سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، مقاله ای با عنوان: «نقش صحیفه سجادیه در احیای رفتارها و هنجارهای مطلوب دین» به قلم نجمه انصاری دانش آموخته دانشکده اصول دین را منتشر می کند.

چکیده

این پژوهش تحت عنوان «نقش صحیفه سجادیه در احیای رفتارها و هنجارهای مطلوب دین» نگارشی است که تأثیر مهم احیای دین در قالب دعا را بیان می کند و در ابعاد مختلف راهگشای شیعیان و شیفتگان حقایق معنوی و علمی است. فرمایشات امام سجاد (ع) که بیشتر به صورت ادعیه و مناجات و راز ونیاز ایشان در تاریکی حکومت اموی از چشمی گریان و دلی سوزان سرچشمه گرفته و عمدتاً در زبور آل محمد (ص) جمع گردیده، به عنوان اخت القرآن جلوه خاص دارد؛ چرا که هم از نظر فصاحت و بلاغت در زبان عرب درجه بالایی دارد و هم اینکه معارف بسیار والایی عرفانی، اعتقادی، اخلاقی، تربیتی و ..... را در بر می گیرد. هدف از این پژوهش بررسی نقش و جایگاه صحیفه سجادیه در احیای رفتارها و هنجارهای مطلوب دین می باشد که تأثیر بسزایی در این زمینه داشته است تبیین گردید.

 

مقدمه

* مشخص کردن روش حرکت

برای رسیدن به هر مقصدی علاوه بر شناخت هدف و داشتن راه برای رسیدن به مقصد، ضرورت دارد روش حرکت را مشخص کرد. فراوان بودند انسان هایی که مقصد را شناختند و راه را دیدند اما به علت آنکه روش حرکت را در این مسیر درست به جا نیاوردند در آغاز راه ماندند و نه راه پیمودند و نه به مقصد رسیدند. لذا ضرورت دارد که با چه روشی ارزش ها را نهادینه کنیم و با چه روشی خود را به مقصد برسانیم از طرف امام معصوم (ع) ارائه شود؛ زیرا انسان غیر معصوم هرگز نخواهد توانست روش رسیدن به مقصود را خود تعیین کند و بی نیاز از راهنما باشد. لذا روش حرکتیِ امام معصوم(ع) به ما می آموزد که چگونه حتی رکوع و سجود کنیم؛ اگر روش حرکت توسط معصوم از جمله امام سجاد (ع) مشخص نشود به ناچار، رهنورد دست به کارهایی می زند که ناشی از شناخت ناقص خویش است و به نوعی بدعت گذاری در دین ختم می شود و علاوه بر اینکه کسی روش خاص خود را می پسندد باعث تشتّت و پراکندگی نحوه عبادت خواهد شد. وحدت، زمانی به وجود می آید که در سایۀ مدیریت و رهبری واجد تحقق که معصوم (ع) است، حاصل می شود. در نتیجه هر انسانی برای رسیدن به هدف والا و کمال معنوی و سعادت و رشد باید رفتارهایش مورد مطلوب دین بوده و در زندگی پیرو خط معصومین (علیهم السلام) باشد و رفتار، هدف و روش خود را طبق دین و اهل بیت (ع) وفق دهد تا به پیروزی و سعادت نهایی دست یابد. 

* صحیفه سجادیه

کتابی که هم اکنون تحت عنوان «صحیفه کامله سجادیه» در دست ماست، حاوی پنجاه و چهار دعاست که امام علی بن الحسین علیه السلام آن را انشا فرموده، فرزند ارجمندش، امام محمد باقر علیه السلام نوشته، و امام جعفر صادق (ع) نیز شنیده است.

بزرگان علم و ادب و فرزانگان دین و معرفت اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشی، پس از قرآن کریم و نهج البلاغه شریف قرار دارد و به همین دلیل آن را اُخت القرآن لقب داده اند. همچنین این کتاب مبارک را انجیل اهل بیت (ع ) و زبور آل محمد(ص) نامیدند.

کتاب مقدس صحیفه، مشحون از حقایقی است که خدای تعالی آن را به زبان آن حضرت روان ساخته است. لذا ضمن رعایت اختصار، ایجاز و با کمیِ حجم، پاسخ گوی نیازهای فطری انسان در مقام راز و نیاز با پروردگار جلّ جلاله به مقتضای زمان های مختلف و احوال گوناگون است.

