به گزارش خبرگزاری حوزه در این نشست علمی که شب گذشته در مدرسه علمیه امام کاظم(ع) برگزار شد، جمعی از اساتید رشته تفسیر و مباحث اقتصادی حضور داشتند.

در ابتدای این نشست علمی حجت‎الاسلام والمسلمین احمد رضا صفا به عنوان دبیر این جلسه گفت: این نشست تخصصی، به همت مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن برگزار می شود.

وی افزود: در چهار سوره قرآن کریم در خصوص ربا مسایلی مطرح شده است که حرمت آن بر اساس این چهار سوره به شکل کامل و قطعی بیان شده و حتی شدت تعابیر به حدی است که این گناه را جزو بزرگترین گناهان برشمرده است.

دبیر این نشست علمی گفت: در این بین برخی از نواندیشان و متفکران اسلامی به خصوص در بین اهل سنت در تعیین مصادیق ربا به دلیل توسعه فعالیت های اقتصادی تشکیکاتی ایجاد کرده اند.

وی تصریح کرد: مواجه مسلمانان با امور اقتصادی جدید از جمله بانکداری باعث شد که نظریات مختلفی پیرامون ربوی بودن معاملات انجام شود و حتی این مساله در تفاسیری برخی متاخرین در این خصوص داشته اند نیز موثر بوده است.

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین موسویان عضو شورای فقهی بانک مرکزی و نظریه پرداز حوزه اقتصاد اسلامی به تشریح این اقوال  پرداخت.

وی در این نشست با ذکر این مطلب که تا 150 سال پیش بحث ربا بیشتر در معامله مطرح بود بیان کرد: در خصوص حرمت ربا و در زمینه قرض با بهره بین شیعه و سنی هیچ اختلافی وجود نداشته است.

عضو شورای فقهی بانک مرکزی و نظریه پرداز حوزه اقتصاد اسلامی افزود: از زمانی که صنعت بانک وارد کشورهای شرقی شد داشمندان مسلمان با چالش بزرگی مواجه شدند؛از سویی مشاهده می شد که بانک عامل رشد و توسعه و خدمات مختلف اقتصادی به توسعه کشورها شده است و سرمایه راکد مردم را به سرمایه های مولد مبدل می کند.

وی عنوان کرد: از دیگر سوی با این مشکل مواجه شدند که بانک بر اساس قرض با بهره در بحث اخذ و وام دهی رفتار می کند؛ ربا از منظر قرآن جزو گناهان کبیره است؛ تعابیر خاص قرآن در خصوص ربا به حدی است که علامه طباطبایی بیان می کردند که پس از کفر چنین تعبیراتی در خصوص مساله دیگری در قرآن وجود ندارد.

استاد فقه اقتصاد حوزه بیان کرد: احکام عبادات از حیث فلسفه با هم متفاوت است زیرا فلسفه بسیاری از عبادات بر بندگان مشخص نیست؛ ولی در باب معاملات بر اساس روایات به خصوص روایت تحف العقول، الزمات و محرمات بر اساس الزمات و مفسده است؛ یعنی معیار حرام ها و حلال ها در باب معاملات، مفاسد و مصالح است.

ربوی بودن یا نبودن معاملات بانکی!

وی افزود: حال این سوال برای عالمان مسلمان ایجاد شد که بانکی چنین رونق اقتصادی ایجاد کرده است، چرا باید حرام شده و تحریم شود؟ این سوال ایجاد شد که شاید در بخشی از ماجرا، اشتباه با ما باشد.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان اظهارکرد: در اینجا برخی از بزرگان اهل سنت از جمله محمد عبده و به خصوص رشید رضا در ادامه تفسیر المنار و کتاب الربا فی المعاملات فی اسلام به این نکته تصریح کرد مسلمانان در زمینه مصادیق ربا دچار اشتباه تفسیری شده اند و هر معامله و نوع بهره ای حرام نیست.

رشید رضا و طرح مسئله اشتباه در تعبیر ربا

وی بیان کرد: رشید رضا گفت که ما قرض با بهره را به اشتباه به ربا تعبیر کردیم؛ وی بیان کرد که آنچه در قرآن به ربا تصریح شده، گرفتن زیاده برای تمدید مدت بدهی است؛ وی گفت که خداوند در قرآن چنین ربایی را حرام دانست ولی قرض با بهره در قرآن بیان نشده است و وی روایات را نیز مورد خدشه سندی قرارداد.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان گفت: پس از این دیدگاه که به خاطر عظمت نام رشید رضا به خاطر تفسیر المنار در میان اهل سنت، این دیدگاه مورد توجه قرار گرفت؛ مراجعات علامه به المنار نیز مکرر بوده است و ایشان به این تفسیر توجه داشتند و آن را بارها مرور کردند.

