به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، آخوند ملاعلی معصومی همدانی در ربیع الاول سال 1312ق در روستایی کوچک به نام «وَفَس» از توابع شهرستان «رَزَن» در همدان و در خانه ای کوچک و محقّر دیده به جهان گشود؛ پدر و مادرش به خاطر عشق و ارادت به امیرالمؤمنین (علیه السلام) او را علی نام نهادند.

پدرش «مشهدی ابراهیم» برای تربیت علمی فرزندش او را به مکتب خانه فرستاد تا در شمار حاملان و حافظان قرآن کریم قرار گیرد. معلم و مربّی تأثیرگذار وی در این دوره عالم پارسا و باتقوای منطقه به نام آخوند ملامحمدتقی ثابتی بود.

تحصیل علوم الهی

وی شوق سرشاری به علم اندوزی داشت و برای فراگیری علوم اسلامی به همدان رهسپار گردید؛ مقدمات و ادبیات را نزد مدرسان این شهر به خوبی آموخت. شیخ عبد الرزاق محدث حائری، شیخ علی گنبدی و شیخ علی دامغانی از اساتید این دورۀ وی به شمار می آیند.

او بعد از توقف کوتاه در همدان، عازم تهران ـ که در آن زمان دارای مرکزیت خاص علمی بود ـ شد و به مدت 5 سال در محضر فرزانگان و نامداران عرصۀ فقه، حکمت و عرفان زانوی علم و تواضع بر زمین زد و خوشه چین خرمن دانش آنان شد. اساتید تأثیرگذار این دورۀ ملاعلی عبارتند از آیات بزرگوار:

1. شیخ عبد النبی نوری مازندرانی 2. شیخ محمد رضا تنکابنی

خطیب نامدار «شیخ محمدتقی فلسفی رحمه الله » می گوید: «در محضر پدرم (آیت الله تنکابنی) افراد لایقی تربیت شدند که یکی از آنان مرحوم آیت الله آخوند ملاعلی همدانی بود. او قبل از آنکه حوزۀ علمیه قم تأسیس شود، در دروس پدرم در تهران شرکت داشت. هر وقت به تهران می آمد، دیدار از پدرم و درک محضر او را از فرائض خود می دانست.»

3. میرزا مهدی آشتیانی 4. میرزا محمود مدرّس کهکی

5. آخوند ملا محمد حکیم هیدجی زنجانی که مرحوم ملاعلی معصومی همدانی سخت تحت تأثیر جذبه های معنوی و روحی آن عارف و حکیم والا مقام بود و نیز در گفتگوهایش همواره از مقامات عرفانی آن استاد فرزانه یاد می کرد.

ورود به قم

با ورود مرحوم آیت الله حائری (ره) به قم (سال 1340ق) فصل نوینی در تاریخ حوزه های علمیه تشیع آغاز گردید و فضلا و دانش پژوهان فراوانی از شهرستانها به قم عزیمت کردند و ملا علی معصومی همدانی جهت تکمیل معلومات و و نیل به اهداف والای علمی و معنوی رهسپار شهر مقدس قم گردید و سالیان متمادی از دروس پربرکت آیات عظام: شیخ عبد الکریم حائری و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی استفاده های شایانی نموده و مبانی علمی خویش را استوار ساخت.

شاگردان

وی ضمن تحصیل به تدریس نیز اشتغال داشت و توانست شاگردان لایق و موفقی را در مکتب علمی خویش تربیت و پرورش دهد که برخی از شاگردان نامدار وی عبارتند از آیات بزرگوار: 1. حسین نوری همدانی؛ 2. سید رضا بهاءالدینی؛ 3. محمدتقی بهلول گنابادی؛ 4. احمد مجتهدی تهرانی؛ 5. شهید دکتر محمد مفتح؛ 6. سید ابوالحسن مولانا تبریزی؛ 7. ابو القاسم دانش آشتیانی؛ 8. سید محمود طالقانی؛ 9. غلامرضا واعظ طبسی؛ 10. سید ابوالحسن موسوی همدانی؛ 11. غلامحسین جعفری همدانی.

