به گزارش خ خبرگزاری حوزه،  آیت الله مصباح یزدی در رمضان ۱۴۳۵ پیرامون موضوع «محبت خدا» سخنانی را در دفتر مقام معظم رهبری ایراد کردند که گزیده ای از این مباحث در شماره های مختلف خدمت علاقمندان عرضه خواهد شد.

* جلسه بیست و ششم: دنیا و آخرت

- اشاره

در جلسات گذشته بحثی را درباره فرازی از حدیث معراج داشتیم که در آن خدای متعال خطاب به پیغمبر اکرم صلوات‌الله علیه و آله فرمود: وَ أَمَّا الْحَیَاةُ الْبَاقِیَةُ فَهِیَ الَّتِی یَعْمَلُ لِنَفْسِهِ حَتَّی تَهُونَ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ تَصْغُرَ فِی‏ عَیْنَیْهِ‏ وَ تَعْظُمَ الْآخِرَةُ عِنْدَهُ [۱]؛ یعنی اولین قدم برای رسیدن آدمی به حیات پایدار مطلوب این است که دنیا در نظرش کوچک شود. برای درک بهتر این مسئله و قضاوت و ارزش‌گذاری صحیح آن، لازم است ابتدا درک درستی از مفهوم «دنیا» و «آخرت» داشته باشیم.

«آخرت» در لغت

واژه «آخِر» صیغه فاعل از ریشه «أخر» است که فعل آن فقط در باب‌های تفعیل، تفعّل و استفعال استعمال شده و در صیغه‌های مجرد و مزید دیگر کاربرد ندارد. شاید «پسین» یا با اندکی مسامحه، «پایان» معادل مناسبی برای این واژه در فارسی باشد. این کلمه معمولاً در مقابل «اول» استعمال می‌شود؛ مثل هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ [۲]. این دو کلمه متضایف هستند؛ یعنی بین دو امر که تقدم و تأخری نسبت به هم دارند، یکی اول، و دیگری آخر است؛ یکی پیشین است، و دیگری پسین. استعمال واژه «آخرة» با تاء تأنیث هم بر اساس این قاعده در ادبیات عربی است که گاهی بر اثر کثرت استعمال، موصوف مؤنث بعضی صفات حذف می‌شود؛ مثل «حسنة»، «سیئة» و «خطیئة». «حسنة» در اصل «الخصلة الحسنة» بوده که کلمه «الخصلة» تدریجا حذف شده و صفت «حسنة» باقی مانده است.

در قرآن نیز این کلمه به کار رفته است مثل: مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِّنْهَا [۳]. «آخرة» هم مکرراً در قرآن کریم به عنوان صفت کلمات مؤنث ذکر شده که از آنها می‌توان فهمید در سایر موارد نیز این واژه صفت موصوف مونثی بوده و تدریجاً موصوفش فراموش شده و صفت به جای آن نشسته است؛ مثل «الدَّارَ الْآخِرَةَ»[۴] و «النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ»[۵]. از معنای لغوی «آخرة» و استعمالات قرآنی آن که گاهی در مقابل «دنیا»، و گاهی نیز در مقابل «اولی» به کار رفته، می‌توان فهمید ما دو زندگی داریم: إِنَ‏ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولی‏[۶]؛ زندگی پیشین که در این دنیا و نزدیک است؛ و زندگی پسین که در عالم دیگر و دور است.

کاربردهای دنیا و آخرت

کاربرد کلمه «دنیا» و «آخرت» چند گونه است: گاهی منظور از «دنیا» این عالم  و نظام حاکم بر آن است، و مراد از «آخرت» عالمی است که بعد از عالم دنیا به وجود می‌آید و پدیده‌هایش تحقق پیدا می کند. چون قرآن نظام موجود در این عالم را پایدار و همیشگی ندانسته و می‌گوید این نظام بر هم می‌خورد و ماه و خورشید و ستارگان از هم می‌پاشند: وَإِذَا الْکَوَاکِبُ انتَثَرَتْ * وَإِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ [۷]؛ ستارگان خاموش و پراکنده می‌شوند؛ وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ [۸]؛ ماه و خورشید به هم می‌پیوندند؛ یا إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ [۹].

