به گزارش خبرگزاری حوزه ، خیلی از طلبه ­ها تجربه استفاده از کتابخانه فیضیه را دارند؛ تجربه ­ای که بیشتر درحد استفاده از فضای آرام کتابخانه خلاصه می­ شود. اما آشنایی با تاریخچه و خدمات قدیمی ­ترین و پرمراجعه ­ترین کتابخانه حوزوی  می­ تواند زمینه ساز بهره­ وری بیشتر مراجعه­ کنندگان باشد. حسن رجبیان مدیر کتابخانه  مدرسه مبارکه فیضیه در گفت و گو با خبرگزاری حوزه فعالیت های کتابخانه این مرکزی علمی و خاستگاه انقلاب را تشریح کرده که متن آن تقدیم می شود:

کتابخانه فیضیه در چه سالی و چگونه تأسیس شد؟

کتابخانه فیضیه یا کتابخانه آیت الله العظمی حائری یزدی قدیمیترین کتابخانه قم به حساب می­آیدکه در سال ۱۳۰۹ توسط آیت الله العظمی مؤسس در مدرسه فیضیه تأسیس می­­شود. حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۰ بنیان گذاری  شده و نه سال بعد این کتابخانه به علت نیازی که احساس می­شده، راه ­اندازی می­گردد. کتابخانه از زمان تأسیس تا زمان حاضر که سال ۱۳۹۸ است، یعنی قریب به ۸۹ سال خدمات زیادی را به حوزه علمیه قم ارائه کرده است. در طول این سال­های متمادی تعداد زیادی از طلاب، اساتید، فضلاء و مدرّسان از این کتابخانه استفاده کرده­اند.

منابع کتابخانه چگونه تهیه شده است؟

منابع کتابخانه از زمان مرحوم آیت الله حائری تا زمان مرحوم آیت الله بروجردی برحسب ظاهر عمدتا از کتاب­های وقفی و اهدایی به حوزه علمیه تأمین می­ شده است.

کسانی بوده اند که کتابخانه­ شان را به این کتابخانه اهدا کرده باشند؟

کتابخانه اهدا کنندگان و واقفان زیادی داشته و دارد و در بین واقفان و اهداکنندگان نام شخصیت­های بزرگ علمی و دینی به چشم می­ خورد. در قرن­های گذشته در کنار مضجع و حرم حضرت فاطمه معصومه(س)، مدرسه ای وجود داشته و این مدرسه طبعا طلابی داشته و کتاب­هایی در آن وقف شده است. از جمله واقفان کتاب بر آن مدرسه، شاه عباس اول صفوی است، یعنی ایشان طبق  وقف­ نامه­ای که در پشت یکی ازنسخه های باقی مانده ثبت شده است، تعداد صد و ده جلد کتاب برای مدرسه آستانه مقدسه وقف کرده است. از این صد و ده جلد کتاب، سه یا چهار جلد بیشتر باقی نمانده که بعضی در اختیار ما و بعضی  هم در اختیار کتابخانه آستانه مقدسه است  و احتمال می رود آن  مدرسه ای که شاه عباس برای آن کتاب وقف می کند همین  مدرسه فیضیه یامدرسه ای دیگربوده که این مدرسه جایگزین آن شده است و ایشان مقداری از کتاب های آن راتامین کرده است.

کتابخانه آستانه پس از کتابخانه فیضیه تأسیس شده است؟

کتابخانه آستانه طبق تاریخچه ای که اعلام شده، در سال ۱۳۳۱ توسط مرحوم سید ابوالفضل مصباح التولیه تأسیس می­ شود.

علاوه بر این، واقفان بزرگی مثل مرحوم آیت الله العظمی بروجردی و مراجع دیگری مثل مرحوم آیت الله نجفی مرعشی و آیت الله گلپایگانی نیز برای این کتابخانه کتاب وقف کرده ­اند. جالب اینجاست که مرحوم آیت الله نجفی مرعشی با وجود اینکه کتابخانه شخصی داشته­ و خودعلاقه ­مند به نگهداری  نسخ بوده­ اند ولی تعدادی از نسخ خطی را به اینجا اهدا کرده ­اند. همچنین کتاب­شناسان بزرگ و شخصیت­ های مشهوری مثل مرحوم خان بابا مشار و بعضی از فضلای غیر روحانی مثل مرحوم محمدعلی صفوت تبریزی نیز کتاب­هایی به این کتابخانه اهدا کرده ­اند.

