به گزارش خبرگزاری «حوزه» آفرینش انسان به گونه ای صورت گرفته که ناچار است برای بقا و تأمین حیات خود دست به دامان عواملی شود که ادامه زندگی را برای او امکان پذیر سازد. شاید کمتر موجودی را بتوان پیدا نمود که به اندازه انسان، حیات طبیعی اش در معرض خطر بوده و تا این حد به کمک عوامل محافظ نیازمند باشد.
خداوند حفظ نفس را بر بشر واجب کرده و در این راستا تأمین نیازمندی های بقای خود و خانواده اش را بر او لازم نموده است.
در این میان گروهی از مردم آن چنان در این جهت افراط می کنند که در این راه هیچ مرز و قانونی به جز تمتع بیشتر نمی شناسند و در مقابل عده ای نیز با وجود قدرت و تمکن مالی از انفاق بر خویش و اهل و عیال خود بُخل می ورزند.
اسلام، نه تنها از پاسخگویی معقول به تمامی احتیاجات طبیعی انسان منعی به عمل نیاورده؛ بلکه بر تأمین کامل و صحیح کلیه خواسته های مادی و جسمی او پافشاری و تأکید هم دارد و این یک اصل مهمی است که پایه تمامی موضوعات این بخش را تشکیل می دهد.
* تغذیه کامل
از مهم ترین عوامل حفظ بقا برای هر موجود زنده و از آن جمله انسان، عامل تغذیه و کیفیت آن است. خداوند، مخازن طبیعت را سرشار از مواد مختلف مورد نیاز انسان قرار داده و شاید به دلیل تنوع در مأکولات و تمتع هر چه بیشتر بندگانش، تمامی آن را در یک ماده مأکول جمع نکرده است؛ بلکه آنها را در انواع گوناگون غذاها و میوه ها و غیر آن پراکنده و توزیع فرموده است و به انسان اجازه داده تا برای تأمین کلیه نیازمندی های خویش را مواد متنوع غذایی بهره برداری نماید؛ حتی برای ادامه حیات بشر به او فرمان أکل و شُرب نیز صادر فرموده است و آن کسانی را که نعمت ها و رزق های پاک خداوند را بر خود و دیگران تحریم می کنند به عقاب و بازخواست کشانده است. (1) در سیره نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز آمده که آن حضرت در تغذیه خود از کلیه طعام ها و مواد مختلف غذایی استفاده می فرمود. (2)
بهره جویی ناقص و محدود از مواد غذایی، چه بسا جسم را ضعیف و دچار اختلال و کمبود سازد و آن هم پیامدهایی به جز کاهش مقاومت بدن در برابر هجوم امراض و عوارض گوناگون نخواهد داشت؛ حتی در بسیاری از موارد، اعصاب و روان آدمی نیز از تأثیر زیانبخش آن بی نصیب نمی ماند. در این زمینه امام صادق (علیه السلام) در حدیثی فرمودند: اگر کسی که چهل روز گوشت نخورد، به بدخلقی دچار می شود. (3)
لذا در کلمات حضرات معصومین علیهم السلام روی اکثر مواد خوراکی و غذایی تأکید و سفارش شده و خواص لازم هر کدام و آثار مثبت هر یک از آنها بر جسم و روان بیان شده و حتی استفاده از گوشت انواع حیوانات و پرندگانی که خوردن آنها حلال است، توصیه تشویق شده است. همین طور روایات بسیاری در زمینه انواع میوه ها و فواید آن و اقسام مختلف حبوبات و خواص آن و نیز اصناف دیگری از مواد خوراکی که هر یک دربردارندۀ جزیی از ویتامین ها و سایر مایحتاج بدن است، وجود دارد. (4)
* اسراف در غذا
ممکن است عده ای از متدیّنان ما فکر کنند، اگر بنا باشد انسان از مواد مختلف غذایی استفاده کند، مرتکب اسراف خواهد شد و تمتع زیاده از حد ضرورت از مواد خوراکی را اسراف به حساب آورند و با این تفکر، خود و خانواده خویش را از بهره وری از نعمت های الهی محروم سازند و سلامت خود و آنها را در مخاطره قرار دهند.
ائمه طاهرین (علیهم السلام) برای پیشگیری از یک چنین اندیشه ای به طور مکرر به مسلمانان گوشزد می نمودند که نعمت های الهی برای استفاده بندگان اوست و خداوند هیچ گاه مؤمنین را از انتفاع آن چه برای آنان آفریده است، منع نمی فرماید و این از حریم اسراف خارج است.
امام صادق (علیه السلام) در حدیثی فرمودند: لَيْسَ فِي الطَّعَامِ سَرَفٌ. (5)
در امور مربوط به آذوقه و طعام، اسراف نیست.