این آیات در باره نشئه‌ای صحبت می‌کند که در آن همه چیز تغییر می‌کند و هیچ چیز، آن چنان که امروز، در این عالم هست، باقی نمی‌ماند. پهنه هستی به پهنه‌ای صاف و هموار تبدیل می‌شود؛ فَیَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا * لَا تَرَی فِیهَا عِوَجًا وَلَا أَمْتًا [۱۰]. اما این‌که پس از آن چه خواهد شد، نمی‌دانیم. چون آن‌چه ما می‌فهمیم اموری است که در این عالم تجربه کرده‌ایم و نمونه‌هایی از آن را دیده‌ایم؛ مثل به وجود آمدن ماده از تراکم انرژی، یا تولید انرژی از تشعشات ماده.

یکی از ویژگی‌های آخرت این است که در آن، بهشت و جهنمی است که فضای بهشت آن بسیار وسیع است. وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاء وَ الْأَرْضِ [۱۱]؛ پهنای بهشت به اندازه وسعت همه آسمان‌ها و زمین این عالم است.

ویژگی دیگر عالم آخرت تمایز خوب و بد، زشت و زیبا، غم و شادی و لذت و رنج از یک‌دیگر است؛ بر خلاف عالم دنیا که در بسیاری از مواقع این اوصاف متضاد در کنار هم جمع می‌شوند و حتی گاهی در هم می‌آمیزند. گاهی یک انسان دو شخصیت دارد: شخصیتی خوب با اوصاف حسنه، و شخصیتی بد با اوصاف سیئه.

در عالم آخرت همه این‌ها از هم جدا می‌شوند؛ به تعبیر قرآن: یَصَّدَّعُونَ [۱۲]. در آن روز خوب‌ها و بدها نمی‌توانند در کنار هم باشند و هر یک از این دو گروه در بخش‌های جداگانه‌ای که یکی بهشت و دیگری جهنم نامیده می‌شود، خواهند بود. در بهشت هیچ رنج و زحمت، خستگی و ملال، سستی و غم و اندوهی نیست، و در جهنم هم هیچ آسودگی، آرامش و شادی نمی‌توان یافت.

حقیقت دنیا و آخرت

اولین کاربرد واژه‌های «دنیا» و «آخرت» اطلاق آنها بر این دو عالم است که یکی تقدم بر دیگری دارد و موجودات عالم دنیا که مقدمه عالم دیگر است، به این شکل در آخرت باقی نخواهند ماند؛ آن‌چنان که آیاتی از قرآن به این مطلب اشاره دارد: وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ [۱۳]؛ دریاها آتش می‌گیرد. فَیَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا؛ پهنه هستی به پهنه‌ای بی‌نشیب و فراز تبدیل می‌شود. ماه و خورشید به یک‌دیگر می‌چسبند و ستاره‌ها پراکنده می‌شوند؛ یعنی قوه جاذبه حاکم بر آنها که مدار هر یک را تنظیم می‌کند، وجود نخواهد داشت. همه این بیانات حاکی از آن است که نظام حاکم بر عالم دنیا در آخرت تغییر می‌کند و هیچ پدیده‌ای در عالم آخرت آن چنان که امروز در این عالم وجود دارد، نخواهد بود. پس موجودات دنیوی هم از سنخ موجودات اخروی نیستند. البته ما نمی‌دانیم آنها چه نوع موجوداتی هستند. فقط با استفاده از آیات و روایات می‌دانیم دو نوع موجود، یعنی انسان و جن که در این عالم هستند، در عالم بعدی هم با وجود تغییر همه پدیده‌های مادی، شخصیت و هویت خاص خودشان را حفظ می‌کنند. این دو موجود دو سرا دارند: دار الدنیا و دار الآخرة؛ ‌ امروز در این عالم زندگی می‌کنند و پس از مرگ، در آن عالم زنده می‌شوند و حیات جدیدی در سرای دیگر خواهند داشت؛ حیاتی که پایان ندارد.