وی اظهارکرد: پس از طرح این بحث دولت مصر از این نظریه حمایت کرد و تجار و بانکداری ها نیز از این بحث استقبال کردند ولی عالمان دیگری در مصر از جمله محمد ابوزهره این نظریه را به شدت نقد کردند.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان افزود: دیدگاه دوم  آن بود که ربا به معنی بهره های فاحش است؛ یعنی بهره با نرخ های عادلانه ربا نیست و آنچه در اسلام به ربا تعبیر شده است نرخ ربای فاحش است؛ این گروه استدلال های خاصی برای خود دارند و عمدتا به این بحث استناد می کنند که اگر ربا به عنوان ظلم تحریم شده است، باید ظلم را از بین برد که این ظلم در واقع نرخ بهره فاحشی است که قرض گیرنده توان پس دادن آن را نداشته باشد.

این نظریه پرداز اقتصاد اسلامی اظهارکرد: دیدگاه دوم که در مقابل آیات قرآن بود دوام نیاورد زیرا قرآن بیان می کند که هر نوع زیاده خواهی در مقابل قرض حرام است؛ در این میان دیدگاه دیگری مطرح شد که در میان عالمان اهل سنت و شیعه مطرح است و گروهی از اقتصاددانان و حقوق دانان نیز به این دیدگاه گرویدند و گذشته از عالمان دینی و حتی برخی از اقتصاددانان کشور نیز این مساله را مطرح کردند.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان بیان کرد: این نظریه در خصوص ربا در زمینه اقتصادی و تجاری بود؛ برخی از اقتصاددانان و حقوق دانان بر این باور هستند که آنچه در قرآن نسبت به ربا عنوان شده است در واقع قرض های مصرفی است که مردم آن را اخذ می کنند و وام در امور سرمایه گذاری، ربا نیست.

مدعیان عدم حرمت بهره قرض سرمایه گذاری

وی گفت: اگر این دیدگاه را بپذیریم که بهره در امور سرمایه گذاری ربا نیست دیگر نیازی به بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربا نیست؛ بلکه می توانیم بگوییم که بانکداری غربی بدون ربا است.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان بیان کرد: این زمینه می گویند که بانک ها می توانند وام های مصرفی مردمی را به شکل قرض الحسنه به مردم بدهند و وام های سرمایه های گذاری را با بهره اعطا کنند که البته بانک ها نیز از آن استقبال می کنند.

وی با ذکر این مطلب که این نظریه ابتدا از سوی عالمان مسیحی مطرح شد یادآورشد: فردی به نام کالوین در دوران رشد صنعتی شدن اروپا این نظریه را مطرح کرد که پول عقیم نیست و اگر به سرمایه تبدیل شود، بازدهی دارد و صاحب پول حق دارد در بازدهی مشارکت داشته باشد؛ این دیدگاه در میان اهل سنت طرفدار پیدا کرد.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان افزود: تا آن زمان بانکداری در حوزه فعالیت یهودیان بود ولی پس از این نظریه مسیحیان نیز در بانکداری حضور یافتند؛ 100 سال پیش که بانکداری در میان مسلمانان نیز رواج یافت، برخی از عالمان مسلمان تصور کردند که می توانند از این دیدگاه استفاده کنند.

وی اظهارکرد: رشید رضا این دیدگاه را مطرح کرد که در قرض های سرمایه گذاری که ارزش افزوده وجود دارد، ربا وجود ندارد؛ شیخ محمد شلتوت، سید محمد طنطاوی از جمله کسانی بودند که این بحث را مطرح کردند.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان بیان کرد: در این زمینه برخی از اساتید حوزه نیز این بحث را در محافل علمی مورد نقد و بررسی قراردادند و در میان اقتصاددانان ما نیز افرادی از جمله کسانی که امروز در جایگاه مشاور در کشور فعالیت دارند نیز این اعتقاد را دارند که قرض ربا بیشتر در خصوص مسایل مصرفی است؛ از جمله فقهایی که در این خصوص این بحث را پذیرفته است آیت الله صانعی است.

