سرویس علمی فرهنگی «حوزه»، عقل و اندیشه در اسلام جایگاه والایی دارد و قرآن کریم نیز در آیات متعدد به لزوم تفکر در آیات آفاقی و انفسی دعوت نموده ، تا انسان ها در پرتو نور عقل، راه را از بیراهه بیابند و حق و باطل را از یکدیگر تمییز دهند. این روزها، مصادف با ایام عزاداری سالار شهیدان، اباعبدالله الحسین علیه السلام است، مناسب است در این ایام، ابعاد قیام امام از زاویه های مختلف بررسی و تحلیل شود. یکی از این زاویه ها، آن است که ما واقعه عاشورا را از منظر عقل بررسی کنیم.

* عقل در آیات و روایات

در قرآن کریم خداوند متعال بارها آیات و نشانه های خود را بیان می کند و بعد می فرماید: «افلا تعقلون». در واقع خداوند با این آیات اشخاصی را که اهل تعقل نیستند، به نوعی مذمت می نماید. کسی که از نعمت عقل که از سوی خداوند به انسان داده شده، غافل باشد، اصلاً حیات انسان را درک نکرده و مفهوم اصلی زندگی را در نیافته است.

در آیات و روایات مطالب فراوانی در مورد عقل آورده شده؛ مانند چیستی عقل و این که آنچه موجب تکامل عقل است، کدام می باشد؟ آنچه مانع رشد عقل یا موجب فساد آن است، چیست؟ اجزای عقل کدامند؟ و... . در کلمات قصار امیر مؤمنان علی علیه السلام 285 مورد درباره عقل مطرح شده که از جمله امام علی فرمودند: «پیامبران آمدند تا عقل انسان ها را رشد دهند».

* جایگاه و اهمیت عقل

آنچه امروزه به عنوان سبک زندگی مطرح می شود، نیازمند همسویی با آیات و روایات است و اولین و مهم ترین عامل برای دستیابی به سبک زندگی دینی، این است که زندگی ما بر پایه عقل باشد. زندگی ای که عقلانی نباشد، دینی نیست.

در روایات، انسان که اطاعت خدا می کند، انسان عاقل است و انسانی که معصیت خدا می کند، انسان غیر عاقل است. یعنی اگر انسان در زندگی عقل را ملاک قرار دهد، عقل به او می گوید به سوی خدا اقبال کن و به اطاعت حق مشغول باش. حال اگر عقل را کنار بگذارد، به سراغ فساد و بی بند و باری و جنگ و خونریزی می رود.

بر اساس روایات، اگر به عقل توجه کنیم، تمام خصلت های پسندیده در وجود آدمی محقق می شود، اما اگر عقل را کنار گذاشتیم، حیا و عفت و غیرت نیز کنار می رود و به جایش ظلم و فساد به میدان می آید.

* امام حسین علیه السلام، عاقل ترین انسان ها

بر اساس آنچه گفته شد، کسی که به دنبال حق می رود، انسان عاقلی است و آنان که جانشان را به میدان شهادت می آورند، عاقل ترین انسان ها هستند. امام حسین علیه السلام عاقل ترین انسان هاست، زیرا آن حضرت برای حفظ دین و احیای سنت نبوی قیام نمود. شهادت حضرت و یارانشان به احیای مکتب محمدی کمک کرد و خون پاک این امام همام، درخت اسلام را آبیاری نمود و به رشد و بالندگی امت اسلام و بیداری مسلمانان انجامید.

در زمان پیامبر و ائمه معصوم(ع) عده ای از مسلمانان در جنگ شهید می شدند و دیگران می گفتند که اینها بی خود جانشان را دادند، اگر عقل داشتند، می ماندند و زندگی دنیوی شان را ادامه می دادند، اما این سخن بر خلاف منطق دین و مرام امام حسین علیه السلام است. بنابراین نباید گفت که امام حسین علیه السلام را فقط عشق الهی به میدان کربلا آورد، چراکه در این صورت، می توانیم بگوییم چه لزومی دارد که ما از ایشان تبعیت کنیم، چراکه عشق برای کسی الزام آور و تکلیف ساز نیست. ما باید بدانیم که این عقل است که عشق آفرین است؛ یعنی یاران امام، پیش از آنکه عاشق ترین انسان ها باشند، عاقل ترین مردمان بودند و عقل گرایی آنها سبب شد که حجت خدا را به خوبی بشناسند و عاشقانه تا آخرین نفس و قطره خون خویش در کنار امام بمانند و از حریم دین دفاع کنند.