در این مقام، الحیاة‌الدنیا و الحیاة الآخرة از حیث هستی‌شناختی مورد بررسی قرار می‌گیرد و درباره واقعیت خارجی و تفاوت ماهوی آنها، و خصوصیات وجودی هر یک بحث می‌شود. بر این اساس نمی‌توان گفت دنیا بهتر است یا آخرت؛ هم‌چنان‌که نمی‌توان گفت کره زمین بهتر است یا کره ماه. هر یک از آنها خواص وجودی خود را دارند و از این حیث هیچ مدح یا مذمتی به آنها وارد نمی‌شود. شاید بر همین اساس حضرت امیر علیه‌السلام در پاسخ کسی که در حضور آن حضرت دنیا را مذمت کرد، فرمود: إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ صِدْقٍ‏ لِمَنْ‏ صَدَقَهَا ... وَ دَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ تا جایی که ‌فرمود: مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ وَ مُصَلَّی مَلَائِکَةِ اللَّهِ ... وَ مَتْجَرُ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ [۱۴]؛ دنیا چه بدی‌ای دارد؟ این‌جا سجده‌گاه دوستان خداست که در آن به خاک می‌افتند و خدا را سجده می‌کنند؛ این‌جا نمازخانه فرشتگان است؛ هر کس با دنیا صادق باشد، دنیا هم با او رو راست است: دارُ صِدْقٍ‏ لِمَنْ‏ صَدَقَهَا. یعنی دنیا واقعیت‌هایش را از کسی پنهان نکرده و اگر کسی صادقانه به دنبال پند و عبرت باشد، دنیا برای او واعظ خوبی است. وَ مَتْجَرُ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ؛ اگر این دنیا نبود اولیای خدا تجارتخانه‌ای نداشتند که در آن با انجام کار خیر تجارت کنند و برای آخرت خود سودی به دست آورند. دنیایی با این اوصاف چه جای مذمت دارد؟

البته بر اساس این مفهوم می‌توان ویژگی‌های وجودی دنیا و آخرت را با یک‌دیگر مقایسه کرد. به عنوان مثال عالم دنیا با تمام وسعتی که برای آن بیان شده، ‌ از هفت آسمان، و فاصله پانصد سال بین دو آسمان آن، وسعت منظومه شمسی و نسبت آن با کهکشان راه شیری و اعداد و ارقام دیگری که در خصوص ابعاد و محدوده عالم ذکر می‌شود، این عالم با همه وسعتش که برای ما به‌درستی قابل تصور نیست، و عظمت آن آدمی را به خضوع وا می‌دارد، با بهشتی که خدا در عالم دیگر به اولیائش می‌دهد، قابل مقایسه نیست؛ چون پهنای آن بهشت به اندازه همه آسمان‌ها و زمین است. هم‌چنان‌که عمر این عالم در برابر عمر عالم دیگر به حساب نمی‌آید. اما هیچ‌یک از این توصیفات در مقام ارزش‌گذاری نیست.