در سال­های اخیر که کتابخانه بودجه خاصی دارد، سعی شده منابع به روز زیادی از طریق بودجه کتابخانه تهیه شود و خوشبختانه امروز از لحاظ کمیت و کیفیت منابع، می توان گفت که این کتابخانه یک کتابخانه روزآمدبوده که در حد خودش و در رشته­ های مختلف دارای منابع ارزشمندی است.

چه تعداد کتاب در کتابخانه فیضیه وجود دارد؟

منابع کتابخانه بصورت خطی، سنگی و چاپ سربی و صنعتی است. مجموعه خطی کتابخانه در حدود دو هزار و هفتصد جلد بوده که تقریبا چهار هزار عنوان است، چون بعضی از مجلدات شامل چند عنوان است. کتابخانه مجموعه چاپ سنگی خوبی نیزدر حدود یازده هزار جلد دارد که از غنی­ترین مجموعه­ های سنگی کشور است و علاوه بر آن، چاپ­های سربی نفیس وکهن نیز در کتابخانه وجود دارد و همینطور کتاب­های چاپ صنعتی که کتاب­های جدید را شامل می­­ شود و در مجموع هم اکنون می توان گفت کتابخانه درحدود صد و پنجاه هزار جلد را در خودش جای داده است.

مکان کتابخانه از ابتدا در همین جا بوده است؟

از ابتدای تأسیس تا اوایل دهه هشتاد شمسی، کتابخانه در ضلع غربی مدرسه بالای مدرس مرکزی و در طبقه فوقانی مستقر بوده است. در اوایل دهه هشتاد به علت اینکه کتابخانه در مکان قبلی امکان توسعه نداشته و نیاز زیادی برای توسعه فضا و منابع کتابخانه وجودداشته است، این کتابخانه به ضلع شرقی مدرسه یعنی مکان فعلی منتقل می­شود و بخشی از زمین مدرسه به علاوه مقداری از املاک پشت مدرسه خریداری می­شودکه مجموعه فعلی را تشکیل داده و ساختمانی با متراژ تقریبی شش هزار و پانصد تا هفت هزار متر مربع در پنج طبقه احداث میگردد.

این کتابخانه تاکنون خدمات زیادی را به حوزه علمیه ارائه داده و علی رغم امکانات نه چندان زیادی که در طول این سال­ها داشته توانسته با بهره ­وری بسیار بالاو مدیریت کسانی مثل مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالحسین صاحب­ الداری بروجردی و مرحوم آیت الله حاج آقا مجتبی عراقی که عمدتا این دو بزرگوار مدیریت کتابخانه را به عهده داشته اند، نیازهای کتابخانه ­ای حوزه را پوشش بدهد.

گفته می­ شود که مکان فعلی کتابخانه اختصاص به وضوخانه آستانه داشته، آیااین مطلب درست است؟

