی دارند و نام و نشانی که از عشاق اهل دل و دین برای اکنونیان برجای مانده و میراثی که باید به آیندگان برسد.
آیت الله میرزا عبدالرحیم سامت در سال 1321 قمری در قزوین دیده به دنیا گشود.
دروس مقدماتی را در قزوین آموخت و بعد وارد اصفهان و در پی اش حوزه علمیه قم شد.
سپس به اصفهان و بعد هم به نجف رفت و از محضر بزرگانی نظیر آیات عظام سیدابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاء عراقی و میرزای بهره وافر و حظ کامل برد و به مقام رفیع و درجه اجتهاد رسید.
اقامتی ده ساله در نجف اشرف داشت و سپس به زادگاه خود بازگشت و پیش از نیم قرن به تدریس، تبلیغ و فعالیتهای دینی و آیینی همت گماشت.
احیای حوزه علمیه قزوین از جمله تلاشهای ارجمند و خدمات ماندگار این مرد ربانی بود.
این مرد آسمانی و عالم روحانی در هشتم ذیقعده سال 1420 قمری در سن 99سالگی روی در نقاب خاک کشید و به دیدار یار در ملکوت اعلی شتافت.
عالم دیگری که امروز مصادف با سالگرد رحلت اوست، ضیاء الدین محمد حسین آیتی است که از جمله مبرزترین و برجسته ترین محققان و مجتهدان قرن چهاردهم هجری در بیرجند است.
مردی که علاوه بر علوم دینی در حوزه شعر و تاریخ هم تلاشهایی اثرگذار و آثاری ماندگار به انجام رساند.
در نیمه ماه ذی القعده سال ۱۳۱۰ هجری قمری در روستای مهمویی از توابع بیرجند به دنیا آمد و علوم اولیه و آموزه های مقدماتی را در حوزه دین تا بیست سالگی نزد پدر و در مدرسه معصومیه بیرجند آموخت.
پس از آن برای ادامه تحصیل به مشهد مقدس رفت و به حضور میرزا عبدالجواد نیشابوری رسید و علم ادب آموخت.
در سال ۱۳۳۱ از قفقاز، ترکیه، سوریه و لبنان به مکه مشرف شد و به زیارت خانه خدا و حرم نبوی(س) رفت و بعد از همانجا عزم عراق کرد و به پابوس قبور منور اهل بیت(ع) در عتبات عالیات رفت.
سپس به ایران بازگشت و مدت دو سال در حوزه اصفهان به فعالیت علمی خویش ادامه داد.
بعد از آن برای ادامه تحصیل و طی مدارج بالاتر علوم اسلامی به نجف اشرف رفت و مبانی فقه و اصول را آموخت و از محضر اساتیدی نظیر سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ محمد کاظم شیرازی، شیخ علی شاهرودی استفاده برد و اجازه اجتهاد گرفت.
در سال ۱۳۴۲ هجری قمری به زادگاهش بیرجند بازگشت و تا آخر عمر به فعالیتهای علمی و تبلیغ دینی و امدادرسانی به عموم مردم در حوزه های مختلف فرهنگی و اجتماعی پرداخت و تدریس، تالیف، حل و فصل دعاوی را پی گرفت.
ایشان نمونه ای از یک روحانی واقعی و نمادی از زیبایی روح و بلندی فکر و والایی رفتار الهی وبد.
فردی متواضع و فروتن که در مصاحبت با مردم، بیریا و تکبر، پناهگاهشان می شد.
از جمله آثار و تالیفات ایشان می توان به کتاب بهارستان اشاره کرد که در تاریخ و تراجم رجال قهستان از مشهورترین آثار او بوده و که مشتمل بر چهار مقاله است.
مقاله اول در ذکر اسامی قری و قصبات و مزایای بلوکات، مقاله دوم درباره اوضاع ملکی و سیاسی و امور واقعه قهستان ازعهد ملوک ساسانی تا دولت قاجاریه، مقاله سوم در مورد اماکن متبرکه و بقاع شریفه و مقاله چهارم درخصوص تراجم رجال و بزرگان قهستان از امرای عظام، وزرای والا مقام، علمای اعلام و شعرای شیرین سخن می باشد که به شرحی از خود مولف خاتمه یافته است.