قرآن نیز در مقام چنین مقایسه‌ای می‌فرماید: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطَامًا [۱۵]؛ زندگی شما در این عالم با همه عرض و طولش، جز سرگرمی و بازیچه، و چیزی جز قواعدی که خود شما قرار گذاشته‌اید، نیست و آنچه از اموال و دارایی و حسب و نسب که به آن تفاخر می‌کنید، مثل بارانی است که کشاورزان از باریدن آن خوشحال می‌شوند؛ اما سبزی و گیاهانی که پس از این باران روییده و مایه اعجاب کشاورزان شده، بعد از چندی به زردی می‌گراید و سرانجام خشک می‌شود و باد این علف‌های خشک را پراکنده می‌کند. این مثَل دنیا است؛ نوجوانی و جوانی را ببینید؛ شادابی و نشاطی که به مرور زمان کاهش می‌یابد و به پیری می‌انجامد و سر انجام هم انا لله و انا الیه راجعون! اللَّهُ الَّذی خَلَقَکُم مِّن ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَیْبَةً یَخْلُقُ مَا یَشَاء [۱۶]؛ خداوند آدمیزاد را به گونه‌ای آفریده که در طول زندگی این مراحل را می‌گذراند: از ضعف به قوت می‌رسد، و مجدداً از قوت به ضعف برمی‌گردد و در نهایت هم می‌میرد.

این مقایسه‌ است بین زندگی دنیا و آخرت و معنای آن بد بودن زندگی این دنیا نیست؛ بلکه توجه دادن به این نکته است که این زندگی با زندگی آخرت که بعد می‌آید، خیلی تفاوت دارد. حساب و کتاب آن‌جا با این دنیا متفاوت است و همه این قراردادها و اعتبارات از بین می‌رود؛ حتی روابط نسبی و سببی هم در کار نیست؛ فَلَا أَنسَابَ بَیْنَهُمْ [۱۷].

کاربرد دیگر «دنیا» و «آخرت» در مقام بیان نسبت و رابطه بین این دو است. من چه مقدار باید برای این جا کار کنم و چه مقدار برای آن جا؟ در این صورت نیز دنیا مذموم نیست؛ البته دنیا نسبت به آخرت کم و کوچک است؛ قُلْ مَتَاعُ الدَّنْیَا قَلِیلٌ [۱۸]؛ اما در این‌جا نیز بحثی از بد بودن دنیا  و خوب بودن آخرت نیست.

ارزش‌گذاری دنیا و آخرت

در سومین کاربرد «دنیا» که از آن به مذمت یاد می‌شود، دلبستگی به دنیا مورد نظر است. وقتی گفته می‌شود کسی تمام همتش دنیاست و همه اهداف و مقاصد خود را در دنیا جستجو می‌کند و ارزشی برای آخرت قائل نیست  و آن را فراموش کرده یا منکر شده، این دلبستگی به دنیا است که مذمت می‌شود؛ دنیاخواهی، دنیاطلبی، دنیاپرستی و دلباختن به دنیا است که مورد نکوهش است و در قرآن غالباً از آن با تعبیر «یرید الدنیا» یاد می‌شود: مَن کَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاهَا مَذْمُومًا مَّدْحُورًا [۱۹]؛ فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّی عَن ذِکْرِنَا وَلَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا * ذَلِکَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ [۲۰]. کسانی که به این دنیا دل‌بسته‌اند، آدم‌های نادانی هستند که زندگی ابدی را فراموش کرده‌اند و خیال می‌کنند هر چه هست و نیست، همین زندگی چند روزه گذرا و توأم با بازیچه‌ها، سرگرمی‌ها و قراردادهای دنیایی است. دلبستگی به دنیا مذموم است، نه ذات حیات دنیا. این حیات از آن جهت که می‌تواند سعادت ابدی را برای شما تأمین کند، بسیار ارزشمند است. مثل دسته‌ای از اسکناس، که هر چند خود آن کاغذ کم ارزشی است، اما با آن می‌توانید اشیاء قیمتی تهیه کنید و از همین‌رو برای شما ارزشمند است. اگر از این منظر به دنیا بنگرید، نه ‌تنها مذمتی ندارد؛ بلکه نعمت بزرگی است که خدا به شما داده و اگر این نعمت نبود، اولیاء خدا به کمال نمی‌رسیدند و مستحق ثواب نمی‌شدند. بدی دنیا به خاطر آن است که من دل به آن می بندم، آخرت را فدای آن می‌کنم و می‌شوم مرید دنیا. مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْها؛ اگر کسی زراعت این دنیا را بخواهد، همان نتیجه‌ای که به آن دل بسته را به او می‌دهیم و بعد هم در آخرت بهره‌ای نخواهد داشت؛ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاهَا مَذْمُومًا مَّدْحُورًا؛ با سرشکستگی و خواری وارد جهنم می‌شود؛ اما مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ [۲۱]؛ اگر کسی زراعت آخرت را بخواهد، ما هم به زراعتش برکت می‌دهیم و آن را زیاد می‌کنیم.