* معرفی عاشورا بر اساس عقل

اگر امروز می خواهیم حادثه عاشورا را به دنیا معرفی کنیم، باید روی جنبه عقلانی آن تکیه کنیم و بگوییم کار امام حسین علیه السلام از شهادت خود تا طفل شیرخوار و یارانش، همگی مبتنی بر مسائل عقلی مسلم بوده است. اصلاً در فرهنگ دینی ما اطاعت خدا، موجب کمال عقل انسان است، فردی که در خانه می نیشند و کاری ندارد که امروز دین از بین می رود یا نمی رود، چنین شخصی اصلاً آدم عاقلی نیست. آدم عاقل آن است که به میدان می آید، فریاد می زند، دفاع می کند و آنجایی هم که لازم باشد، جان خودش را می دهد. امام حسین علیه السلام در گفت و گو با معاویه فرمودند: «لا یکمل العقل ال باتباع الحق»؛ اگر بشر می خواهد در دنیا به کمال عقل برسد و فاصله اش را با بهائم کم کند، باید از عقل خویش استفاده کند، وگر نه چه فرقی با آنها دارد؟

* تجلی عقل در سبک زندگی دینی

یکی از مباحث مهم و ضروری برای جامعه ما سبک زندگی است. امروزه کسانی که این بحث را دنبال می کنند، باید توجه داشته باشند جامعه ما هرچند اسلامی و انقلابی است، ولی فاصله فراوانی با سبک زندگی دینی دارد. برای رسیدن به این هدف، بایسته است توجه به عقل محور کارها قرار گیرد. در روایات اسلامی بارها این مطلب نقل شده که گاهی خدمت آن بزرگواران از فردی تعریف می کردند و می گفتند فلانی آدم خوبی است، نماز شب و نافله هایش ترک نمی شوند، هر سال حج می رود و پیوسته روزه می گیرد و...؛ اما حضرات معصومین می پرسیدند عقل او چگونه است؟ یعنی آیا در زندگی خود از عقلش استفاده می کند؟ اگر انسان عقل را به میدان بیاورد، عقل به او می گوید که ارتباط با خدا چطور باید باشد؟ عقل به او می گوید که نباید دیگری را آزار بدهد و اینگونه، سبک زندگی انسان هم اصلاح می شود.

* نقش دنیا گرایی در شکل گیری واقعه عاشورا

یکی از مهم ترین عوامل به وجود آمدن حادثه عاشورا، دوستی دنیا و علاقه به جاه و مقام و دستیابی به طلا و نقره بود. با این که آنان یقین داشتند امام حسین علیه السلام بر حق است و با وجود این که می دانستند ایشان فرزند رسول خداست، اما عقلشان را کنار گذاشتند، حب دنیا آنان را بیچاره کرد. در مقابل امام حسین علیه السلام در اوج عقل و فهم، حق را از باطل تشخیص داده بود و می دانست که برای حفظ دین خدا، جز شهادت راهی وجود ندارد و باید خود و فرزندان و اصحابش شهید شوند و اهل بیتش اسیر گردند تا دین حقیقی باقی بماند. آن حضرت با آگاهی کامل به میدان آمد و هیچ تزلزلی به خویش راه نداد.

* بدترین تحریف عاشورا

در خصوص عقل، تکامل، اسباب کمال، موانع و علل فساد عقل، آیات و احادیث زیادی در متون دین ما بیان شده است. خداوند می فرماید که محبوب تر از عقل مخلوقی نیافریدم و آن که را دوست دارم، عقلش را کامل می کنم. حال با این مطالب غنی دینی و معارف اصیلی، می توان گفت که در قیام امام حسین علیه السلام عقل راه ندارد؟ و آن حضرت از سر عشق به میدان آمده است؟ بدیهی است که این حرف، غلط است و در واقع یکی از بدترین تحریف های عاشورا این است که عمل سیدالشهدا را بر مبنای عشق قرار دهیم که برای دیگران تکلیف آور نیست. آنچه متأسفانه در اشعار برخی شاعران مشاهده می شود، این است که می خواهند قضیه امام حسین علیه السلام را از مدار عقلانیت خارج کنند، در حالی که باید این نکته را برای مردم تبیین کرد که نهضت آن حضرت بر اساس عقل بوده است. این عقل سلیم است که آدمی را به اطاعت خدا وا می دارد و خود را در معرض شهادت قرار می دهد. شهدای انقلاب اسلامی نیز روی همین مبنای دینی و عقلانی جان خود را فدا نمودند و در حقیقت، عاقل ترین انسان ها، شهدا هستند، چون به کمال عقلانیت رسیدند.

برگرفته از ره توشه محرم :آیت الله محمد جواد فاضل لنکرانی

انتهای پیام// 15 /313