سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، برخی از احکام مربوط به زمان حضور امام زمان (عج) از منظر فقها و محدثین» را منتشر می کند.
* اعتقاد:
برخی از امور اعتقادی که در مورد امام زمان علیه‌‌السلام لازم است:
الف) اعتقاد به امام زمان علیه السلام به عنوان دوازدهمین امام معصوم، واجب است؛ همان‌طور که اعتقاد به امامان قبل از ایشان نیز لازم است؛ زیرا اعتقاد به همه دوازده امام «بما هو مجموع» واجب می باشد. به این دسته از واجب ها، «عام مجموعی» گفته می شود (عام مجموعی آن است که برای همه افراد آن یک اطاعت و یک عصیان وجود دارد؛ یعنی اگر یک مورد آن پذیرفته نشود، هیچ امتثال و انقیادی صورت نگرفته است. (1)
صاحب جواهر (ره) نیز در این زمینه می نویسد: إنکار بعضهم کإنکار الجمیع. (2)
ب) اعتقاد به تولد و حیات امام زمان علیه‌‌السلام واجب است؛ زیرا از بدیهیات نزد شیعه، این نکته است که «لو لاالحجة لساخت الارض بأهلها». حضرت علی علیه السلام می فرماید: «اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ». (3) زمین خالی از حجت نخواهد ماند یا حجتی آشکار و شناخته شده و یا خائف و نهان، تا حجج و بینات خداوند باطل نگردد.
همچنین امام سجاد علیه السلام فرمودند: «لَوْ لَا مَا فِي الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا» (4) اگر بر روی زمین یکی از ما خاندان نباشد، زمین اهل خود را فرو خواهد برد.
ج) اعتقاد به امام زمان علیه السلام به عنوان دادگستر جهانی و مصلح کل واجب است؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: من أنکر خروج المهدى فقد کفر بما انزل على محمد. (5) (کسی که قیام مهدی(عج) را انکار کند گویی رسالت محمد(ص) را انکار کرده است)
همچنین آن حضرت فرمودند: من أنکر القائم من ولدی فقد أنکرنی. (6) (کسی که قائم (عج) از فرزندان مرا انکار کند گویی مرا انکار کرده است)
* نام مبارک حضرت:
در مورد نام امام زمان علیه السلام، مطالبی قابل توجه است:
الف) نامگذاری فرزندان به یکی از نامهای امام زمان علیه السلام مستحب است و همینطور سایر امامان معصوم سلام الله علیهم اجمعین. ابن ادریس در این زمینه می نویسد: من حق الولد على والده، ان یحسّن اسمه، و یستحب من الأسماء أسماء الأنبیاء والأئمة علیهم السلام و أفضلها اسم نبیّناً والأئمة من ذریته علیهم‌السلام و بعد ذلک العبودیة لله تعالى دون خلقه. (7) (از جمله حقوق فرزند بر پدرش این اسست که پدر نام نیک برای برگزیند و بهتر است که این نام از اسامی انبیاء و امامان معصوم علیهم السلام باشد و بهترین این نام ها نام پیامبر اسلام و ائمه است و حق دیگر فرزند بر پدرش این است که بندگی خدا را به او بیاموزد)
ب) هنگامی که نام امام زمان علیه‌‌السلام برده می شود، شایسته است که دست بر سر گذاشته و به احترام آن حضرت بایستد. آیت الله العظمی خویی (ره) در پاسخ به سؤالی در این زمینه می نویسند: ما وجدنا فی موضوع السؤال من الآثارالمرویة سوى ما فی مرآة الکمال للعلامة المامقانی فی الأمرالأول من تذییل أحوالات الإمام المنتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف فی ذیل خبرالمفضل الطویل عن الشیخ محمدبن عبدالجبار فی کتاب مشکاة الأنوار أنه قال لما قرأ دعبل قصیدته المعروفة التی أولها «مدارس آیات» على الرضا علیه السلام و ذکره عجل الله تعالی فرجه الشریف وضع الرضا علیه السلام یده على رأسه و تواضع قائماً و دعا له بالفرج، و الله العالم. (8) (در این باره چیزی در روایات نیافتم مگر آنچه که در مرآه الکمال علامه مقانی آمده در باب احوالات امام منتظر(عج) در ذیل طولانی مفضل که آن را از شیخ محمد بن عبدالجبار در کتاب مشکاه الانوار روایت کرده که : هنگامی که دعبل خزاعی قصیده معروف خود به نام مدارس آیات را برای امام رضا(ع) خواند و به نام امام زمان(عج) رسیده ، امام رضا(ع) دست بر سر خود نهاد و به احترام امام مهدی(عج) ایستاد و برای فرج او دعا کرد و الله العالم)
در استفتایی که از مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ جواد تبریزی (ره) صورت گرفته، ایشان نیز همین گونه پاسخ داده اند.