بنابراین مقصود از این حدیث شریف این است که تأمین احتیاجات بدن از راه تغذیه کامل و کافی - گر چه با هزینه زیاد همراه باشد - اسراف نیست و نباید انسان با توهّم وقوع در اسراف، خود را به کمبود و سوء تغذیه دچار سازد. هیچ گاه معنای روایت آن چنان که بر سر بعضی از زبان هاست، این نیست که زیاده روی در خوردن و ولخرجی و سفره رنگین خارج از معمول با تشریفات زاید و بی مورد، بدون اشکال و از اسراف بیرون است. (6)
لذا در قسمتی از یک روایت، حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند: در آنچه به سلامت و اصلاح بدن کمک کند، اسراف نیست. همانا اسراف در آن چیزی است که مال را تلف نماید و به بدن ضرر وارد آورد. (7)
واضح است، پرخوری و غذاهای سنگین جز این که معده را خسته و بیمار کند و اعتدال عمومی بدن را بر هم زند، رهآورد دیگری ندارد.
امام صادق (علیه السلام) در حدیثی فرمودند: هر دردی از پرخوری ناشی می شود، مگر تب که بدون آن نیز عارض بدن می شود. (8)
چاقی مفرط - که سرمنشأ بسیاری از بیماری های قلبی و عروق است - غیر از وراثت، عاملی جز پرخوری ندارد و همیشه بهترین دستورالعمل برای تعدیل وزن بدن، کم خوری و اعتدال در خوراک بوده و هست.
در حدیث دیگری امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: اگر مردم در خوراک خویش میانه روی و اقتصاد را رعایت می کردند، بدن های آنان سالم و معتدل می گشت. (9)
پزشکان معتقدند: انسان از سن 25 سال به بالا به طور طبیعی مقداری چربی و مواد اضافی ذخیره می کند و رو به چاقی می رود. در این صورت، پرخوری هیچ کمکی جز به افزایش وزن بدن و خروج بدن از حالت اعتدال نخواهد کرد. شاید بدین لحاظ، خوردن از روی سیری و زیاده روی، در کلمات حضرات معصومین (علیهم السلام) نوعی تضییع مال به شمار آمده است.
نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در وصیتی به امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند: چهار چیز تضییع مال است: خوردن از روی سیری؛ روشن کردن چراغ در مهتاب؛ زراعت در زمین سخت و غیر قابل کشت و نیکی به کسی که اهلیت آن را ندارد. (10)
همچنین عده ای از فقهای عظام، خوردن از روی سیری را اسراف دانسته اند. (11)
پاورقی:
1. اعراف، 32 و 33.
2. بحارالانوار، ج 16، باب (في صفة أخلاقه في مطعمه)، ص 241.
3. مكارم الاخلاق، ص 158.
4. وسائل الشيعه، ج 17، ابواب اطعمه مباحة ومكارم الاخلاق، ص 158 - 160.
5. المحاسن، ج2، ص: 399.
6. البته ظاهر روايت همان است كه بيان شد و احتمال هم مي آورد كه حديث شريف، نهي باشد به صورت خبر، مثلاً اگر گفته شود: در داوري ظلم نيست، مقصود اين نيست كه قضاوت به هر صورت انجام گيرد عين عدل است؛ بلكه منظور اين است كه نبايد در آن ستم كرد و بر اين اساس معناي حديث اين است كه نبايد در طعام اسراف كرد و ناظر به همان زياده روي ها و خرج هاي غير لازم است و با آنچه در متن معنا شد، منافاتي ندارد و نتيجه يكي است.
7. سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ التَّدَلُّكِ بِالدَّقِيقِ بَعْدَ النُّورَةِ فَقَالَ لَا بَأْسَ قُلْتُ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ إِسْرَافٌ فَقَالَ لَيْسَ فِيمَا أَصْلَحَ الْبَدَنَ إِسْرَافٌ وَ إِنِّي رُبَّمَا أَمَرْتُ بِالنَّقِيِّ فَيُلَتُّ لِي بِالزَّيْتِ فَأَتَدَلَّكُ بِهِ إِنَّمَا الْإِسْرَافُ فِيمَا أَتْلَفَ الْمَالَ وَ أَضَرَّ بِالْبَدَنِ. وسائل الشيعة، ج2، ص: 79.
8. وسایل الشیعه، ج 16، باب 1، از ابواب مائدة.
9. همان، حديث 7.
10. همان، باب 2، حديث 4.
11. نراقى، عواد الأيّام، خاتون آبادى، شرح و ترجمه شرح اربعين شيخ بهائى، حديث 30.
کتاب "پژوهشی در اسراف" سید مهدی موسوی کاشمری