بنابراین «دنیا» و «آخرت» سه کاربرد دارد؛ اول: ویژگی‌های وجودی عالمی که امروز در آن زندگی می‌کنیم، در مقابل عالمی که خداوند بعد از فنای این عالم و فروپاشی نظام آن می‌آفریند و باقی است و نابودی و فنا در آن راهی ندارد؛ دوم: بخشی از زندگی انسان دوزیستی که در این عالم است؛ ‌در مقابل بخشی دیگری که در عالم بعدی است؛ سوم: دلبستگی به این بخش از زندگی. گویا در اصل این معنی موصوفی بوده که حذف شده است؛ مثل «حب الدنیا»، یا «ارادة الدنیا».

هم‌چنان‌که پیش از این گفتیم «آخرة» صفتی است که به جای موصوف خود نشسته، «دنیا» نیز صفتی است که موصوفش به تدریج فراموش شده و خودش به جای اسم نشسته است.

در واقع نکوهش اخلاقی دنیا برگشت به موصوفی دارد که در درون ما نهفته و آن دلبستگی به دنیاست. بدون این دلبستگی، زندگی این دنیا مطلوب و ارزشمند است؛ چون نعمت بزرگی است که خداوند به ما عنایت کرده، تا به وسیله آن بر علم و کمال خود بیافزاییم و برای آخرت خود ثواب کسب کنیم. مذمت برای دلبستگی، فریب خوردن از دنیا و دنیا را به جای آخرت گرفتن و وسیله را به جای هدف قرار دادن است. از همین‌رو  به عنوان «متاع الغرور» معرفی شده است.

ایمان به آخرت، اساس ارزش رفتارهای انسانی

آخرتی که ما باید به آن اعتقاد داشته باشیم زندگی نهایی بعد از مرگ است که ما در آن پاداش و کیفر اعمال‌مان را خواهیم دید. از لحاظ ارزشی نیز باید دنیا در نظرمان بسیار کوچک باشد؛ چون هدف آن‌جاست و همه عالم دنیا نسبت به عالم دیگر حتی مثل یک چشم برهم زدن در مقابل عمر هزارساله هم نیست. آخرت بی‌نهایت، و دنیا متناهی است. البته در مقام ارزش‌شناسی باید قدر این دنیا را بدانیم؛ زیرا به وسیله همین زندگی کوتاه دنیا که بازیچه و سرگرمی بیش نیست، می‌توان سعادت بی‌نهایت را کسب کرد. اگر به این دنیا دل ببندم و این دلبستگی مانع از حرکت برای آخرت بشود، ضرر کرده‌ام. از همین رو امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود دنیای شما که این‌قدر به آن عشق می‌ورزید، در چشم علی به اندازه‌ای بی‌ارزش است، مثل استخوان خوک مرده‌ای در دست شخص مبتلا به جذام. [۲۲]  اما اگر همین دنیا به عبادت بگذرد، هر لحظه‌اش از هزاران سال سلطنت‌ دنیوی برای علی ارزشمندتر است و حتی یک ثانیه‌اش را هم به همه زخارف دنیا نمی‌فروشد.