ج) می دانیم که امام زمان علیه السلام همنام و هم کُنیه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می باشند و لکن روایاتی وارد شده که دلالت دارد نباید در زمان غیبت آن حضرت، نام اصلی ایشان برده شود. از این رو برخی از فقها به لقب یا کنیه و یا به حروف مقطعه (محمد) از آن حضرت نام می برند. روایات در این زمینه به چند دسته تقسیم می گردند؛ در بعضی از آنها مطلقاً از نام بردن حضرت منع شده و در برخی تفصیل بین حالت خوف و عدم خوف وجود دارد. بر این اساس، اقوال فقها هم مختلف شده است.
گمان می رود نظر صاحب وسایل الشیعه و برخی دیگر از بزرگان در این زمینه نظر صائبی باشد؛ وی قایل به تفصیل بین حالت خوف و تقیه و عدم آن است. عنوانی که صاحب وسایل برای روایات این بحث انتخاب فرموده، این است: باب تحریم تسمیة المهدی علیه السلام و سائرالأئمة علیهم السلام و ذکرهم وقت التقیة و جواز ذلک مع عدم الخوف. (9)
صاحب وسایل در حاشیه می نویسد: قد صرح باسمه علیه السلام جماعة من علمائنا فی کتب الحدیث، والأصول، والکلام، و غیرها، منهم العلامة، المحقق، المقداد، المرتضى، المفید، ابن طاووس، و غیرهم، والمنع نادر، و قد حققناه فی رسالة مفردة. (گروهی از علمای شیعه در کتب حدیث، اصول، کلام و غیره به نام ایشان تصریح کرده اند از جمله علامه، محقق، مقداد، مرتضی، مفید، ابن طاوس و دیگران و ممنوع بودن ذکر نام ایشان نظر نادری است که در رساله ای جداگانه به تبیین آن پرداخته ایم.)
آیت الله العظمی مکارم شیرازی نیز در این زمینه می نویسند: ان القول بحرمة التلفظ باسمه الشریف من دون التقیة و محذور آخر، مع جواز الدلالة علیه بالکنایة أو بمثل محمد یحتاج الى تعبد شدید، فأی حزازة فی ذکر اسمه الشریف فی اللفظ مع جواز ذکرها کنایة. (10) (قائل شدن به حرمت ذکر نام شریف ایشان بدون تقیه مانع دیگر، با وجود جواز دلالت برایشان با کنایه یا نام محمد، نیازمند تعبد شدید است. چرا که با وجود جواز ذکر نام ایشان با کنایه، ذکر نام ایشان چه معنی می تواند داشته باشد؟)
برخی از مؤلفاتی که مستقلاً در مورد جواز و عدم جواز نام بردن از اسم اصلی امام زمان علیه السلام نگاشته شده، عبارت است از: 1- شرعة التسمیة، اثر محقق داماد 2- تحریم التسمیة، اثر شیخ سلیمان ماخوری 3- کشف التعمیة، اثر شیخ حر عاملی.
