به گزارش خبرگزاری «حوزه»،«شیخ مفید» نام مجلد یازدهم از مجموعه کتاب «سازندگان جهان ایرانی ـ اسلامی» است که به همت نشر نامک منتشر می‌شود. مجموعه سازندگان جهان ایرانی ـ اسلامی در اصل برگرفته از مجموعه‌ای با نام «سازندگان جهان اسلام» است که توسط خاورشناس فقید آمریکایی پاتریشیا کرون بنیان گذاشته شده بود و ویرایش می‌شد و پس از مرگ او نیز روند انتشار آن در انتشارات وان‌ورلد آمریکا متوقف نشد و زابین اشمیتکه و محمد الرهیب سرویراستاری آن را بر عهده دارند. این کتاب را «تمیمه بیگم دائو» نوشته است و «پویا هیبت‌اللهی» آن را به فارسی برگردانده است.
محمود بن محمد بن النُعمان الحریثی العکبری البغدادی، عموماً معروف به الشیخ‌المفید، عالم امامی پیشرو روزگارش بود. لقب مفید به فضیلت او برمی‌گردد و به معنی آموزنده و تعلیم‌دهنده است. او مؤلفی پرکار، مدرس و مدافع متعهد باور‌های امامیه بود. با اینکه اقلیت شیعه در طول بخش بزرگی از تاریخ کهنش آزار دیده است، او در زمانی بالید که تشیع در بسیاری از نواحی جهان اسلام از حمایت سیاسی برخوردار بود، اما افزون بر این امامیه، یعنی مذهبی که او بدان تعلق داشت هم از درون و هم از سوی گروه‌های مذهبی رقیب با چالش‌های فکری عمده‌ای مواجه بود و لازم بود تا تشریح گردد و از آن راستای خطوط نظری جدید دفاع شود.
مفید بنیان‌های نظری نظام شرعی امامیه و شاخه‌ای از علم کلام را پایه‌گذاری کرد که قادر به رقابت با دیگر نظام‌های شرعی و کلامی و دیگر مکاتب تفکر اسلامی بود. او در دفاع از نگاه امامیه به تاریخ آغازین اسلام و اصول اعتقادی و قواعد خاص مذهب خود کتاب‌ها نوشت.
هدف این کتاب معرفی اندیشه عالم شیعه امامی است که در آستانه قرن یازدهم میلادی/ اواسط قرن چهار هجری در بغداد زیست و کار کرد و سرسلسله علمایی بود که در بسط آموزه امامیه برای عقل‌ورزی بشر نقشی قائل بودند.
تشیع امامی در زمان مفید، خود را در قامت جامعه مذهبی نیمه‌مستقلی در چارچوب اسلام تثبیت می‌کرد و علما با فق‌های آن به طور فزاینده‌ای در مدیریت امور اجتماعی آن دخیل می‌شدند. علما همچنین بر این اساس که برخی از وظایف رهبر عالی‌قدرشان، امام غایب عصر، به آنان تفویض شده است شروع کردند به مشروعیت‌بخشی به نقش خود. مفید در روند مشروعیت‌بخشی به نقش اجتماعی علما سهیم بود.
برای فهم سهم مفید و نقشی که او به عنوان عالم پیشرو امتش بازی کرد لازم است تا شرحی از تکوین و گرایش‌های امامیه آغازین و به ویژه در دوره منتهی به زمان خود او به دست داده شود. در ارائه خطوط کلی این تکوین از تفسیری پیروی شده که تا حدی منتهی بر تحقیقات کهن و تا اندازه‌ای بر پایه یافته‌های متأخرتر از جمله یافته‌های خود نویسنده بود است. اینجا باید اشاره شود که وجوهی از تاریخ آغازین امامیه همچنان موضوع بحث علما است. این کتاب محل درگیر شدن در آن مباحثات نیست و تنها هر جا که مسأله‌ای مستقیماً به ارزیابی سهم مفید ارتباط داشته بحثی در این کتاب آمده است.
