به گزارش خبرگزاری حوزه چهارمین نشست از سلسله نشست‌های مجازی "حدیث کرامت" چهارمین جشنواره سیره امام رضا(ع)، آموزه‌ها و کارکردها با عنوان "احادیث امام رضا(ع) در کتاب الکافی مرحوم کلینی" با ارایه بحث دکتر محمود ملکی تراکمه‌ای به همت بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی و جهاددانشگاهی واحد استان قم برگزار شد.
وی در ابتدای این نشست، کتاب الکافی شیخ کلینی را جامع ترین کتاب حدیثی شیعه ذکر کرد و گفت: روایتی در این کتاب بیان شده که امام رضا(ع) فرمودند، عبادت و پرستش، به زیادی نماز و روزه نیست، بلکه به تفکر و اندیشیدن در امر خدای عزو جل است. این روایت در باب التفکر کتاب کافی بیان شده است.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث اظهارکرد: امام رضا(ع) در سال ۱۴۸ هجری قمری متولد شدند و در صفر ۲۰۳ هجری قمری نیز به شهادت رسیدند. با توجه به اینکه همه زندگانی حضرت برای ما معتبر و مهم است، ولی آنچه بیشتر مد نظر است، مطالعه دوران آغاز امامت است و آغاز امامت امام رضا(ع) از سال ۱۸۳ هجری است. یعنی امام رضا(ع) ۲۰ سال امامت داشتند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مجمع الفکرالاسلامی، تصریح کرد: از سال ۱۸۳ هجری که امام در مدینه حضور دارند تا سال ۲۰۰، این حضور ادامه دارد و از سال ۲۰۰ تا ۲۰۳ هجری ایشان در خراسان حضور دارند. اگر بخواهیم روایات امام را از حیث زمانی و مکانی تقسیم کنیم، روایات ۱۸۳ تا ۲۰۰ در مدینه و از ۲۰۰ تا ۲۰۳ این روایات در خراسان از امام صادر شده است.
وی با ذکر این مطلب که بیشترین روایات امام در مدینه صادر و ثبت شده است، گفت: کتاب شریف کافی، جامع‌ترین و اصیلترین کتاب حدیثی شیعه است که بر جای مانده است. این کتاب از حیث قدمت مربوط به آغاز قرن چهارم و مقارن با غیبت صغرای امام زمان(عج) است.
استاد حوزه بیان کرد: کتاب محاسن برقی نیز هم کتاب بسیار معتبری است ولی مقدار سه چهارم کتاب مفقوده شده است ولی کتاب کافی مهمترین کتاب شیعی است که خوشبختانه با ۱۵ هزار و ۴۰۰ حدیث در این کتاب به ما رسیده و در دسترس ما است. به همین دلیل یکی از وجوه پرداختن به این کتاب از این حیث است که این کتاب یک کتاب جامع و قدیمی است و به زمان ائمه بسیار نزدیک است.
وی گفت: این کتاب از مرحوم کلینی است که ایشان منتسب به روستایی در ری کنونی است. ایشان را از دیرباز تا کنون ستوده‌اند. مرحوم کلینی را تا کنون به صفاتی چون عارف به اخبار و بزرگ اصحاب و شیعیان ستوده‌اند. حتی اهل سنت نیز از ایشان به عنوان فقیه شیعه نام برده‌اند.
بررسی ویژگی‌های درونی کتاب الکافی
عضو هیئت علمی پژوهشکده مجمع الفکرالاسلامی، یادآورشد: تعبیر دیگر مرتبط به این کتاب، مرتبط به این است که این کتاب از مهمترین کتب اربعه است. سه کتاب دیگر از شیخ صدوق و شیخ طوسی است که به فقه پرداختند ولی در کتاب کافی موارد مختلفی بیان شده است.
وی گفت: از زمان صفویه بود که کتاب کافی بخش بندی و تقسیم بندی شد. این کتاب از زمان تالیف با ۱۶ راوی بشدت رسمیت داشته است. ابن قولویه که استاد شیخ مفید از جمله این روات است. بزرگان دیگری چون نعمانی نیز از راویان کتاب است که این کتاب را برای شاگردان روایت کردهاست.
وی اظهارکرد: کتاب الغیبه نعمانی از کتاب کافی بسیار سود جسته است. مرحوم شیخ طوسی در تهذیب از این کتاب بسیار استفاده کرده است. پژوهش‌های بسیار زیادی در خصوص این کتاب رخ داده است که این پژوهش تا در مجموعه کنگره ثقه الاسلام کلینی ارایه شده است.