ساختمان فعلی کتابخانه، بخشی از آن، زمین مدرسه بوده و بخشی از آن خانه­ هایی در پشت مدرسه بوده که خریداری شده و به آن ملحق شده است. بخشی از آن هم وضوخانه ­ای بوده که آن وضوخانه را در سالیان قبل، مرحوم آقای حاج قاسم همدانیان که از اهل خیر و تجار معروف تهران بوده برای آستانه مقدسه ساخته بوده است. در زمانی که این کتابخانه را می­ ساختند، احساس نیاز کرده بودند که این مقدار زمین موجود کافی نیست و لذا با تولیت وقت آستانه مذاکره کرده بودند و آن وضوخانه را ملحق می کنند به این مقدار زمین و لذا ساختمان فعلی کتابخانه ترکیبی است از تمام این مواردی که خدمتتان عرض کردم. البته خوب است که دست اندرکاران حوزوی این را بدانند که بخشی از ساختمان این کتابخانه در زمین وضوخانه آستانه مستقر شده و تا جایی که من اطلاع دارم، طبق معاهده ­ای که بین سازندگان کتابخانه و تولیت وقت آستانه به عمل آمده، قرار بوده وضوخانه ­ای را به عنوان جایگزین وضوخانه­ ای که حاج قاسم همدانیان برای آستانه ساخته بوده، بسازند و این امرتاکنون محقق نشده و این نکته­ ای است که باید آقایان بدانند و به اسناد و اشخاص مطلع مراجعه کنند تا ببینند توافق انجام شده چه بوده تاخدای نخواسته  مطلب خلافی اتفاق نیفتد.

مرحوم صاحب­ الداری اولین رئیس کتابخانه فیضیه را معرفی می­ کنید؟

ایشان از فضلا و مدرسین حوزه بوده اند که از همان ابتدای تأسیس حوزه علمیه قم در کنار مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری حضور داشته و به عنوان مدیر مدرسه و کتابخانه فیضیه ومدرسه دارالشفا، مورد توجه خاص آیت الله حائری و اساتید و طلاب حوزه بوده و خدمات بسیار زیادی را در زمان حیاتشان انجام داده اند. ایشان با اینکه از جنبه علمی  فوق العاده­ای برخوردار بوده اند و اجازه نامه­ هایی که از مراجع بزرگ دارند، گواه بر این مطلب است ولی احساس وظیفه می ­کنند که بخشی از کارها و خدمات اجرایی حوزه را بر عهده بگیرند و لذا ایشان تا زمانی که در قید حیات بوده اند به کارهای اجرایی ذکرشده وسایرامورمانندتقسیم شهریه وپیگیری مسائل نظام وظیفه طلاب و رسیدگی به تخلفات و شکایات اشتغال داشته، تا اینکه در سال ۱۳۳۶ شمسی از دنیا می روند و مرحوم آیت الله حاج آقامجتبی عراقی جایگزین ایشان می ­شوند که به امر آیت الله بروجردی اداره کتابخانه فیضیه رابه عهده گرفته و همینطورمسئولیت امور مشمولین و بعضی از امور دیگر حوزه علمیه رانیزعهده داربوده اند مرحوم آیت الله عراقی هم تا اوایل دهه هشتاد و زمان حیاتشان ریاست کتابخانه را بر عهده داشته وخدمات زیادی انجام داده اند.

کتابخانه چه بخش­ هایی دارد؟

کتابخانه دو بخش عمده دارد. یکی بخش عمومی و دیگری بخش محققین، در بخش عمومی دو سالن داریم. یکی سالن طبقه همکف است که بخش پر مراجعه ماست و منابع این سالن را عمدتا منابع حوزوی تشکیل می­ دهد و بصورت قفسه باز، حدودیازده هزار جلد منبع در این سالن نگهداری می­شود. در سالن شماره دو عمومی که در طبقه منفی یک واقع شده است، حدود یازده هزاروششصد جلد کتاب بصورت قفسه باز وجوددارد و منابع آن سالن عمدتا در حوزه­های علوم انسانی مانند روانشناسی، اقتصاد، تعلیم و تربیت، جامعه­ شناسی، ادبیات فارسی، طب سنتی و امثال اینهاست و ما خوشحالیم که در سال های اخیر کتابخانه فیضیه به علت نیازی که بوده توانسته تعداد زیادی منابع در زمینه علوم انسانی تهیه کند، چون مستحضرید که در سال­های اخیر تعداد زیادی از طلاب علاوه بر رشته ­های حوزوی در رشته ­های دانشگاهی هم تحصیل می ­کنند و لذا نیاز به این منابع دارند و مراجعان ما را طیف گسترده ­ای از طلاب و مقدار کمی هم از دانشجویان تشکیل می­دهند. این بخش عمومی ماست و در بخش عمومی علاوه بر این دو سالنی که عرض کردم، یک بخش امانی وجود دارد که در بردارنده حدود شش هزار جلدکتاب است و در واقع منابع پر مراجعه­ای است که اعضا می­ توانند آنها را برای مطالعه از کتابخانه خارج بکنند.

