به گزارش خبرگزاری «حوزه»، حجت الاسلام والمسلمین محسن غرویان، در ششمین جلسه درس «فقه اصلاح ژنتیک» (فقه تراریختگی) به بررسی "رابطه دو قاعده لاضرر و قاعده وجوب دفع ضرر محتمل درباره محصولات تراریخته" پرداخت.

خلاصه ای از جلسه قبل

بحث ما در بررسی فقهی علم بیوتکنولوژی و اصلاح ژنتیک به بحث تطور این علم و بیان تاریخچه آن رسید امروز به ارتباط این بحث با قاعده «لاضرر و لاضرار فی الإسلام» خواهیم پرداخت.

مباحث تراریخته از بدو پیدایش یک ارتباطی با بحث ضرر داشته اند و بحث ضرر داشتن شان به بدن مطرح بوده است؛ لذا باید با تبیین مفاد قاعده لاضرر به ارتباط قاعده مذکور با این مباحث از منظر فقهی بپردازیم.

بررسی ضرر نداشتن محصولات تراریخته

یکی از کارشناسان این بحث خانم سمیرا کهک است وقتی از وی سؤال می شود با توجه به اینکه محصولات تراریخته حدود بیست سال است تولید می شوند، آیا ممکن است تأثیرات جانبی غیرمنتظره و نامطلوبی از آنها به وجود بیاید؟

وی در پاسخ هرگونه ضرر را از این محصولات نفی می کند!

علت اینکه عده ای از علما و فقها مخالف بحث تراریخته هستند این است که می گویند: این محصولات ممکن است ضررهایی را برای بشر داشته باشد که در دراز مدت بروز کند و به خاطر دو قاعده «وجوب دفع ضرر محتمل» که یک قاعده عقلائی است و قاعده «لاضرر و لا ضرار فی الإسلام» و باید جلوی این ضرر گرفته شود.

البته در برخی مباحث اعتقادی نیز ما به این قاعده وجوب دفع ضرر محتمل تمسک می کنیم و می گوییم ما فرضاً هم ندانیم که معادی هست، به خاطر وجوب دفع ضرر محتمل باید احتمال دهیم که معادی باشد که در آن عالم اعمال ما را محاسبه کنند.

در فقه نیز قاعده ای به نام «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» وجود دارد؛ در همین قاعده لا ضرر نیز فقها مباحث جالبی مطرح کرده اند، که اشاره خواهد شد.

در بحث تراریخته نیز برخی به مسأله ضرر آن وارد شده اند، خانم سمیرا کهک از کارشناسان این موضوع می گوید؛ چنین سؤالی برای اولین بار است که در تاریخ بشر مطرح شده و در گذشته حُکام و پادشاهان برای مجالسی که می خواستند غذای جدیدی میل کنند با خودشان  پیشمرگ می ‌بردند تا قبل از آنها این پیشمرگه ها غذا را بخورند تا اگر در بدن پیشمرگه ضرر نکرد، پادشاه هم از آن بخورد؛ در این وضع اگر حال پیشمرگ بهم می خورد، شاه از آن غذا نمی خورد. 

بعدها معلوم شد که برخی غذاها به صورت تجمعی هستند یعنی زیان آن ها در دراز مدت معلوم می شود و از خوردن یک لقمه آثار آن مشخص نمی شود؛ باید چند روز بگذرد، بعد نتیجه را ببینند؛ فساد این نوع غذاها فوراً آشکار نمی شود.

امروزه نیز برخی ها در مورد تراریخته این یحث را مطرح می کنند و احتمال می دهند؛ اگر این در بدن انسان جمع بشود و یا در محیط زیست انباشته شود بعد از گذشت زمانی معین، ضرر خود را نشان خواهد داد.

اختلاف متخصصین علم بیوتکنولوژی در ضررداشتن محصولات تراریخته

برخی کارشناسان این را مطرح کرده اند که بالاخره یک زمانی را باید در نظر گرفت و محدوده زمانی تست و آزمایش باید مشخص باشد که یک روز، دو روز، یا چند روز یا چند ماه می باشد، به نظر این کارشناسان طولانی ترین اثرها در عرض یک یا دو سال حتماً آشکار می شود. 

خانم کهک معتقد است به صرف اینکه ما احتمال تأثیر ضرری می ‌دهیم و لو دو سال از استفاده آن محصول بگذرد، امر معقولی نیست.

گذشت دو سال به این معناست که احتمال ضرری وجود نخواهد داشت؛ در بحث تراریخته وقتی بیست سال از این بحث گذشته و در طول این بیست سال هیچ گزارشی ارائه نشده، نشان می دهد که ضرر نداشته است.

ولی سخن وی مردود است و خیلی ها مدعی هستند که این محصولات ترارخته عامل برخی امراض و سرطان ها شده‌ اند.