این استاد حوزه بیان کرد: مرحوم کلینی که به ثقه الاسلام شهرت دارند در سال ۳۲۸ یا ۳۲۹ از دنیا رفته‌اند و تخمین زده می شود که ولادت ایشان در نیمه دوم قرن سوم باشد. مدفن ایشان نیز در بغداد است و ولادت شیخ کلینی نیز به قاعده در کلین ری است. جایی که هم اینک قبر پدر ایشان نیز در این محل قرارداد.
وی با ذکر این مطلب که کتاب کافی، توسط مرحوم کلینی و در ۲۰ سال تدوین شده است، اظهارکرد: بنابر سال وفات ایشان تدوین کتاب این اثر در اوایل قرن چهارم رخ داده است. با این وجود فاصله شهادت امام و کتابت این کتاب، حدود یک قرن است و به همین دلیل می توان گفت که فاصله کمی است.
وی گفت: فاصله ۱۰۰ سال از صدور تا ثبت روایات فاصله کمی است. با توجه به اینکه روایات، کتابت می‌شده است اهمیت این کتاب چند برابر است. علو سند یا کوتاهی سند برای یک سند یک حسن به حساب می آید. روایات رضوی که در کتاب کافی است ،دارای علو سند است.
ملکی بیان کرد: استفاده دیگر این بحث آن است که می توانیم ببینیم که روایات امام رضا(ع) چگونه به دست مرحوم کلینی رسیده است. در این کتاب روایاتی با دو طبقه یا سه طبقه واسطه وجود داشته است. در واقع مسیر و سیر رسیدن حدیث از امام تا کلینی نیز بسیار مهم است.
وی افزود: وقتی مسیرها را بدست بیاوریم می‌توانیم در خصوص معتبر بودن این روایت سخن بگوییم که برای هر کدام از آنها مثال های جالبی وجود دارد.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: نکته دیگر مرتبط به احادیث امام رضا(ع) است که این احادیث برای یک تاریخ حدیث به عنوان منبع به شمار می‌رود. در تاریخ حدیث نکات ابهامی بسیاری داریم و روایات امام رضا(ع) کمک زیادی به رفع این ابهامات می‌کند. این روایات منبع بسیار خوبی برای مطالعات بین ادیانی و فرق است. زیرا امام رضا(ع) مناظرات زیادی با این گروه داشتند.
ملکی با ذکر این مطلب که احادیث رضوی به تاریخ فقه نیز کمک شایانی می‌کند یادآورشد: همچنین شناخت این روایات کمک شایانی به تاریخ ایران می کند زیرا اخبار و تحلیل های خبری هنگام حضور حضرت در خراسان می تواند ما را به اطلاعات جالبی از تاریخ خراسان و ایران در آن زمان برساند.
تنوع روایات رضوی در فصول الکافی / ۹۲۶ حدیث رضوی در اثر شیخ کلینی
وی با اشاره به تنوع و گوناگونی روایات رضوی گفت: این روایات در حوزه های مختلف بسیار گسترده است. این مساله نشان می‌دهد که نیازهای جامعه اسلامی و شیعی دارای تنوع گوناگون بوده است.
وی افزود: بحث پیرامون روایات رضوی می‌تواند ما رابه حدیث و فهم و سند حدیث برساند. بر اساس شمارش انجام شده ۹۲۶ روایت از امام رضا(ع) وجود دارد که ۶ درصد کل روایات کافی است.
وی با اشاره به مشکل شمارش این روایات بیان کرد: کنیه امام رضا(ع) و امام کاظم(ع) مشترک است و هر دو بزرگوار با کنیه ابوالحسن در این کتاب نام برده شده‌اند و همین بحث شمارش را سخت می کند. جالب است که راویان از دو امام نیز نقل کرده‌اند. مثل بازر آن فتح بن یزید جرجانی است که مشخص نیست که این روایت را از کدام امام نقل می‌کند. البته شیخ صدوق نیز این روایات را به امام رضا(ع) نسبت داده است.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث با ذکر این مطلب که روایاتی که هیچ اختلافی در آن وجود نداشته باشد به حداقل و به حد ۹۰۰ حدیث می رسد، اظهارکرد: در این میان ۱۶۷ روایت در بخش اصول کتاب کافی است. کتاب اصول کافی تنها به اصول و اعتقادات نپرداخته زیرا هم مباحث توحیدی و اخلاقی و آداب و دعا و قرآن را مطرح کرده و هم به مسایلی چون علم و عقل می پردازد.
وی با ذکر این مطلب که ۴ حدیث کتاب در کتاب العقل آمده است، گفت: ۲ کتاب در کتاب العدل آمده است. ۲۵ حدیث در کتاب التوحید کافی ارایه شده است. ۸۴ حدیث در کتاب الحجه یا امامت آمده است. مرحوم کلینی مبحث خمس را ذیل بحث حجت و امامت ذکر کرده است و این بحث را به کنار سایر فروع نبرده است.