د) نکته دیگری که در مورد نام امام زمان علیه السلام باید طرح گردد، این است که در بعضی مراسم یا مساجد و یا مکان های دیگر رایج شده است که سکه به نام آن حضرت می زنند؛ این کار فی نفسه اشکال ندارد؛ ولی باید مواظب باشیم این سکه ها در جای نامناسب نیفتد و زیر دست و پا قرار نگیرد و همچنین طبق فتوای بعضی از فقها در حال حدث اکبر و اصغر به بدن برخورد نکند.
* حضور:
برخی احکام، مربوط به زمان حضور امام زمان علیه السلام است:
الف) وجوب تعیینی نماز جمعه.
ب) وجوب نماز عیدین. (11)
ج) جهاد ابتدایی. البته اختصاص جهاد ابتدایی به زمان حضور محل خلاف است؛ مثلاً آیت الله العظمی خویی (ره) در (منهاج الصالحین/1/363) و مقام معظم رهبری در (أجوبة الاستفتاءات/1/187) جهاد ابتدایی را در زمان غیبت نیز جایز می دانند.
د) بروز برخی احکام. آیت الله العظمی خویی (ره) در پاسخ از این شبهه که اگر خمس بر ارباح مکاسب واجب است، چرا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم افرادی را برای جمع آوری خمس نمی فرستادند؛ همان گونه که برای جمع آوری زکات ارسال می نمودند؟، پاسخ می دهند: قد یظهر من بعض النصوص أن جملة من الأحکام لم تنشر لحد الآن و أنها مودعة عند ولی العصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و هو المأمور بتبلیغها متى ما ظهر و ملأ الأرض قسطاً و عدلاً. (12) (از برخی نصوص این گونه فهمیده می شود که برخی از احکام تاکنون منتشر نشده و نزد ولی عصر(عج) می باشد و ایشان مامور است که هنگام ظهور خویش این احکام را ابلاغ کند.
* نیابت:
از باب مقدمه یادآوری می نماییم که انجام اعمال مستحبی به نیابت از دیگران اشکال ندارد. صاحب عروة در مورد نیابت از دیگران در انجام واجبات یا مستحبات می گویند: لایجوز الاستئجار، و لا التبرع عن الأحیاء فی الواجبات و إن کانوا عاجزین عن المباشرة إلا الحج إذا کان مستطیعاً و کان عاجزاً عن المباشرة، نعم یجوز إتیان المستحبات و إهداء ثوابها للأحیاء، کما یجوز ذلک للأموات و یجوز النیابة عن الأحیاء فی بعض المستحبات. (13) (اجیر گرفتن و انجام داوطلبانه اعمال واجب از طرف زندگان حایز نیست حتی اگر خودشان از انجام آن واجب باشند مگر در مورد حج اگر شخصی مستطیع باشد اما خودش نتواند حج به جا بیاورد که اجیز گرفتن جایز است. بله در مورد مستحبات جایز است و می تواند ثواب آن را به زندگان هدیه کرد همان طور که برای اموات نیز جایز است و نایب گرفتن در برخی مستحبات نیز برای زندگانی جایز است)
بر این اساس، «یکی از وظایف مؤمنین در عصر غیبت امام زمان علیه السلام انجام کارهای مستحبی به نیابت از آن حضرت است؛ مانند: حج و سایر اعمال مستحبی. بلکه چنانچه از برخی روایات به دست می آید، نیابت از آن حضرت در کارهای مستحبی، روش شیعیان در طول تاریخ بوده است». (14)
در استفتایی از امام خمینی (ره) در این زمینه سؤال شد: آیا حج به نیابت حضرت ولى عصر ارواحنا له الفداء با توجه به این که آن حضرت در موسم حج تشریف دارند، جایز است یا نه؟. ایشان پاسخ می دهند: اشکال ندارد. (15)
* دعا:
در مورد دعا برای امام زمان علیه السلام چند مطلب در خور دقت است:
الف) دعا برای امام زمان علیه السلام یکی از بالاترین عبادات به شمار می رود و از باب این که آن بزرگوار هیچ احسانی را بی پاسخ نمی گذارند، به طور قطع ایشان نیز برای ما دعا خواهند کرد.