علامه محمد تقی مجلسی (ره) می گوید: «دعاهای صحیفه علاوه بر حُسن بلاغت و کمال فصاحت بر لبابی از علوم الهی و معارف یقینی مشتعل است، که عقول در برابر آن منقاد و مطیع و فحول در برابر آن خاضعند؛ و این حقیقت برای صاحب دلان که گوش حقیقت نیوش و دیده حق بین دارند، ظاهر و حاضر و آشکار است. زیرا عبارات صحیفه دلالت دارد که این کتاب فوق کلام مخلوق است؛ و از این جهت این اثر مقدس از دسترس اوهام واضعین و جاعلین برتر و بالاتر است. (1)

جهت تأیید و توثیق هر چه بیشتر کلام علامه محمد تقی مجلسی (ره) پیرامون فصاحت و بلاغت صحیفه کامله سجادیه، همین بس که به کلام ابن شهر آشوب در کتاب «مناقب» اشاره کنیم که گفته اند: «وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت از من فرا گیرید، تا نظیر آن را بر شما إملاء کنم، آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افکند و در همان سرافکندگی مُرد». (2)

اما مؤید و مصدّق تمام مضامین فوق، سخن امام بزرگوارمان امام خمینی رضوان الله تعالی علیه است که از صحیفه به عنوان یکی از افتخارات شیعه یاد می کنند آنجا که می فرماید:

«ما مفتخریم که ادعیه حیاتبخش که او را قرآن صاعد می خوانند از ائمه معصومین ماست. ما به مناجات شعبانیّه امامان و دعای عرفات حسین بن علی (ع) و صحیفه سجادیه – این زبور آل محمد (ص) و صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است، از ماست. (3)

* شمّه ای از شخصیت امام سجاد (ع)

امام علی بن الحسین (ع) روز 15 جمادی الاولی سال 36 هجرت در مدینه یعنی در همان روز پیروزی سپاه امام علی (ع) در بصره، در جنگ جمل و غلبه آن حضرت بر اصحاب جمل دیده به جهان گشود و به گفته برخی آن حضرت در پنجم شعبان سال 38 هجرت متولد گردید. (4)

مادرش، بانوی بلند مقام و ارجمند به نام «شاه زنان» دختر یزدجرد، پسر شهریار ابن کسری است و به گفته بعضی، نام مادر آن حضرت «شهربانو» (5) بود.

از بارزترین ویژگی های آن حضرت توجه به خدا و گسستن از خلق بود و این ویژگی در مناجات ها و عبادات ایشان که بیانگر نهایت ارتباط با خالق است، تجسّم یافته است و در عظمت ایشان همین بس که هاتفی از جانب غیب آن حضرت را «زین العابدین» یعنی «زینت عبادت کنندگان» ملقب فرمود. (6) 

عبادات آن حضرت که از عمق جان و معرفت عمیق ایشان نسبت به ذات احدیت سرچشمه می گرفت علاوه بر عروج ملکوتی شخص ایشان، نمایانگر کمال ایمان یعنی همان شهودی به شیعیان بود.

از جمله فرازهای ادعیه ایشان آنجاست که می فرمایند:

«اللَّهُمَّ إِنِّي أَخْلَصْتُ بِانْقِطَاعِي إِلَيْكَ وَ أَقْبَلْتُ بِكُلِّي عَلَيْكَ» (7)

خدایا! من با بریدن از غیر و پیوستنم به تو، دل را پیراسته ام و سراپا به سوی تو رو آورده ام.

در زمان آن حضرت، حکومت اموی که واقعه کربلا را به بار آورده بود، دشنام و سبّ امیرالمؤمنین (ع) را رواج داد و شیعیان را بسیار تحت فشار و شکنجه قرار می داد؛ به این ترتیب در نظر مردم، مرکز خلافت را به عنوان مرکز قساوت جلوه داده بود و از طرف دیگر مردم را از نظر فکری، فرهنگی و اخلاقی در اختناق شدیدی گذارده بود؛ از این رو مردم تمایلی نسبت به یادگیری معارف اصیل اسلامی و اخلاقی نشان نمی دادند و امام سجاد (ع) هم با توجه به این شرایط و فشار اختناقی که بر خودشان می دیدند، سعی کردند معارف اصیل الهی را بیشتر در قالب دعا و مناجات و راز و نیاز با معبود به تشنگان حقیقت و گمگشتگان وادی ضلالت ارائه کنند. از جمله اقدامات ایشان، زنده نگه داشتن نهضت حسینی و ارتباط دادن آن با عواطف و احساسات جامعه در زمان ها و مکان های مختلف بود که این فعالیت از کاخ یزید شروع گردید و تا پایان عمر مبارک ایشان ادامه داشت. (8)

سرمایه های فکری و علمی به جای مانده از سید الساجدین (ع) منحصر به علم خاصی نیست، بلکه شامل علوم بسیاری از قبیل: فقه، فلسفه، تفسیر، اخلاق، کلام و علوم تربیتی و اجتماعی است.