از دیگر آثار ارزشمند و خواندنی این عالم ربانی در غلطان دیوان اشعار ایشان است که شامل قصاید، غزلیات،مسمطات، رباعیات، مراثی، مثنوی گلشن حقایق، مثنوی های دیگری و قطعات و قصاید عربی می باشد.
شرح کفایه الاصول علامه خراسانی، دارالفرید فی ماروی عن بسط الشهید در خطابه، مواعظ و اشعار، مقالات معنوی در معرفت مبدا و معاد، نبوت و...، مقالات الابرار و مقالات الاطهار شامل پنج دفتر و مستدرک و مکمل بهارستان از دیگر آثار آیت الله آیتی است.
آیت ا... شیخ محمد حسین آیتی پس از عمری تلمذ در مکتب علم و معرفت و تلاشهای بسیار در راه دین و آیین در سال ۱۳۹۱ هجری قمری مصادف با ۱۳۴۹ هجری شمسی دیده از دنیا فروبست و رهسپار دیار باقی شد.
اما آخوند ملا محمد حسين بن محمد جعفر فشارکي که از اکابر علماي اماميه نيمه اول قرن چهاردهم است از شاگردان شيخ زين العابدين مازندراني ،حاج ميرزا حبيب الله رشتي و حاج ميرزا محمد حسن شيرازي بوده است .
ایشان پس از مراجعت از نجف به اصفهان آمده و به تدريس و ارشاد مردم پرداخت و در مسجد سلام امامت و اقامه نماز را برعهده گرفت و محضر درس و کرسی حضورش مرکزیت علمی و اخلاقی یافت و اهل علم و طلاب علوم دینی گرد شمع وجودش جمع گشتند به حدی که در اواخر عمر عزیزش مرجعيت تامه یافت.
ایشان در فقه و اصول استادی مبرز و برجسته بود و مردم اصفهان مسائل خود را از ایشان پاسخ می گرفتند و به این عالم ربانی مراجعه می کردند.
از جهت ویژگی های اخلاقی و شئون رفتاری هم باید گفت زهد و تقواي ایشان بين مردمان اصفهان مشهور بود.
این عالم ربانی در شب سه شنبه 8 ذيعقده 1353 قمري (1313 ه.ش) به ملکوت اعلی پیوست.
آیة الله حاج شیخ حیدر علی محقق درباره شخصیت این مرد بزرگ و عالم جلیل القدر می گوید:
آخوند ملا حسین فشارکی برادر آخوند ملا محمد باقر از علمای کم نظیر بود. خیلی بر فقه مسلط بود. وقتی که مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم نائینی به عنوان اعتراض به رژیم عراق به قم می آیند بعضی از بزرگان اصفهان از جمله مرحوم ملا حسین فشارکی برای دیدن این آقایان به قم می روند.
در جلسه ای میرزا نائینی مساله ای را عنوان می کنند. مرحوم فشارکی اظهار نظر می کند و مطالبی را بیان می نماید. مرحوم نائینی با تعجب می گوید:
آخوند کهنه ملایی است ما تازه چرخیم!
مرحوم فشارکی خود گفته بود:
کتاب فقه در سینه من است!
و آن قدر استفتاء ات داشت که به گفته خودش:
اگر این استفتاء ات یک جا جمع شود به اندازه دوره جواهر می شود!
آری امروز که یادآور رحلت سه عالم برجسته شیعی فقیه بزرگوار آیت الله میرزا عبدالرحیم سامت، آیت ا... شیخ محمد حسین آیتی و آخوند ملا محمد حسين بن محمد جعفر فشارکي است بجاست که تاریخ زندگانی هر یک از این بزرگواران را که مشحون از لحظاتی است سرشار از برکت و رحمت و عافیت و سعی و تلاش در راه اهداف والای دین و تبیین مرام آیین، نصب العین خویش سازیم و برای حرکت در راه ایمان و معنویت، از این دریای پرکرامت و پر در، ره توشه ای برداریم.
درود خدا بر این عالمان عزیز و فقید و همه علمای بزرگوار تاریخ اسلام از ابتدا تا روز واپسین.