این مخالفین تراریخته می گویند؛ بشر در گوجه، سیب زمینی، خیار و موز دست برده و این محصولات باعث این بیماری ها می شوند؛ لذا هرچند که این گزارش ها وجود دارند ولی این گزارش ها قطعی نبوده و نمی دانند آیا صددر صد کسی که از این محصولات استفاده کند، مبتلا به سرطان یا فلان مرض می شود یا خیر؟.

البته مخالفین طوری مطرح می کنند که گویا ضرر داشتن آن مطلب قطعی است و از طرفی نیز موافقین مُصر هستند که قطعاً چنین نیست؛ ولی همین اختلاف در بین متخصصین این علم نشان می دهد که ادعای هیچ یک از دو طرف قطعی نیست.

رابطه مفهوم ضرر و نفع

نکته نخست این که در مفهوم ضرر باید بحث کرد، برخی گفته اند ضرر همان عدم النفع است، اگر بگوییم عدم النفع بین ضرر و نفع، رابطۀ نقیضین برقرار می ‌شود.

برخی گفته اند؛ ضرر ضد النفع است رابطه بین این دو تضاد است و ضرر ضد نفع است؛ در این حالت هردو امرِ وجودی می شوند.

برخی گفته اند؛ رابطۀ بین این دو، ملکه و عدم ملکه است. این مباحث، مباحث فقاهتیِ بحث است که ثمراتی در موضوع خواهد داشت که بیان می گردد.

متعلق ضرر در علم اصلاح ژنتیک چیست؟

نکته دوم که باید از نظر فقهی مورد بحث قرار گیرد این است، علم اصلاح ژنتیک که می گویند ضرر دارد؛ آیا مراد از ضرر، ضرر به انسان است یا ضرر به محیط زیست!؟

گاهی این علم به نسل نباتات ضربه می زند، به خاک یا دریاها ضرر می زند؛ آیا از نظر فقهی اجازه نداریم کاری کنیم که به آسمان، زمین، خاک یا هوا ضرر وارد شود؟ و آیا این امر ممنوع و حرام است؟

امروزه ماشین هایی که مردم سوار آن می شوند به هوا ضرر می زند؛ آیا این سبب حرمت خرید ماشین می شود؟

بحث بعدی در ضرر به انسان مطرح است که آیا ضرر به انسانِ فعلی می زند یا ضرر به نسل های آینده وارد می کند!؟ ما نفع می بریم ولی نسل های آینده ضرر می کنند؛ بر اساس کدام ادله فقهی باید این را درک کرد؟

منفعت بدون نقص ممکن نیست

نکته سوم این است که اصلاً نفع بدون ضرر در این عالم وجود دارد یا نه؟، آیت الله العظمی مظاهری در بحث های اخلاقی می گفتند: طلبه ها! هیچ نوشِ دنیا بی نیش نیست!

خوشمزه ترین غذای دنیا را بخورید کسل می شوید و تنبلی می آورد و به دنبال پر شدن معده دل درد می گیرید؛ باید چند بار از خواب بلند شده و خود را تخلیه کنید؛ خوشمزه ترین غذاها چربی و اضافه وزن می آورد که باید ورزش کنید؛ اگر ورزش کنید، کسل می شوید و باید استراحت کنید؛ اگر استراحت کنید نمی توانید کار کنید و... مسائل دیگری که در پی دارد.

به طور کلی نفع هایی در دنیا وجود ندارد که هیچ ضرری به انسان، حیوان و محیط زیست نداشته باشد. انسان وقتی از میوه های درختان استفاده کند به آنها ضرر وارد می کند چون یک میوه را از حیاط نباتی ساقط کرده است.

این نکات فقهی و علمی است که باید در این بحث مورد توجه قرار گیرند.

پروتکل کارتاهنا در ایمنی زیستی

همه کشورها ملزم هستند تا پروتکل کارتاهنا را اجرا کنند و از سال 1995 همه کشورهای عضو کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) باید مسائل مربوط به مخاطرات موجودات اصلاح ژنتیکی را بررسی کنند

ایران هم عضو این پروتکل است؛ کارشناسان ابتدا باید مسائل مربوط به آن را در کشور بررسی کنند و بعد اجازه دهند که این مطالعات و ایده های بیوتکنولوژینه اجرائی شود.

این کارتاهنا نام شهری در کشور کلمبیا بوده که پروتکل به نام آن شهر نامگذاری شده است، این پروتکل چهل ماده دارد و 170 کشور عضو این پروتکل می باشند.

هدف از این پروتکل ایجاد اطمینان در زمینه استفاده از محصولات اصلاح شده ژنتیکی است و ایران نیز این را قبول کرده است؛ در ایران نیز مؤسساتی هستند که این را بررسی می‌ کنند.

بنابرین بحث ضرر و جلوگیری از آن در سطح بین الملل در بحث اصلاح ژنتیک مورد توجه است و در بحث ضرر در جلسات آینده از نظر فقهی توضیح بیشتری خواهیم داد.