* بررسی شش موضوع فروع دین در صحیفه سجادیه

1- نماز

امام سجاد (ع) در دعای چهل وچهارم می فرمایند:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ قِفْنَا فِيهِ عَلَى مَوَاقِيتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِي حَدَّدْتَ، وَ فُرُوضِهَا الَّتِي فَرَضْتَ، وَ وَظَائِفِهَا الَّتِي وَظَّفْتَ، وَ أَوْقَاتِهَا الَّتِي وَقَّتَّ»

خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و ما را به اوقات نمازهای پنجگانه با همه حد و مرزهایی که برای آن قرار داده و واجباتی که برای آن مقرر نموده و وظایفی که معین فرموده و اوقاتی که مشخص نموده ای آگاه ساز.

امام سجاد (ع) در این فراز از دعا ما را به نمازی ارشاد می کند که اگر تمام شرایط و حدود آن رعایت شود باعث تقرب و وسیله عروج به سوی خدای یگانه است و از فحشا و منکرات باز خواهد داشت؛ در بین عبادات نماز در تعالی روح از همه مؤثرتر و مفیدتر است. نماز ارتباط صمیمانه ای است میان آفریده و آفریدگار و رابطه ای مداوم است که سرچشمه و پدیدآورندۀ همه نیکی هاست. نماز خلاصه اصول مکتب اسلام، روشنگر راه مسلمانی و نشان دهنده مسئولیت ها، تکلیف ها، راهها و نتیجه هاست. نماز ساده ترین، عمیق ترین و زیباترین رابطه انسان با خداوند است که در تمام ادیان آسمانی بوده است.

امام حسین (ع) ظهر عاشورا برای اقامه دو رکعت نماز، سینه خود را سپر تیرهای دشمن قرار دادند.

 امام صادق (ع) در اهمیت نماز فرمودند:

«اَوَّلُ یُحاسَبُ عَلَیهِ العَبدُ الصَّلوهُ فَاِذا قُبِلَت قُبِلَ سائِرُ عَمَلِهِ وَ اذِا رُدَّت عَلیهِ رُدَّ سائِرُ عَمَلِهِ» (9)

اولین چیزی که روز قیامت از پرونده بنده مورد محاسبه قرار می گیرد، نماز است اگر مورد قبول واقع شود سایر اعمال نیز قبول می شود اگر نمازش قبول نشود سایر اعمال او نیز پذیرفته نخواهد شد.

2-روزه

امام سجاد (ع) در دعای چهل و چهارم می فرمایند:

 «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ، وَ شَهْرَ التَّمْحِيصِ، وَ شَهْرَ الْقِيَامِ .... فَأَبَانَ فَضِيلَتَهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ»

و سپاس و ستایش خدایی را که از یکی از آن راه ها ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و ماه طهارت ماه پاکسازی درونی و ماه شب زنده داری قرار داد.... پس برتری آن را بر سایر ماه ها آشکار ساخت با قرار دادن احترامات بسیار و فضایل مشهور برای آن.

ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی برای پی بردن به اسرار عالم است؛ بنابراین باید به همان مقدار غذایی که نیروی انسان را تأمین می کند، بسنده کرد، هیچ کس با پرخوری به جایی نمی رسد در تعبیرات اخلاقی اسلام و در کلام رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده است: «مَا مَلَأَ آدَمِيٌّ وِعَاءً شَرّاً مِنْ بَطْنِه»‏ (10)

انسان هیچ ظرفی را به بدی ظرف شکم پر نکرده است، شکم که پر شد راه فهم مسدود می شود انسان پرخور هرگز چیز فهم نیست و هرگز به اسرار و باطن عالم پی نخواهد برد. رعایت اعتدال در خوردن، سلامتی، طول عمر و نورانیت دل می بخشد. (11)

از برجسته ترین وظایف در ماه مبارک آزاد شدن و رهیدن است. انسان باید این قفس ها و میله های پولادین را که با دست خود ساخته بشکند.