در بخش محققین نیز که در طبقه اول کتابخانه واقع شده است، خدمات ویژه­ ای ارائه می­ شود. شرط عضویت در بخش محققین این است که باید حداقل در مرحله نوشتن پایان نامه سطح سه حوزه یا ارشد دانشگاه باشند و یا حکم استادی داشته باشند و یا اینکه از مؤلفین باشند. ما هر کس که یکی از این شرایط را داشته باشد و به بخش محققین مراجعه کند، ثبت نام می­کنیم. در این بخش خدمات ویژه­ای ارائه می­شود. اولا بانک بزرگی از پایان­ نامه ­های حوزوی را در این بخش نگهداری می­ کنیم قریب پنج هزاروهفتصد جلد پایان­ نامه عمدتا حوزوی است  که دربخش مدارج علمی حوزه در سطح سه و چهار نوشته شده است. مدارج علمی یک نسخه از پایان­نامه ­هایش را برای ما ارسال می­کند و ما در کتابخانه این منابع را فهرست­ نویسی می ­کنیم و  اگر فایل دیجیتال آن موجود نباشد، دیجیتال کرده و نگهداری می ­کنیم و نسبت به آنها خدمات کتابخانه ای ارائه م دهیم. علاوه بر بخش پایان­نامه ­های حوزوی که تعداد مراجعه کنندگان زیادی در طول روز دارد، یکی دیگر از خدمات سالن محققین بانک جامع اطلاعات است که مشتمل بر چهل سیستم کامپیوتر است و علاوه بر سیستم اینترنت، نرم افزارهای علوم اسلامی در آنها وجود دارد و همچنین توسط فیبر نوری به کتابخانه آیت الله بروجردی متصل هستیم. همچنین  در بخش محققین، سالن قفسه باز با امکانات ویژه  مشتمل بربیش ازسیزده هزارجلدکتاب وجود دارد که عمدتا منابع مرجع  شامل کتاب­های مصادر، موسوعه ­ها، و دایرة المعارف و کتاب­های دیگر پر مراجعه است.

ما مجموعا در بخش قفسه باز کتابخانه اعم از بخش عمومی و محققین، حدود سی و پنج هزار جلد کتاب نگهداری می­ کنیم و سیاست ما این است که کتاب­ها راتاجایی که ممکن است از بخش مخزن بسته به بخش قفسه باز منتقل کنیم.

با این حساب باید کتاب های زیادی هنوز در مخزن بسته باشد؟

بله همینطور است. بقیه کتاب­های ما یا در بخش مخزن بسته ماست که در طبقه دوم نگهداری می­ شود یا در انباری که کتاب­های راکد و مازاد در آنجا نگهداری می­شود. این کثرت منابع در بخش قفسه باز در واقع منافع زیادی را برای مراجعه کننده دارد. اولاسهولت در دسترسی به منابع برای مراجعه کننده ایجاد می­ شود و ثانیا  مراجعه کننده می­ تواند اطلاعات کتابشناسی خودش را تقویت کند، چه بسا مراجعه کننده دنبال منبع خاصی است ولی با مراجعه به بخش قفسه باز منابع بیشتر و بهتری را  پیدا کند. دیگر اینکه، این کار منافعی برای بخش اشاعه اطلاعات کتابخانه دارد و ما می­توانیم از این طریق در بخش پرسنل صرفه­ جویی کنیم، یعنی اگر این تعداد کتاب در بخش قفسه باز نبود، باید تک تک این کتاب­ها از بخش مخزن بسته سفارش داده می­شد. چنانچه در خیلی از کتابخانه ­ها اینگونه است.

