به گزارش خبرگزاری «حوزه»، در ابتدای این نشست علمی که شب گذشته در موسسه فرهنگی فهیم قم برگزار شد، حجت الاسلام والمسلمین داوود فیرحی نویسنده این اثر در ابتدا در تشریح بخش های کتاب آستانه تجدد، شرحی بر کتاب تنبیه الامه، گفت: کتاب تنبیه الامه سال 1286 شمسی  یک و نیم سال پس از انقلاب مشروطه نوشته شده است.

وی افزود: این کتاب دارای ویژگی خاصی است زیرا برای اولین بار، یک متفکر و مجتهد شیعه که نام و نشان و اثر بسیاری در حوزه های علمیه دارند،  تبیینی از دولت مدرن  و ملی ارایه کرده است.

این محقق حوزوی بیان کرد: این کتاب به دلیل اینکه سخنی جدی بیان می کند، مخالفان و موافقان بسیاری دارد؛ از جمله ویژگی های مثبت این کتاب این است که کل این کتاب نوآوری است.

استاددانشگاه تصریح کرد: از دیگر نکات مثبت این است که محتوای این کتاب از درون مبانی دینی و سنتی اسلام خارج شده است ولی این کتاب دارای پیچیدگی و فشردگی خاصی است زیرا این کتاب توسط یک فقیه اصولی و مجتهد نوشته شده است که دارای اصطلاحات فراوان است و تقریبا ترجمه ناپذیر است.

نویسنده و پژوهشگر علوم سیاسی خاطرنشان کرد: پس از ملاحظه این کتاب بر این باور شدیم که این کتاب نیازمند شروح مختلفی است؛ در این خصوص کار بسیاری انجام شده است ولی دقیق ترین تصحیح توسط حجت الاسلام والمسلمین ورعی انجام شده است.

وی گفت: در شرحی که در خصوص این کتاب نوشته ام سعی داشته ام که این کتاب دارای مقدمه، متن و پیوست باشد؛ بنده به تصحیح حجت الاسلام ورعی اعتماد کردم و هرجا که به تصحیح کتاب حجت الاسلام ورعی و دیگر کتب اختلافی بود، مبنا را به این متن قرار دادم.

حجت الاسلام والمسلمین فیرحی بیان کرد: سپس چندین عملیات انجام شد؛ نخست به دنبال آن بودم که به شکلی این کتاب شرح داده شود که کسی متن را گم نکند و سعی کردیم که اصل متن حفظ شود؛ درکنار این متن، لغات، ترجمه شده است.

استاددانشگاه تصریح کرد: دیگر فعالیتی که در این رابطه انجام شد این بود که سعی کردم که کار فاخر آیت الله طالقانی حفظ شود؛ ایشان در سال 1334  و پس از کودتای سال 32 پاورقی هایی به این کتاب نوشت و بیشتر تلخیص بودند ولی در برخی نقاط پاورقی هایی نوشته بودند که حس می شد که این پاورقی ها روایت مرحوم نایینی در سال 34 است؛ ایشان این کتاب را به متن انقلابی آن دوران نزدیک کرده بود.

نویسنده و پژوهشگر علوم سیاسی خاطرنشان کرد: در این اثر چهار حلقه برای شرح اصطلاحات مرحوم نایینی ایجاد شد؛ در این رابطه واژه ها در منظومه فقهی مرحوم نایینی بررسی شد.

حجت الاسلام والمسلمین فیرحی گفت: حلقه دوم آن بود که لغاتی که در منظومه فقهی ایشان وجود نداشت در آرا و نظرات بزرگان و فقهای دوران مشروطه بیان شود؛ سوم آنکه اگر لغاتی در فقه و اصول مرحوم نایینی و هم دورانان ایجاد وجود نداشت، در ادبیات فلسفی نیز مطالعه شد.

وی بیان کرد: حلقه چهارم اینکه مشاهده کردیم که ایشان با توجه به نظرات چه کسانی این لغات را به کار برده است و به همین خاطر همه این مسایل بیان شد.