راه آزادی، استغفار و طلب آمرزش است. در بعضی از روایات آمده است که روزه بگیرید برای آن که طراوات و خرمی و شادابی غیر ماه مبارک را از دست بدهید؛ وقتی انسان روزه گرفت و به آن دل بست، کم کم به باطن روزه پی می برد زیرا باطن روزه انسان را به لقای حق می کشاند که خدای سبحان در حدیث قدسی فرمود:

«الصَّوْمُ لِي وَ أَنَا أَجْزِي بِه‏» (12)

روزه مال من است و من شخصاً به آن جزا می دهم.

3- پرداختن زکات

امام سجاد (ع) در دعای چهل وچهارم می فرمایند:

 «وَ وَفِّقْنَا فِيهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ، وَ أَنْ نَتَعَاهَدَ جِيرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَ الْعَطِيَّةِ، وَ أَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ، وَ أَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَاتِ»

و ما را در این ماه موفق بدار تا با نیکی و هدیه با خویشان خود بپیوندیم و با بخشش و عطیه از همسایگان خود سراغ گیریم و اموال خود را از حقوقی که به آنها تعلق گرفته رها سازیم و آنها را با بیرون کردن زکات های (واجب و مستحب) پاکیزه کنیم.

زکات جزء حقوقی است که خداوند برای زندگی انسان های ناتوان در اموال ثروتمندان قرار داده است تا بدین وسیله بتوانند گرفتاری های زندگی خود را برطرف سازند.

خداوند متعال در قرآن کریم درباره اهمیت پرداخت زکات می فرماید:

«إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُون‏» (13)

سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانی که همواره نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.

4- جهاد در راه خدا

امام سجاد (ع) در دعای بیست و هفتم می فرمایند:

«اللَّهُمَّ وَ أَيُّمَا غَازٍ غَزَاهُمْ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِكَ، أَوْ مُجَاهِدٍ جَاهَدَهُمْ مِنْ أَتْبَاعِ سُنَّتِكَ لِيَكُونَ دِينُكَ الْأَعْلَى وَ حِزْبُكَ الْأَقْوَى وَ حَظُّكَ الْأَوْفَى فَلَقِّهِ الْيُسْرَ، وَ هَيِّئْ لَهُ الْأَمْرَ، وَ تَوَلَّهُ بِالنُّجْحِ»

خدایا و هر رزمنده ای از اهل دین تو که با آنان نبرد کند و هر مجاهدی از پیروان سنت تو که با آنان به جهاد پردازد تا دین تو برتر و حزب تو نیرومندتر و بهره (پیروزی دین) تو کامل تر گردد پس او را با آسانی روبرو گردان و کارش را رو به راه ساز و حوائجش را خود برآور.

دین اسلام، انقلابی همه جانبه را در جهان پدید آورد و از آغاز روشن بود که این انقلاب فراگیر، جنگ و جهاد را در پی نخواهد داشت. این اسلامِ انقلابی بر آن بود تا جامعه را متحول کرده، جلوی ظلم و استکبار را بگیرد و از دیگر سو منافع نامشروع و ضد انسانی عده ای را ریشه کن نماید و بدین رو عدل و انصاف را در سراسر جامعه برپا سازد. (14)

خداوند متعال درباره این مسئولیت عظیم و با اهمیت می فرماید:

«وَ قاتِلُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ الَّذينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدين‏» (15)

و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند، و (هنگام جنگ از حدود الهی ) تجاوز نکنید که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.

بنابراین اهمیت جهاد در چند امر است:

1-برای دفاع از خود و مظلومان؛

2-برای برانداختن فساد و فتنه؛

3-برای حفظ مراکز توحیدی؛

4-برای دفاع از احکام و حدود الهی.

5- امر به معروف و نهی از منکر

امام سجاد (ع) در دعای ششم می فرمایند:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ وَفِّقْنَا فِي يَوْمِنَا هَذَا وَ لَيْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِي جَمِيعِ أَيَّامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَيْرِ، وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ، وَ شُكْرِ النِّعَمِ، وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ، وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ.

خدایا بر محمد و آل او دورود فرست و ما را در این روز و این شب مان و در همه روزهایمان به انجام کار خیر و دوری از شر و سپاس از سنت ها و پرهیز از بدعت ها و امر به معروف و نهی از منکر موفق بدار.