درباره بخش ­های مختلف کتابخانه صحبت می ­کردیم؟

علاوه بر بخش­هایی که عرض کردم،  بخش مطبوعات و نشریات است که این بخش در طبقه منفی یک کتابخانه است و ده­ها عنوان نشریه و مجله در این بخش وجود دارد. بخشی هم به نام بخش مطبوعات دیجیتال داریم که بطور آنلاین مطبوعات را در اختیارقرار می­ دهد. علاوه بر اینها بخش صحافی و مرمت مخطوطات در طبقه دوم وجود دارد. در بخش آرشیو مطبوعات نیز تعدادی از مطبوعات قدیم و جدید نگهداری می­شود. بخش دیگر کتابخانه، بخش فهرست نویسی وساماندهی است که ملحق به بخش­ فراهم آوری است و بوفه ای هم درکتابخانه وجوددارد که خدماتی را به مراجعه­ کنندگان ارائه می­ دهد و کسانی که صبحانه یا ناهار رابخواهنددرکتابخانه صرف کنند، به این بخش سفارش داده و از خدمات این بخش استفاده می­کنند.

در سال­های قبل بخشی نیز به عنوان مشاوره افتتاح شد که در زمینه علم اصول طبق قراردادی که با انجمن اصول حوزه منعقد شد و آنها کارشناسانی را می فرستادند و ما خدماتی را از طریق آنها به صورت مشاوره ارائه می­کردیم ولی متأسفانه به دلائلی این بخش مدتی است که تعطیل شده است و امیدواریم با مذاکره مجدد با انجمن­های علمی حوزه بتوانیم مجددا این بخش را فعال کنیم. همچنین در سالن محققین بخشی به عنوان بخش تخصصی پژوهش وجود دارد که در آنجا منابع تخصصی پژوهش که عمدتا مربوط به روش تحقیق، روش نویسندگی، روش مقاله ­نویسی و پایان ­نامه­نویسی و کتاب­هایی که در زمینه روش­ شناسی است، نگهداری می­ شود. علاوه بر خدماتی که در بخش محققین  ارائه می ­شود، دراین بخش نرم ­افزاری موسوم به نرم­ افزار  گنجینه میراث مستند اسلام و ایران وجود دارد که شامل هزاران نسخه خطی است و عمدتا مربوط به کشور­های آسیای میانه و سوریه است.

قدیمی­ترین نسخه خطی شما برای چه زمانی است؟

قدیمی­ ترین نسخه خطی تا جایی که اطلاع دارم، مربوط به قرن هفتم یا هشتم است، یعنی ما منابعی داریم که چون تاریخ ندارد، نمی­ شود قدمت آن را دقیقا تعیین کرد ولی می­­ شود گفت که مربوط به قرن هفتم یا هشتم است و منبعی قدیمی­تر از این ظاهرا در بخش خطی موجود نیست.

در بخش چاپ سنگی نسخه هایی وجود دارد که مربوط به اولین چاپ­هایی است که بصورت سنگی در ایران طبع شده است. همینطور ازچاپ های نفیس سربی کهن نسخه های ارزشمندی در کتابخانه موجود است.

آیا نسخ خطی شما تصویربرداری شده است؟

بله نسخ خطی ما تصویربرداری شده و فایل دیجیتال آنها موجود است. اگر کسی مراجعه کند و درخواست بدهد، ما می­توانیم فایل کتاب را با هزینه و تعرفه ای که دریافت می­ شود، در اختیارش قرار بدهیم.

مرمت هم شده است؟

کتاب­های خطی ما عمدتا صحافی و مرمت شده و نیازی به مرمت و صحافی ندارد. تعداد کمی باقی مانده که امیدواریم به تدریج انجام شود.

فهرست کتاب­های خطی کتابخانه تهیه شده؟

کتاب ­های خطی را عمدتا آیت الله استادی در سالیان قبل در دو جلد فهرست نویسی و چاپ کرده ­اند. خود مرحوم آیت الله عراقی هم دو جلد فهرست دارند که حائز اهمیت می­باشد. در سال­های اخیر بدلیل نایاب شدن نسخه های چاپ شده دربازار و نیزبه علت اضافه شدن نسخه های جدیدبه بازنویسی این فهرست اقدام شده که جلداول آن را آقای حکیم به پایان رسانده اند.