ملکی افزود: تقسیمات اصلی بر اساس کلمات کتاب بوده است و کلمه کتاب جایگزین بخش و فصل ما در فارسی است. ۳۵ حدیث رضوی هم در بخش ایمان و کفر آمده است. همچنین ۱۲ حدیث در کتاب الدعا بیان شده است در کتاب قرآن نیز ۱ حدیث بیان شده است. ۴ حدیث نیز در بخش عشره کتاب کافی آمده است.
وی با ذکر این مطلب که در بخش فروع نیز ۷۴۷حدیث وجود دارد، گفت: این احادیث از کتاب الطهاره و صلاه و... است که احادیثی در آن بیان شده است. بنابر این اگر بخواهیم درصد بگیریم ۸۰ درصد روایات امام رضا(ع) در کتاب کافی مرتبط به فقه است و ۲۰ درصد روایات به توحید و امامت و اخلاق و تاریخ اختصاص دارد.
عضو هیئت علمی مجمع الفکر الاسلامی بیان کرد: احادیث ائمه(ع) به ویژه احادیثی که از طریق امام باقر(ع) به بعد ارایه شده از طریق کتب ارایه شده است که این بحث کاملا مسلم و پذیرفته شده است. یعنی روایات امام رضا(ع) از طریق این گونه کتب به دست مرحوم کلینی رسیده است.
وی گفت: احادیث متعددی داریم که حسن بن جهم از امام رضا(ع) روایت می‌کند. کتاب وی در دست حسن بن علی بن فضال بوده است. حال وقتی به کتاب کافی مراجعه می کنیم می بینیم که حسن بن علی بن فضال روایت را از حسن بن جهم نقل می‌کند. پس کتاب حسن بن جهم کتاب بسیار مهم و معتبری است.
وی افزود: در کتاب کافی موارد زیادی داریم که فاصله مرحوم کلینی با امام ۲ واسطه است. علی بن ابراهیم عن یاسر( خادم امام) از امام رضا(ع) روایتی نقل کرده است. حال نکته جالب این است که همین علی بن ابراهیم کتابی به نام قرب الاسناد داشته است. در کتاب وی فقط یک واسطه با امام وجود دارد. این کتاب موضوع بسیار خوبی برای پژوهش است که می توانیم به اصل این سند که در حال حاضر مفقود است برسیم.
وی تصریح کرد: اینکه روی وساطت اندک اصرار داریم این است که با کم شدن فاصله راویان احتمال خطا کم می شود و اعتبار سند افزایش می یابد.
وی با ذکر این مطلب که کتاب محمد بن اسماعیل برمکی دارای کتاب التوحید بوده که روایات توحیدی امام رضا را در خود جای داده است، بیان کرد: کتاب احمد بن محمد بزنطی یکی از کتب بسیار مهم تاریخ روایت رضوی است که این نوع روایات با سه واسطه بیان شده است.
این نویسنده و پژوهشگر علم الحدیث اظهارکرد: کتاب دیگر توسط احمد بن موسی اشعری با دو واسطه از امام نقل شده است. نکته جالب اینکه ایشان نیز کتابی در این حوزه دارد. کتاب بعدی از ابراهیم ابن ابی محمود بن خراسانی نوشته شده که روایاتش را در حجاز و مدینه از امام رضا (ع) شنیده و روایات را از ایشان گرفته‌اند. این روایات بیشتر در حوزه فقهی است.
ملکی تراکمه‌ای عنوان کرد: نکته دیگر آن است که آن است که روایاتی را تا کنون از آن بحث می‌کردیم که در کتاب کافی موجود است حال سوال این است که آیا روایاتی از امام رضا(ع) وجود داشته است که مرحوم کلینی در کتاب خود نقل نکرده است؟ در اینجا دو دسته روایات وجود دارد.
وی افزود: نخست کتابی منسوب به فضل ابن شاذان است که از بزرگان شیعه است که قبر ایشان در نیشابور است. ایشان کتابی به نام "علل " دارد که این کتاب قاعدتا در اختیار مرحوم کلینی بوده است ولی ایشان حتی یک روایت نیز از این کتاب در الکافی نقل نکرده است ولی شیخ صدوق روایاتی از علل را نقل کرده است که نشان گر اختلاف در مبانی علمی- حدیثی این دو بزرگوار است.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث اظهارکرد: کتاب دیگر که در دسترس بزرگان بوده ولی مرحوم کلینی از آن موردی نقل نکرده از ابن فضال که آن را از پدرش نقل کرده است. مرحوم نجاشی در شرح حال حسن بن فضال بیان می کند که این کتاب وجود داشته ولی نقد و نظری به آن وارد می کند. این نسخه کتاب در کتاب کافی نیست ولی در آن زمان وجود داشته است.