دلایل این گروه برای عدم حرمت ربای سرمایه گذاری

وی گفت: وقتی آرای این گروه را بررسی می کنیم به هفت دلیل می رسیم؛ اولین دلیل آنها آن است که ربا در اسلام، در خصوص قرض مصرفی است زیرا ربا در سرمایه گذاری در دوره های بعدی ایجاد شد و در زمان صدر اسلام، تنها قرض نیازمندان و مصرفی مطرح بود.

عضو شورای فقهی بانک مرکزی و نظریه پرداز حوزه اقتصاد اسلامی افزود: نکته دومی که این گروه مطرح می کنند آن است که می گویند آیات ربا در خصوص قرض مصرفی است؛ نکته سوم نیز در زمینه فلسفه ربا است؛ اقتصاددانان و حقوق دانان به این مساله استناد می کنند که فلسفه تحریم ربا به دلیل ظلم است ولی در قرض سرمایه گذاری، ظلمی انجام نمی شود.

موسویان اظهارکرد: نکته دیگری که این گروه در استدلال عدم حرمت ربای سرمایه گذاری عنوان می کنند آن است که ربا به عنوان اکل مال به باطل در قرآن یاد شده است که این مساله در قرض مصرفی رخ می دهد؛ همچنین ظهور و بروز آیات مرتبط به ربا را نیز مرتبط به قرض مصرفی می دانند؛ همچنین بیان می دارند که سیره عقلا بر قرض سرمایه گذاری وجه ممنوعه ای روا نداشته است.

این نظریه پرداز اقتصاد اسلامی گفت: از جمله استدلالات قرآنی این گروه آن است که در قرآن صرف ربا حرام اعلام شده است ولی توضیحی در خصوص انواع ربا داده نشده است و به همین خاطر می توانیم در خصوص ادله مجمل به قدر متقین آنها اخذ شود.

وی گفت: رشید رضا در این خصوص مطلبی را به طنز بیان می کند که ربای سرمایه گذاری چه ظلمی است که هم ظالم خوشحال است و هم مظلوم؟ زیرا وقتی به کسی قرضی داده می شود که وی با این قرض به ثروت می رسد می تواند مقداری از سود را به وام دهنده بدهد و این مساله عین عدل است.

همه ادله این گروه دارای نقد اساسی و دلیل محکم ردی است

عضو شورای فقهی بانک مرکزی و نظریه پرداز حوزه اقتصاد اسلامی بیان کرد: نکته مهم این است که همه این استدلالات دارای جواب و نقد است؛ زیرا اگر به تاریخ صدر اسلام دقت کنیم می بینیم که در همان صدر اسلام، هم بحث قرض مصرفی و هم قرض سرمایه گذاری مطرح بود.

وی با ذکر این مطلب که قرض های سرمایه گذاری نیز در آن زمان مطرح بود؛ مفسران صدر اسلام نیز در خصوص آیه شریفه «فَإِن لَم تَفعَلوا فَأذَنوا بِحَربٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسولِهِ ۖ وَإِن تُبتُم فَلَكُم رُءوسُ أَموالِكُم لا تَظلِمونَ وَلا تُظلَمونَ» این نکته را بیان منظور قرآن در این آیه ربا، در خصوص قرض‎های مصرفی و سرمایه گذاری است.

شان نزول آیه مشهور مرتبط با ربا، موید حرمت ربای سرمایه گذاری است

وی افزود: به طور کلی وقتی بحث از رئوس اموال می شود به معنی قرض سرمایه گذاری است؛ گذشته از آن، شان نزولی که در خصوص این آیه مطرح شده است، مرتبط به ربای بنی ثقیف است که این قوم از مابه ازای دو ربای سرمایه گذاری ارتزال می کردند.

عضو شورای فقهی بانک مرکزی و نظریه پرداز حوزه اقتصاد اسلامی گفت: اگر روایات ربا را بررسی کنیم می بینیم که سه گروه روایت در خصوص ربا وجود دارد که برخی از آنها در خصوص مطلق قرض عنوان شده است ولی در برخی از روایات به خوبی بیان می کند که منظور کلام معصوم(ع) کاملا ناظر به قرض سرمایه گذاری بوده است.

وی اظهارکرد: به طور کلی ائمه ما هر نوع معامله ای که در آن شرطی برای بهره گرفته می شد را در هر حالی حرام می دانستند و روایات زیادی نیز در این زمینه وجود دارد.

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین سید محمد کاظم رجایی دانشیار موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) و حضار این نشست به ارایه مباحث خود پرداختند.