فواید دعا برای امام زمان علیه السلام بسیار است؛ یکی از محققین کتابی در این زمینه به نام «مکیال المکارم فی فوایدالدعاء للقائم» نوشته است بنابراین دعا برای امام زمان علیه السلام به خصوص دعا برای فرج و ظهور آن حضرت مستحب مؤکد است.
ب) هر دعایی که برای امام زمان علیه السلام شود، خوب است؛ ولی در این میان برخی از دعاها از معصومین علیهم السلام نقل شده و تعداد آنها کم نیست. پس چه بهتر که از آنها استفاده نماییم؛ مانند دعای معروف «اللهم کن لولیک الحجة بن الحسن...» و دعای ندبه که مستحب است در چهار روز خوانده شود: روز جمعه، عید فطر، عید قربان و عید غدیر. (16)
* نماز امام زمان علیه السلام:
از نمازهای مستحبی نماز امام زمان علیه‌‌السلام است؛ اما قبل از ورود در بحث، تذکر این نکته لازم است که هر نمازی باید برای خدا انجام شود؛ بنابراین وقتی که گفته می شود: نماز امام زمان علیه السلام، مقصود این است که دستور این نماز از امام زمان علیه السلام صادر شده و باید با قصد قربت و برای خدا خوانده شود وگرنه باطل خواهد بود.
نماز امام زمان علیه السلام به دو کیفیت نقل شده است؛ یک مورد از علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار ج 53 ص 232 در نقل تشرّف «حسن بن مثله جمکرانی» خدمت امام زمان علیه السلام آورده و دیگری نیز از سوی محدث بزرگ، حاج شیخ عباس قمی (ره) نقل شده که مختص به مسجد جمکران نیست. (17)
* تعیین ظهور:
از روایات و کلام همه فقها استفاده می شود زمان ظهور امام زمان علیه السلام از علوم مکنون الهی است و کسی از آن مطلع نبوده و نخواهد بود. مانند علم الساعة (روز قیامت).
عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ مِهْزَمٌ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَنْ هَذَا الْأَمْرِ الَّذِي نَنْتَظِرُ مَتَى هُوَ فَقَالَ يَا مِهْزَمُ كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ وَ هَلَكَ الْمُسْتَعْجِلُونَ وَ نَجَا الْمُسَلِّمُونَ. (18)
عبد الرحمن بن كثير گويد: خدمت امام صادق عليه السلام نشسته بودم كه مهزم وارد شد و عرض كرد: قربانت: به من خبر دهيد: اين امرى كه در انتظارش هستيم كى واقع مىشود؟. فرمود: اى مهزم! دروغ گفتند وقت گذاران و هلاك شدند شتاب كنندگان و نجات يافتند تسليم شوندگان.
بنابراین چنانچه کسی زمان ظهور آن حضرت را معین نماید، همگان مؤظف می باشند واکنش نشان داده و او را تکذیب نمایند.
البته در روایات، برخی از نشانه های ظهور مطرح گردیده است؛ ولی اولاً: بسیاری از این نشانه ها کلّی است و تطبیق آن بر مصادیق خود مشکل است و ثانیاً: صحّت خود این نشانه ها نیز امری تخصصی است که صاحبان فن و حدیث شناسان باید آنها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهند.
همچنین چنانچه کسی ادعا نماید فلان وقت، زمان «پایان دنیا» است، همۀ مردم مؤظف اند او را تکذیب نمایند؛ زیرا تا وعدۀ خداوند مبنی بر ظهور آن حضرت و اقامه عدل و داد توسط ایشان محقق نشود، پایانی برای دنیا نخواهد بود. این مطلب در روایات متواتر مطرح گردیده است.