مهاجرت به همدان

یکی از اقدامات مهم آیت الله حائری (ره) در دوران زعامت خویش به حوزه های علمیه، اعزام مبلّغان متّقی و کارآمد به شهرستانهای مختلف بود. او به نیازهای فکری و عقیدتی مردم شهرها توجه ویژه ای داشت و بر اساس نیاز، مبلّغ اعزام می کرد و روی تک تک مبلّغان و مواضعی که به مبلّغ نیاز بود، به دقت مطالعه می کرد و پس از احراز شایستگی های اخلاقی و برآورد توان علمی آنها هر یک را به جای مناسب گسیل می داشت و از شماری از آنان که توانایی تبلیغی بالایی داشتند، می خواست تا برای همیشه در آنجا بمانند و امور اجتماعی و دینی مردم را سامان دهند؛ آخوند ملا علی همدانی از جملۀ این مبلّغان بزرگ بود که به اشارت استاد خود به همدان رفت و بر اثر تقوا و دانش گسترده، دگرگونی های فرهنگی بزرگ را در غرب کشور به وجود آورد.

آخوند ملاعلی با وجود شخصیتهای بزرگ علمی، ادبی، فقهی و فلسفی در همدان، ستاره ای پرفروغ آن دیار را نورافشانی نمود و جایگاه ویژه ای در دلهای مردم باز کرد و منشأ خدمات مهم فرهنگی، اجتماعی و مذهبی گردید.

آثار و خدمات

مرحوم آخوند در طول حیات خود خدمات بی شماری ارائه نمود و طلبه های فاضل و اثرگذاری در مدرسۀ وی تربیت شدند و فضایل معنوی ارزشمندی در همدان پدیدار گردید که مهم ترین خدمات و آثار وی عبارتند از:

1. احیا و بازسازی مدرسۀ آخوند ملامحمدحسین اردستانی، معروف به مدرسۀ آخوند: مشهور است این مدرسه که به صورت مخروبه ای شده بود، بعد از شهریور سال 1320 توسط آن بزرگوار احیا گردید که به عنوان مهم ترین حوزۀ علمیۀ غرب کشور جایگاه تربیت عالمان بزرگی گردید.

2. تأسیس کتابخانه بزرگ غرب: این کتابخانه دارای 3000 نسخۀ نفیس خطی که در نوع خود در کشور کم نظیر است، در سال 1332 ش افتتاح گردید.

3. تربیت و پرورش طلاب علوم دینی: که مهم ترین ویژگی علمی آخوند تدریس، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی به شمار می آید.

4. انتشار نشریۀ پیک اسلام: آخوند همدانی پس از راه اندازی کتابخانۀ غرب ضمن اظهار خرسندی فراوان می فرمود: «تکمیل این حوزۀ علمیه و کتابخانه به دو چیزاست: یکی ایجاد نشریه ای برای کتابخانه و مدرسه و دیگر تنظیم فهرست تفصیلی نسخه های خطی کتابخانه.»

5. آثار علمی: مرحوم آخوند در کنار تدریس و رسیدگی به امور دینی مردم، از تألیف نیز غافل نبود وتألیفات ارزشمندی در موضوعات فقهی، اخلاقی و رجالی ارائه کرد که متأسفانه هیچ کدام از آنها تاکنون به زیور طبع آراسته نشده است.

6. طبع شعر: مرحوم آخوند علاوه بر ذوق فقاهتی و کمالات علمی و اخلاقی، طبع شعر نیز داشت. گاهی در مذاکرات و مباحثات ادبی بعضی از اشعارش را می خواند.

ویژگی ها و کمالات اخلاقی

زُهد واقعی و ساده زیستی این عالم ربانی، زبانزد مردم بود و هیچ وقت آن روش الهی را در زندگی از دست نداد. هر کسی به حضورش می رفت، ارادت و علاقه اش به او بيش تر می شد و چون بر می گشت، می گفت: «شنیدن کی بود مانند دیدن» و به مضمون حدیث «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ»؛ مردم را با علم نیکوی خویش به خیر و صلاح دعوت می کرد. در زهد آن چنان بود که گاهی هر چه داشت به مستحقین می داد و برای خودش چیزی نمی ماند و ناچار مبلغ ناچیزی برای مراجعت به منزل از مغازۀ مجاور کوچۀ مدرسه قرض می گرفت. با آنکه مبالغ زیادی از وجوهات شرعیه را در اختیار داشت، ساده می زیست و خود را در پایین ترین سطح زندگی مادّی نگه می داشت و می فرمود: روزی که از وجوهات شرعی نزد من چیزی نیست، راحت تر هستم. با تمام محبوبیت و جایگاهی که آن عالم بزرگوار داشت، تا مدّتی خانه نداشت و مستأجر بود و به همان خانه اجاره ای قناعت می کرد، تا اینکه فرد خیّری ساختمانی در جنب مدرسه به ایشان برای سکونت اهداء کرد؛ ولی اهالی محلی که وی در آنجا سکونت داشت با اصرار از عزیمت ایشان به محل جدید مخالفت کردند؛ چون وجود ایشان را باعث برکت می دانستند، لذا خواهش کردند که در محلۀ آنها بماند و برای معظم له در همان محل منزلی خریدند و آن بزرگوار ساختمان اهدایی را به مدرسه تفویض نمود.