انسان موجودی اجتماعی است و سرنوشتش با سرنوشت جامعه ای که در آن زندگی می کند ارتباط دارد به گونه ای که سود و زیان کارهای او هم به خود او باز می گردد و هم جامعه را متأثر می کند ضمن اینکه اعمال دیگران نیز در زندگی انسان خالی از تأثیر نیست.

از این رو اسلام به عنوان دینی کامل این بُعد از زندگی آدمی را مورد توجه خاص قرار داده و برای سلامت جامعه و ایجاد محیطی مناسب برای تکامل افراد و اجرای برنامه سعادت بخش خود مسئولیتی مشترک برای عموم به وجود آورده که همه موظف اند پاسدار فضلیت ها و خوبی ها و نابود کننده بدی ها و زشتی ها باشند.

پاسداری از نیکی ها، امر به معروف و ستیزه گری با بدی ها نیز نهی از منکر نامیده می شود. خداوند امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان نظارتی عمومی که به نوعی دفاع از حقیقت نیز می باشد را بر مرد و زن واجب کرده است. (16)

این اصل یکی از اصول عملی اسلام است که قرآن کریم به صراحت درباره آن می فرماید:

«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِالله» (17)

شما بهترین امتی بودید که برای مردم ظاهر شده است ( چه اینکه) امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید.

در این آثار از امت اسلامی به عنوان برترین امت تمجید وسِرّ این فضیلت امر به معروف ونهی از منکر معرفی شده است .

«خَیرَ اُمَّهٍ» لقبی تشریفاتی نیست تا همه بدان افتخار و مباهات کنند بلکه این عنوان مدال ارزشمندی است برای امر کنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر. بنابراین آن گاه جامعه اسلامی لیاقت افتخار بزرگ را می یابد که این ارزشیِ والا به نیکی انجام گیرد.

در این باره حدیثی از امام باقر (ع) نقل شده که فرمودند:

«قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع) الْآمِرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهِي عَنِ الْمُنْكَرِ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ نَصَرَهُمَا أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ خَذَلَهُمَا خَذَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَل» (18)

امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر دو آفریده خدا هستند پس هر کس به آنها کمک کند خدای سبحان او را عزیز کند و هر کس آنها را خوار کند خدا خوارش سازد.

6- تولَی و تبرّی

امام سجاد (ع) در دعای ششم می فرمایند:

«اللَّهُمَّ إِنِّي أَتَوَلَّى وَلِيَّهُمْ وَ أَتَبَرَّأُ إِلَيْكَ مِنْ عَدُوِّهِمْ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِحُبِّهِمْ وَ مُوَالاتِهِمْ وَ طَاعَتِهِم‏» (19)

پروردگارا! همانا من دوستدار و دوست آنان هستم و به وسیله تو از دشمن آنان بیزاری می جویم و به سبب محبت، دوستی، علاقه و اطاعت آنان به سوی تو نزدیکی می جویم.

دوست داشتن و دوستی کردن با اهل بیت (ع) و یارانشان (تولّی) و تنفر و بیزاری جستن از دشمنان اهل بیت (ع) (تبرّی)، از مسائل مهم و ارزشمندی است که امام سجاد (ع) در دعاها به آن تأکید فراوان کردند و مورد عنایت خاص حضرت بوده است.

نتیجه گیری

هر انسانی برای اینکه در زندگی فردی و اجتماعی رفتار و هنجار مطلوب دین داشته باشد ابتدا باید روش و هدف اصلی که همان رشد و تکامل معنوی و کسب مقامات والای دینی و انسانی است را مشخص کند و برای پیشرفت در این مرحله باید رفتار، کردار و گفتار خود را طبق دستورات قرآن و فرمایشات اهل بیت علیهم السلام رشد و تکامل دهد؛ یعنی برای موفقیت در همه کارها باید اهل بیت علیهم السلام را در زندگی الگوی خود قرار دهد، که ببینیم اهل بیت علیهم السلام چه راهی و چه هدفی را انتخاب کرده اند که به این درجات نورانی والای دین رسیدند پس ما هم باید همان راه و هدف و روش را انتخاب کنیم تا به پیروزی معنوی و رستگاری لقاء برسیم. 

فهرست منابع

1. القرآن الکریم.

2. علی بن ابی طالب (ع)، نهج البلاغه، مترجم، کاظم عابدینی مطلق، چاپ دوم، نشرآفرینه، قم1380.