در زمینه کتاب­های سنگی هم برای تهیه فهرست اقدام شده است. یک جلد فهرست هم برای کتاب­های سربی کهن ونفیس  کتابخانه توسط آقای غلامی جلیسه تهیه شده است. علاوه بر آن تهیه فهرست کتاب­های چاپی از سالیان گذشته بطورمستمرتاامروز ادامه دارد و اطلاعات آن در نرم افزار کتابخانه موجود است که بر اساس رده بندی کنگره مستمرا در نرم افزار سیمرغ اضافه می­­شود.

کتابخانه زیر نظر کجاست؟

کتابخانه در حال حاضر زیر نظر معاونت پژوهش حوزه است و بودجه­ اش هم توسط مرکز مدیریت تأمین می­شود.

آیادر نمایشگاه­های کتاب برای خرید حاضر می­ شوید؟

ما در نمایشگاه ­های داخلی که عمدتا نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه تخصصی قم است، حضور پیدا می­ کنیم و سعی می­ کنیم منابع مورد نیاز را تأمین کنیم و امیدواریم که بودجه خرید کتاب کتابخانه افزایش پیدا کند تا ما بتوانیم مقدار بیشتری از منابع را از طریق نمایشگاه ­ها و یا بازار تهیه کنیم. منتهی بخشی از منابع کتابخانه همانندگذشته از طریق وقف و اهداء تأمین می­شود. البته ما در سال­های اخیر کتاب را بصورت وقف معمولا قبول نمی­ کنیم، چون وقتی کتابی وقف می­ شود، باید شرایط درباره­ اش رعایت شود و کار را برای مدیر کتابخانه مقداری مشکل می­ کند. اما در اهداء اینگونه نیست و باعث می ­شود تا کتاب بصورت راکد در کتابخانه وجود نداشته باشد و درصورت لزوم بتوانیم آن را به کتابخانه های دیگر حوزوی اهداء کنیم.

در طول روز چه تعداد مراجعه کننده دارید؟

کتابخانه فیضیه پر مراجعه ­ترین کتابخانه در سطح قم و یکی از پرمراجع ه­ترین کتابخانه ­ها در سطح کشور است و ما براساس آماری که آن هم مربوط به چند سال قبل است، روزانه بین هزار و پانصد تا دو هزار نفر در بخش­های مختلف مراجعه­ کننده داریم. همچنین تعداد اعضای ما مجموعا در حدود بیست و سه هزار نفر و فقط در بخش محققین به تنهایی حدود هفت هزار و هشتصد نفر عضو داریم. در بخش امانی نیز تعداداعضا بالغ بردو هزار و هفتصد نفر است.

حرف دیگری هم باقی مانده است؟

کتابخانه یکی از ارکان اساسی آموزش و پژوهش در همه مجموعه­ های علمی است که نیازمند توجه درخور از طرف متولیان است. اگر توجه مداوم به کتابخانه صورت نگیرد، مثل هر مجموعه دیگری دچار فرسودگی می­ شود. در دانش کتابداری می­گویند که کتابخانه مثل یک موجود زنده است و همانگونه که یک موجود زنده، جذب و دفع و نیاز به نگهداری و تغذیه دارد، یک کتابخانه فعال زنده هم اینچنین است. اگر ما حمایت لازم را طرف حوزه، چه در زمینه نیروی انسانی و چه بودجه دریافت نکنیم، طبعا کتابخانه نمی­ تواند آنگونه که باید و شاید به ارائه خدمات خودادامه بدهد . متأسفانه در دو ـ سه سال اخیربدلیل مضیقه مالی موجود مشکلاتی داشتیم و کتابخانه هم چون چندین سال از تأسیسش گذشته است، هم ساختمان و هم، تأسیساتش روبه فرسودگی می رود و این نیازمند توجه بیشترمتولیان حوزه است که امیدوارم صورت پذیرد.

محمد جواد حسین زاده