استاددانشگاه تصریح کرد: در این کتاب سه پیوست بیان شده است؛ نخست نظر ایشان نسبت به ولایت فقیه است؛ تقریرات ایشان توسط مرحوم شیخ موسی خوانساری و مرحوم عاملی در خصوص ولایت فقیه بیان شده است که در این کتاب تقریر مرحوم خوانساری بیان شده است.

نویسنده و پژوهشگر علوم سیاسی خاطرنشان کرد: بسیاری بیان می کردند که مرحوم نایینی دو فصلی که حذف کرده اند مرتبط به پیرامون ولایت فقیه است که به نظر نمی رسد که این مساله آسیبی به این مطالب وارد کند چون اصل نظر ایشان مطرح شده است.

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین ورعی گفت: اهمیت کار حجت الاسلام والمسلمین فیرحی در این کتاب آن است اگر کسی با کتاب تنبیه الامه انس نداشته باشد ارزش این کتاب را در نمی یابد.

وی افزود: مهمترین اثر مرحوم نایینی در سیاست کتاب تنبیه الامه بود و در شناخت آرای سیاسی فقهای دوران مشروطه از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ آیت الله طالقانی از بزرگترین علمایی بودند که به شرح و تصحیح این کتاب پرداختند و این تصحیحات به صورت اجتهادی صورت گرفت.

محقق حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: ادبیات این کتاب بسیار دشوار بود و به همین خاطر دو نسخه اول و دوم را بدست آوردم و بر اساس چاپ اول که در بغداد چاپ شده است و نسخه ای که در عراق چاپ شده بود، همان چاپ اول بوده است و این نسخه همان نسخه ای بوده که به رویت مرحوم طالقانی رسیده شده بود.

وی گفت: این کتاب از کتب کم نظیر تاریخ تشیع در زمینه فقه سیاسی است؛ درست است که این کتاب در دفاع از مشروطه نوشته شده است ولی عمده مباحث این کتاب فارغ از مباحث پادشاهی مشروطه است بلکه ایشان با قلمی فقیهانه به تشریح مدل و الگوی حکومتی اسلام پرداخته است.

حجت الاسلام والمسلمین ورعی اظهارکرد: اهمیت این کتاب ایجاب می کرد که شروح مختلف به این کتاب نوشته شده است؛ این کتاب باید توسط یکی از علمای حوزه با ادبیات امروز بازنویسی شود که کار بسیار سنگینی است و حجم این کتاب قطعا دو یا سه برابر خواهد شد ولی هیچ چیز از اصل این کتاب نباید کم یا زیاد شود.

وی افزود: از امتیازات شرح تنبیه الامه حجت الاسلام فیرحی می توان به این مطلب اشاره کرد که واژه های دشوار کتاب در حاشیه کتاب توضیح داده شده است؛ امتیاز دوم این کتاب استفاده از آثار فقهی و اصولی مرحوم نایینی و بیان مبانی آنچیزی است که ایشان در این کتاب بیان کرده اند.

محقق حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: امتیاز دیگر این کتاب، استفاده از منابع وسیع فقهی و اصولی در تبیین مبانی فکری فقهای شیعه به منظور درک مراد و مقصود مرحوم نایینی است؛ امتیاز دیگر، بررسی دقیق از میزان تاثیرپذیری مرحوم نایینی از عبدالرحمن کواکبی است که در این زمینه مباحث بسیاری از سوی علما مطرح شده است.

وی گفت: امتیاز دیگر این است که کتاب در دفاع از مشروطه و پاسخ به تذکره الغافل و... نوشته شده است و این مطلب در این کتاب به خوبی به چشم می خورد؛ امتیاز دیگر این کتاب آن است که مولف به همه چاپ های این کتاب مراجعه کرده است و بهترین ها را مطالعه کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین ورعی اظهارکرد: این کتاب اولین شرحی است که به این سبک و سیاق به تنبیه الامه نوشته است شده است و قطعا زحمات بسیاری در نوشتن این کتاب انجام شده است ولی قطعا باید این گونه کتب مورد نقد واقع شود و با جمع آوری این نکات ضعف و قوت، آثار بهتری در این رابطه تولید شود.