عالم ربّانی و پروا پیشه

آیت الله العظمی حسین نوری همدانی دربارۀ اوصاف معنوی استادش می نویسد: «یکی از علمای بزرگ عصر ما که علاوه بر مقام شامخ علمی از جهت تقوا و تعهّد و محاسن اخلاقی و کرایم نفسانی و اخلاص حسن معاشرت با مردم و زهد وساده زیستی ممتاز بود، استاد بزرگوار آیت الله العظمی آخوند ملاعلی همدانی است. او مصداق کامل کلام امام صادق علیه السلام بود که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: حواریون به حضرت عیسی علیه السلام گفتند: ای روح الله! با چه کسی نشست و برخاست کنیم؟ حضرت در پاسخ فرمودند: کسی که:1. دیدارش شما را به یاد خدا می اندازد. 2. گفتارش معلومات شما را افزایش می دهد. 3. رفتارش شما را به عالم آخرت و معنویات ترغیب می کند.

حضرت آیت الله العظمی آخوند ملا علی همدانی حقّاً دارای مشخصات مذکور در این حدیث بود.»

بر کرسی خطابه

آخوند فوق العاده به توسّل به اهل بیت علیهم السلام علاقه مند بود و زمانی که در مسجد خودش منبر می رفت به ذکر مصائب بسیار اهمیت می داد. روزی شخصی به ایشان عرض کرد: اگر امکان دارد ذکر مصیبت را در منبر کم کنید و سایر مطالب را بيش تر بفرمایید تا مردم بیشتر استفاده کنند. معظم له فرموده بود: «از مطالبم کم می کنم و روضه بيش تر می خوانم!».

نوکر امام حسین علیه السلام

به مناسبت میلاد امام حسین علیه السلام از طرف وعاظ همدان مجلس جشنی در مسجد محلۀ حاجی برپا بود. مرحوم آخوند بعد از اتمام مجلس درس خود با عدّه ای از شاگردان در آن محفل شرکت کردند. وقتی آقای آخوند در مجلسی که روحانیون نیز حضور داشتند، نشستند. عده ای از آقایان منبری ها جلو در مسجد ایستاده بودند و به واردین خوش آمد می گفتند و بعضی نیز مشغول پذیرایی از مردم بودند. بعد از آخرین سخنرانی آقایان همگی دور هم جمع شده و شروع به خواندن اشعار مشهور «ملارضای رشتی» کردند: «اِنَّ فِی الجَنَّۀِ نَهرَاً مِن لَبَنٍ لِعَلِیٍّ و لِزَهرَاء وَ حُسَینٍ وَ حَسَنٍ».

آرام آرام مردم شروع به گریستن کردند. مرحوم آیت الله آخوند یک مرتبه از جای خودش حرکت کرد و در ردیف منبری ها نشست. آقایان می خواندند و آقای آخوند گریه می کرد و می فرمود: دوست دارم اسمم در ردیف نوکران امام حسین علیه السلام نوشته شود.  

هم چنین مرحوم آخوند به سادات ارادت ویژه ای داشت و در مجالس ضمن احترام و تکریم زائدالوصف حتی پای خویش را به طرف سادات دراز نمی کرد.