3. علی بن الحسین (ع)، صحیفه کامله سجادیه، مترجم حسین استاد ولی، چاپ پنجم، انتشارات الهادی، قم 1390.

4. اسرار، مصطفی، دانستنیهای صحیفه سجادیه، سوم محیا، قم، زمستان 1376.

5. اسماعیلی یزدی، عباس، ینابیع الحکمه، بی چا، مسجد مقدس جمکران، قم، بی تا.

6. ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، بی چا، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1367.

7. انصاریان، حسین، دیار عاشقان، ج1، مصحح حسین استاد ولی، اول، انتشارات پیام آزادی، تهران مرداد 1371.

8. جواد آملی، عبدالله، مفاتیح الحیاه، چاپ نودوهفتم، مرکز شر اسراء، قم. زمستان 1391.

9. جباران، محمد رضا، درسنامه علم اخلاق، پنجم، مرکز نشر هاجر، قم، بهار 1389.

10. حیدری نراقی ،علی محمد ، رساله حقوق امام سجاد (ع)، اول، انتشارات مهدی نراقی، قم، زمستان 1384.

11. حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ اول، مؤسسه آل البیت، قم،1409 ه.ق.

12. رنجبر، محسن، نقش امام سجاد در رهبری شیعه، چاپ اول، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم ، پاییز1380.

13. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان، مترجم علی کرمی، چاپ اول، انتشارات فراهانی، تهران، بهار 1380.

14. طوسی، شیخ الطائفه محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، بی چا، مؤسسه نشر اسلامی، قم ، بی تا.

15. عبدالله زاده، سید محمد، گفتار معصومین، چاپ اول، مدرسه الامام علی بن ابیطالب، قم ، 1387.

16. قرائتی، محسن، دقایقی با قرآن ،بی چا، معاونت فرهنگی سازمان اوقاف وامور خیریه ، تهران ، تیرماه 1390.

17. کرمانشاهی، حسن، شهود وشناخت، با مقدمه آیت آلله جوادی آملی، چاپ چهارم، موسسه بوستان کتاب، قم ، تابستان 1388.

18. کلینی رازی، شیخ ابو جعفربن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، مترجم: شیخ محمد باقرکمره ای، چاپ چهارم، انتشارات اسوه، قم،1379ه .ش.

19. مجلسی، محمدباقر، بحار لانوار، چاپ اول، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت ، لبنان، 1429، ق. (2008)م.

20. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، چاپ سوم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب، حوزه علمیه، موسسه تفسیر قرآن کریم ، قم 1381.

21. مصباح یزدی، محمد تقی ، سجاده های سلوک، چاپ اول، موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی قم، بهار1390.

22. مظاهری، حسین ،اخلاق درخانه، هجدهم، موسسه نشر اخلاقی، قم تابستان 1391.

23. مهدوی کنی ، محمدرضا ، اخلاق عملی ، چاپ بیست ویکم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم – تهران مرداد1387.

24. نراقی، احمد بن محمد مهدی ، معراج السعاده ، چاپ هفتم، انتشارات وحدت پخش، قم، تابستان 1389.

25. نراقی، محمد بن ابی ذر، جامع السعادات، بی چا، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، بی تا.

پاورقی:

(1)- اسرار، مصطفی، دانستنیهای صیحفه سجادیه، ص 20.

(2)- همان.

(3)- وصیت نامه سیاسی امام خمینی (ره).

(4)- قمی. عباس. منتهی الامال.ص152

(5)- همان منتهی الامال. ص154

(6)- قمی. عباس. منتهی الامال. ص580.

(7)- صحیفه کامله سجادیه، دعای  بیست وهشتم، ص 150.

(8)- رنجبر، محسن، نقش امام سجاد(ع) در رهبری شیعه، ص 35.

(9)- حرّعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج4،ص27.

(10)- المجازات النبوية، ص: 393.

(11)- جواد آملی، عبدالله، حکمت عبادات، ص135.

(12)- مصباح الشريعة، ص: 136.

(13)- سوره مائده، آیه 55.

(14)- قرائتی، محسن، دقایقی با قرآن، ص353.

(15)- سوره بقره، آیه 190.

(16)- رنجبر، محسن، نقش امام سجاد (ع) در رهبری شیعه، ص 92.

(17)- سوره آل عمران، آیه 110.

(18)- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص: 160.

(19)- مهج الدعوات و منهج العبادات، ص: 167.

نجمه انصاری. کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشکده اصول الدین قم.