آنچه گفتیم برای این بود که بدانیم در مقام عمل، ارزش‌گذاری و هدف‌گذاری در زندگی به دنبال چه باشیم. ما باید دغدغه این را داشته باشیم که مردم عالم آخرت را فراموش نکنند. همه انبیا برای اثبات این دو کلمه آمدند: ایمان بالله و الیوم الآخر. بدون این اعتقاد از حیوانات هم پست‌تریم. قرآن می‌فرماید: إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ [۲۳]؛ ارزش انسان به ایمان بالله و اعتقاد به یوم‌الآخر است. باید این دغدغه‌ را داشته باشیم که مردم اعتقادشان را گم نکنند و یادشان نرود که آخرتی هم هست؛ هدف آن‌جاست و این دنیا وسیله است.

مساله اعتقاد به آخرت مهم‌ترین مساله انبیا بود و قوام انسانیت انسان و فهم صحیح انسان و ارزش معرفت انسانی به پذیرفتن این اعتقاد است که عالم آخرت بخش اصلی زندگی انسان است و زندگی این دنیا نسبت به آن مثل دوران جنینی است. هم‌چنان که قرآن می‌فرماید: إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ [۲۴]؛ اصلاً زندگی، آن‌جاست؛ حتی کافر هم در روز قیامت می‌گوید: یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی [۲۵]؛ کاش برای حیاتم فکری کرده بودم و چیزی پیش فرستاده بودم! آن روز است که کافر متوجه می‌شود آنچه در دنیا گذشت، حیات نبود؛ بلکه مرگ تدریجی بود؛ حیات این‌جاست. قوام همه ادیان اعتقاد به توحید و معاد است. این اساس همه ارزش‌هاست و رفتار همه انسان‌ها براساس این اعتقاد شکل می‌گیرد و ارزش‌یابی می‌شود و طبعاً دغدغه هر مسلمانی در درجه اول باید حفظ این عقاید باشد.

و صلی ‌الله علی محمد و آله ‌الطاهرین

پاورقی:

[۱]. ارشاد القلوب الی الصواب للدیلمی، ج۱، ص ۲۰۴.

[۲]. حدید(۵۷) / ۳.

[۳]. نمل(۲۷) / ۸۹.

[۴]. قصص(۲۸) / ۷۷.

[۵]. عنکبوت(۲۹) / ۲۰.

[۶]. لیل(۹۲) / ۱۳.

[۷]. انفطار(۸۲) / ۲-۳.

[۸]. قیامة(۷۵) / ۹.

[۹]. تکویر(۸۱) / ۱.

[۱۰]. طه(۲۰) / ۱۰۶-۱۰۷.

[۱۱]. حدید(۲۷) / ۲۱.

[۱۲]. روم(۳۰) / ۴۳.

[۱۳]. تکویر(۸۱) / ۶.

[۱۴]. نهج‌البلاغه، ص ۴۹۳، خطبه ۱۳۱.

[۱۵]. حدید(۵۷) / ۲۰.

[۱۶]. روم(۳۰) / ۵۴.

[۱۷]. مومنون(۲۳) / ۱۰۱.

[۱۸]. نساء(۴) / ۷۷.

[۱۹]. اسراء(۱۷) / ۱۸.

[۲۰]. نجم(۵۳) / ۲۹-۳۰.

[۲۱]. شوری(۴۲) / ۲۰.

[۲۲].‌ وَ لَدُنْیَاکُمْ أَهْوَنُ عِنْدِی مِنْ وَرَقَةٍ فِی فِی جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا وَ أَقْذَرُ عِنْدِی مِنْ عُرَاقَةِ خِنْزِیرٍ یَقْذِفُ بِهَا أَجْذَمُهَا؛ بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۳۴۸.

[۲۳]. انفال(۸) / ۵۵.

[۲۴]. عنکبوت(۲۹) / ۶۴.

[۲۵]. فجر(۸۹) / ۲۴.