النگوی دخترش را به تازه عروس داد

خادم آن مرحوم نقل می کند: روزی پیرمردی که چندی قبل نیز به منزل آخوند آمده بود و مبلغ قابل توجهی نیز برای خرج جهیزیۀ دخترش از ایشان دریافت کرده بود به منزل آخوند آمد و عرضه داشت که امشب عروسی یکی از دخترهاست. آن دختر قبلی را که بردند، شوهرش برایش النگو خریده بود؛ ولی برای دومی نخریده اند، به همین دلیل خیلی ناراحت و غمگین است. مرحوم آخوند فرمود: الان بر فرض که من به شما پول بدهم. مغازه ای باز نیست که شما النگو بخرید. پیرمرد با شنیدن این حرف در حالی که غصه تمام وجودش را فرا گرفته بود، سر به زیر انداخت و قصد برگشتن داشت که مرحوم آخوند به او فرمود: صبر کن! سپس به درون خانه رفت و دخترش را که خوابیده بود بیدار کرد و از او خواست که برای خشنودی دل آن دختر النگویش را در بیاورد تا به آن پیرمرد بدهد! سپس آخوند النگو را گرفت و برای آن پیرمرد آورد تا بلکه دخترش دلشاد شود.

سخنان حکیمانۀ آخوند همدانی به اهل منبر

اگر خواستی منبری شوی، دو چیز را فراموش نکن: اول به همان قصد و نیّت دو رکعت نماز برای خدا می خوانی و به همان نیّت منبر برو. دوم، بدان! مردمی که پای منبر تو نشسته اند، شریف ترین عضوشان که مغز است، در اختیار تو قرار داده اند، ببین چه به مغز مردم می ریزی؟.

آخوند و نهضت امام خمینی (ره)

آخوند ملاعلی همدانی یکی از علمای مؤثر در مبارزه با رژیم ستمگر پهلوی بود. تحرکات و تلاش های وی در زمینه سازی برای پیروزی نهضت امام خمینی قدّس سرّه در صفحات زرّین تاریخ انقلاب اسلامی ثبت است. آخوند در یاری رساندن به انقلابیون تمام همّتش را به کار گرفت.

علاقه و ارتباط نزدیک با امام خمینی (ره)

از آنجایی که این عالم وارسته از امام خمینی قدّس سرّه شناخت کاملی داشت، از نهضت آن بزرگوار حمایت می کرد. وی در تجلیل از امام می گفت: حاج آقا روح الله صفحه ای را در تاریخ به نام خود گشود؛ هنگامی که به وی گفته شد: چرا شما مثل آقای خمینی عمل نمی کنید؟ او متواضعانه پاسخ داده بود: کار آقای خمینی درست است؛ ولی آن کار از عهدۀ ما برنمی آید.»

آیت الله العظمی سبحانی می گوید: «در مسافرتی که با حضرت امام قدّس سرّه به همدان داشتیم، از آخوند شنیدم که گفت: ای کاش همۀ کسانی که به همدان می آیند نظیر حاج آقا روح الله باشند.» امام خمینی قدّس سرّه نیز متقابلاً به این یار قدیمی و هم دورۀ تحصیلی خود عشق می ورزید. هنگامی که از ایشان پرسیده بودند: مقلّدان شما وجوه شرعیه را چگونه به دست مرجع شان برسانند؟ فرموده بود: «جایی که آخوند هست، وجوهات شرعیه را برای من نفرستید.»

تبرّی از رژیم طاغوت

آیت الله آخوند هیچگاه به دیدار شاه نرفت و هدایای او را نپذیرفت و نقشه های ساواک برای کاهش قدرت و نفوذ آخوند ملا علی همواره با ناکامی مواجه بود. یکی از فرزندان آن بزرگوار به نام حسن معصومی در پیکار با رژیم ستم شاهی در سال 1353 به درجۀ رفیع شهادت رسید. مرحوم آخوند در جریان دستگیری حضرت امام (ره) و مهاجرت علمای شهرستانها به تهران، در سال 1342 به تهران آمد. نامه ها و اعلامیه ها و امضای آن بزرگوار که در رأس جامعۀ روحانیت همدان قرار داشت، در مجموعه اسناد انقلاب اسلامی آمده است.

رحلت

سرانجام این فقیه وارسته در اول مرداد سال 1357 در لندن درگذشت و پیکر پاکش که هم زمان با اوج گیری مبارزات ملت مسلمان ایران بود به ایران منتقل شد و توسط دهها هزار نفر از مردم همدان در باغ بهشت آن شهر به خاک سپرده شد. مزار این شخصیت ملکوتی زیارتگاه عاشقان اهل بیت علیهم السلام است.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی معاونت تبلیغ- محمد تقی ادهم نژاد