وی افزود: صفحه آرایی که دراین کتاب به کار رفته است، هدف مولف را در فهم بهتر کتاب تنبیه الامه را تامین نمی کند زیرا مخاطب باید همزمان با متن به مراد و شرح متن برسد نه اینکه در صفحات بعد، شرح متن داده شود.

محقق حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: مهمترین نکته محتوایی که در این کتاب وجود دارد این است که برداشت شارح از تقریرات مرحوم نایینی هم در تقریر مرحوم خوانساری و آملی و تنبیه الامه آن است که ایشان ولایت عامه فقیه را قبول نداشته است که این مساله خلاف آن چیزی است که مرحوم نایینی در اثبات ولایت عامه فقیه قبول داشته است. 

وی گفت: اگر ایشان در تقریرات خود ملاحضاتی نیز در سالهای بعد داشته است منافاتی با این ندارد که ایشان در موقع نگارش قائل به ولایت فقیه باشد و در تقریرات سالهای بعد خود ادله روایی را بیان کرده است ولی مشهور آن است که ایشان در آن تقریرات خود نیز ولایت عامه فقیه را پذیرفته اند که امام راحل و آیت الله خویی و بسیاری از محققان نیز این امر را تایید می کنند.

حجت الاسلام والمسلمین ورعی اظهارکرد: نکته دیگر آن است که شاید این تلقی وجود داشته است که اگر ایشان را قائل به ولایت فقیه بدانیم با این مدلی که در کتاب تنبیه الامه بیان کرده است با هم سازگاری ندارد در حالی که شاید آنچه منشا این تصور شده است برخی از تفسیرها و قرائت های اقتدارگرایانه ای است که از نظریه ولایت فقیه شده است و این تلقی باعث شده است که تصور شود که آنچه در تنبیه آمده است با نظریه ولایت فقیه تباین دارد ولی ایشان در تنبیه الامه عناصر غیر قابل تغییر و انعطاف در نظام سیاسی اسلام را بیان کرده است یعنی هر حکومتی در نظام اسلامی باید این عناصر را حتما ذکر کند.

وی افزود: این عناصر موارد مختلفی را شامل می شود که از جمله آنها این است که حکومت در اسلام از سنخ ولایت و امانت است نه از سنخ مالکیت و قاهریت؛ عصمت، عدالت و نظارت در نظر مرحوم نایینی بیان شده است که حکومتی که معصوم در راس آن باشد بازهم این چنین نیست که مردم هیچ سوالی در هیچ سطحی نتوانند از حاکمیت داشته باشند.

محقق حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: نکته دیگر شورویت حکومت است به این معنی است که زمامداران باید با مردم مشورت کنند که در این زمینه شواهدی از صدر اسلام بیان شده است؛ نفی استبداد از دیگر مسایلی است که در نظر ایشان بیان شده و ایشان بیان کرده اند که حکومت اسلامی با آزادی های عمومی مردم و مساوات همه شهروندان در مقابل قانون مخالف نیست بلکه باید همه این موارد در آن رعایت شود.

وی گفت: حال نظر ایشان آن است که در نظام جمهوری که با نام اسلام ایجاد شود، باید این مولفه ها رعایت شود؛ حکومت ولایت فقیه باید قرائتی از آن شود و تفسیری از آن بشود که با این مولفه ها بسازد و اگر این گونه شود این ولایت فقیه با مشروطه قابل جمع است ولی همه این ارکان باید رعایت شود.

حجت الاسلام والمسلمین ورعی اظهارکرد: برخی اشتباه در فهم ها باعث شده است که تصور شود که ولایت فقیه قابل جمع با آن چیزی نیست که مرحوم نایینی در کتاب تنبیه الامه بیان کرده اند.

در ادامه این مراسم پرسش و پاسخ بین نویسنده و ناقد و حاضران در این جلسه برگزار شد.