اهمیت ویژه مفید در پذیرفتن و دفاع از نقش تعقل انسان در دین بود، که آن را با تأکید بر مقام منابع وحیانی به مثابه بنیاد کل آموزه امامی تلفیق کرد. با آمدن مفید نقش عالم امامی به تدریج به فراتر از نقش راوی یا شارح تعلیمات امام گسترده شد. در حالی که علمای پیشین‌تر مایل بودند استدلال جدلی و کلامی‌شان را منتج از، یا مضمر در، حدیث امامان معرفی کنند، مفید به پایه‌گذاری این ایده یاری رساند که عالم مجاز است به استدلالات عقلانی مستقل بپردازد و آن‌ها را در تأیید مدعیات تاریخی، باور‌ها و سنن امامیه به کار گیرد. این یک گام عقب‌تر از پذیرش این ایده ماهیتاً معتزلی بود که همه پایه‌های دین بایستی تماماً با به کار بستن عقل در مورد وحی بنا نهاده شود؛ ایده‌ای که توسط جانشینان مفید تحقق یافت و ویژگی جریان غالب در امامیه در سراسر تاریخش باقی ماند.
در مورد محتوای کلام امامی، سیمای مفید در مقام شخصیتی مؤثر در معرفی مفاهیم معتزلی و گذار از موضعی جبرانگار به دیدگاهی جبرستیز بیش از این احراز‌کردنی نیست و پیشرفت در این مسیر پیش‌تر در امامیه در نیمه دوم قرن سوم/ نهم آغاز شده بود. با وجود این سهم او برجسته بود. او استدلال‌های عقلانی و راه حل‌های جدیدی برای مسائل برآمده از تناقض‌ها و ابهام‌ها در منابع حدیث و مشکلات ناشی از ایرادات بیان شده از سوی مخالفان، در مواجهه‌اش با آموزه‌های بداء و رجعت، طرح‌ریزی کرد. او همچنین در استفاده‌اش از اصول معتزلی، یعنی اصول «مصالح اعلای انسان» و «تکلیف کردن تنها به مایطاق» به عنوان پایه استدلال‌های ضرورت امامت و غیبت، ابتکار به خرج داد.
تأثیر مفید بر کلام امامی پس از خود، به طور محدود باقی ماند. در حالی که کلام او به کلام مکتب معتزله بغداد نزدیک بود، شاگردش شریف (سید) مرتضی، که متکلم و پیشتاز نسل بعد بود، از آموزه مکتب معتزله بصره بسیار اقتباس کرد و از این رو درباره بسیاری از مسائل جزیی نهایتاً با مفید دچار اختلاف نظر شد. این نظرات مرتضی، و نه دیدگاه‌های مفید، بود که از سوی متکلمین امامی بعدی مورد حمایت واقع شد و تأثیر پایدار داشت. از سوی دیگر، نباید در میزان اهمیت اختلافات میان مفید و متکلمان بعدی اغراق کرد، زیرا این تفاوت‌ها تأثیری بر باور بنادین به امامت و نقش آن در رستگاری نداشت. جانشینان مفید همچنان از نقش امام در مقام شفاعت‌کننده امتش طرفداری نمودند و آموزه معتزلی کیفر نامشروط و ابدی گناهکار را رد کردند. به علاوه، استدلال‌های عقلانی‌ای که او در دفاع از امامت و غیبت پایه‌ریزی کرد، بنیادی شد برای همه آثر بعدی راجع به این موضوع.
بالطبع خواننده متخصص ایرانی برای تحقیق درباره شیخ مفید به منابع عربی و فارسی دسترسی دارد و از این راه می‌تواند با واسطه کم‌تری در زندگی و زمانه و اندیشه او جست‌وجو کند. اما فرصتی که خواندن این کتاب در اختیار خواننده می‌نهد، امکان آشنایی با نمونه‌ای از نگاه غربی به تشیع امامی و نقش شیخ مفید است. مؤلف گرچه خود غربی نیست، اما همچون دیگر نویسندگان کتاب‌های این مجموعه، سال‌ها در مراکز علمی غرب مشغول تعلیم و تعلم بوده و کتاب را مشخصاً برای خواننده غربی نوشته است. این که وی در پایان کتاب و برای مطالعه بیشتر به معرفی منابع غربی اکتفا کرده، شاهدی بر این مدعاست. از این رو مطالعه آن می‌تواند به ویژه برای پژوهشگران و دانشجویان علوم دینی و طلاب حوزه‌های علمیه به کار آید تا دریافت روشن‌تری از آن چیزی داشته باشند که در محافل فکری غربی می‌گذرد ـ از نگاه غربیان به تاریخ اسلام و تشیع و از روش‌های تحقیق و تتبع آنان.
کتاب ۱۶۴ صفحه‌ای «شیخ مفید» نوشته تمیمه بیگم دائو با ترجمه پویا هیبت‌اللهی را انتشارات نامک با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و قیمت ۲۲۵۰۰ تومان در سال ۱۳۹۸ منتشر کرده است.
313/60