* ادعای رؤیت:
گرچه رؤیت امام زمان علیه السلام در زمان غیبت آن حضرت برای برخی افراد ممکن است، اتفاق افتد و لکن کسی که مدعی رؤیت و ملاقات امام زمان علیه السلام شود، همه مؤظف به تکذیب او هستند مگر آنکه از طریق دیگر (غیر از ادعای خودش) صحت گفتار او ثابت گردد.
امام زمان علیه السلام به علی بن محمد سمری (آخرین نایب خاص) فرمودند: «أَلَا فَمَنِ ادَّعَى الْمُشَاهَدَةَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْيَانِيِّ وَ الصَّيْحَةِ فَهُوَ كَذَّابٌ مُفْتَرٍ». (19) کسی که قبل از خروج سفیانی و شنیده شدن ندای آسمانی ادعای مشاهده نماید، کذاب و افترا زننده است.
بر این اساس کسی که مدعی ارتباط با امام زمان علیه السلام شود، باید مردم او را طرد نموده و سخن وی را نپذیرند. (20)
* وظایف:
در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، همه مردم و به خصوص شیعیان، وظایفی دارند که به بعضی از آنها اشاره می شود:
الف) انتظار فرج: انتظار فرج امام زمان علیه السلام و دعا برای فرج، یکی از بهترین عبادات معرفی شده است. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به محمدبن عثمان عمروی (نایب خاص) فرمودند: «وَ أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِيلِ الْفَرَجِ فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ». برای تعجیل فرج زیاد دعا کنید که گشایش امر شما در این است. (21)
ب) عمل به وظایف: انتظار فرج به معنای تعطیل شدن احکام الهی و ترک عمل به وظایف نیست، بلکه در زمان غیبت آن حضرت باید طبق وظیفه ای که مجتهد جامع الشرائط بیان می کند، عمل نمود. به عبارت دیگر در زمان غیبت هر کسی مؤظف است برطبق رساله عملیه مرجع تقلید خود عمل نماید و انتظار فرج، اختلاف فتاوا و یا هیچ امر دیگری را نمی تواند بهانه ترک واجبات و انجام محرمات قرار دهد.
ج) دعا و صدقه برای سلامتی آن حضرت
د) توسل به امام زمان علیه السلام و زیارت آن حضرت.
شهید اول می نویسند: و یستحب زیارة المهدی علیه السلام فی کل مکان و کل زمان، والدعا بتعجیل الفرج عند زیارته، و تتأکد زیارته فی السرداب بسُرّمَن رأى. (22)
هـ) مواظبت بر عدم آزار آن حضرت: چرا که اعمال ما در طول سال و ماه و هفته بر ایشان عرضه می شود. (23)
اللهم عجل لولیک الفرج و هب لنا رأفته و رحمته و دعائه و خیره واجعلنا من احسن اعوانه وانصاره و مقویة سلطانه.
حجت الاسلام والمسلمین سید جعفر ربانی
پاورقی:
(1)-الهدایة فی الاصول، آیت الله العظمی خویی.
(2)- جواهرالکلام /12/273.
(3)- نهج البلاغه، ص۴97.
(4)- الاحتجاج/2/317.
(5)- احقاق الحق/13/213.
(6)- کمال الدین و تمام النعمة/2/۴12.
(7)- السرائر/2/6۴6.
(8)- صراط النجاة/1/۴6۵.
(9)- وسایل الشیعة/16/238.
(10)- القواعدالفقهیة.
(11)- توضیح المسایل محشی/1/770.
(12)- (موسوعةالإمام الخویی/2۵/198)
(13)- العروةالوثقى/3/76.
(14)- کتاب الحج /2/117.
(15)- مناسک حج، ص88.
(16)- مفاتیح الجنان، ص37.
(17)- مفاتیح الجنان/۴۵.
(18)- الکافی/1/368.
(19)- الاحتجاج/2/۴78.
(20)- صراط النجاة، آیة الله العظمی تبریزى/۵/322.
(21)- الاحتجاج/2/۴71.
(22)- الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة/2/16.
(23)- الکافی/1/219.