وی افزود: مقایسه سندهایی که در کتاب کافی وجود دارد با اسنادی که در کتب دیگر از جمله شیخ صدوق است نشان می دهد که می تواند بسیاری از مشکلات سندی را حل کرد که با مطالعه مقایسه ای افرادی که از دایره اسنادی جامانده اند را در کتب دیگر پیدا کرد و از این روی اعتبار حدیثی نیز بیشتر می شود.
ملکی یادآورشد: در خصوص اینکه یک حدیث چگونه نقل و انتقال پیدا می کرده مباحث بسیار مهمی در علم الحدیث وجود دارد از جمله آنها قرائت و سماع و مکاتبه و اجازه و ... اشاره کرد که در روایات رضوی دو مورد را یافتیم که قابل توجه است.
وی گفت: راوی به نام محمد ابن عبید بیان می‌کند که در یک مکاتبه سوالی از امام رضا(ع) پرسیدم که آیا خداوند قابل رویت است امام با خط مبارکشان این حدیث را نگاشتند و نظر درست را بیان کردند.
وی با ذکر این مطلب که راه دوم نیز سماع یا شنیدن حدیث است، تصریح کرد: معروف است که حدیث پژوهان معتقد هستند که مطمئن ترین طریق ثبت حدیث، سماع و املا است. جالب اینکه محمد بن زید بیان می کند که خدمت امام رضا(ع) از توحید پرسیدم که امام جواب خود را املا کردند. این مبحث نشان می دهد که امام رضا(ع) به مباحثی چون علم الحدیث توجه خاص داشتند.
وی یادآورشد: در روایات رضوی که در خراسان صادر شده است راویان خدمت امام می رسند و از امام می پرسد که اگر برای شما اتفاقی افتاد، به سمت چه کسی برویم؟ این سوال، یک سوال شیعی است. زیرا در زمان امام، واقفیه فعالیت زیادی داشتند و این مساله نشان می دهد که در منطقه خراسان و میان شیعیان خراسان بحث توقف بر امامت امام کاظم (ع) دیگر محلی از اعراب ندارد یا بخشی از شیعیان خراسان به هیچ وجه به این بحث ورود نکردند.
وی با ذکر این مطلب که مساله وقف بر امام موسی کاظم(ع) در بین شیعیان ایرانی وجود نداشته است، تصریح کرد: نکته دیگر آنکه در روایات امام رضا(ع) به هیچ وجه راویان واقفی وجود ندارند. راویان واقفی پس از امام رضا(ع) وجود دارند ولی این گروه روایات امام کاظم و امام صادق(ع) را نقل می‌کردند.
وی گفت: مباحث دیگری که در خراسان مطرح است، مساله وراثت اهل بیت (ع) است که عنوان می‌کنند که ما فلان ویژگی خود رااز انبیا به ارث بردیم نشان می‌دهد که شیعیان بسیاری در خراسان به این بحث اهمیت می‌دادند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده دارالفکرالاسلامی بیان کرد: یک فرد ایرانی از امام رضا(ع) از اطاعت از ایشان و نسبت آن با اطاعت از امام علی(ع) سوال می‌پرسد و این مساله نشان دهنده آگاهی کامل از امامت در میان فارسیان می دهد. همین شخص در خصوص علم الغیب سوال می پرسد.
وی افزود: یکی از راویانی که در جای جای روایات رضوی وجود داشته، معمر ابن خلاد است که به نظر می‌رسد این روایات را در مدینه نقل می‌کند که باید در این خصوص به گونه شناسی و.. پرداخت.
وی گفت: روایات رضوی در خصوص تاریخ ادیان نیز قابل مطالعه است. امام رضا(ع) ویژگی های امام(ع) را بیان می کند.عبدالعزیز ابن مسلم بیان می‌کند که همراه با امام در مرو حضور یافتیم که بحث امام پیش آمد و بحث زیادی پیرامون اختلاف مردم در این حوزه پیش آمد که نشان می دهد که این بحث از مباحث مهم فرق اسلامی بوده است.
استاد حوزه و دانشگاه یادآورشد: عبدالله بن مغیره در خصوص غسل جمعه از امام می‌پرسد که امام آن را واجب بر می‌شمرد. برخی نیز به صراحت از فقهای شیعی در این خصوص فتوای وجوب غسل جمعه بیان می‌کنند. نکته جالب اینکه این روایت در آخر قرن دوم از مدینه به کوفه آمده است.
وی افزود: اهل سنت نیز روایاتی دارند که از پیامبر نقل می کنند که غسل روز جمعه واجب است و جالب است که حتی کلمه وجوب هم در روایات رضوی آمده و هم نبوی از اهل سنت که البته این وجوب را به تاکید برداشت کرده‌اند. بنابراین روایات رضوی باب بسیار جالبی در حوزه فقه مقارن را مفتوح می کند.
وی گفت: محمد بن عبدالله از امام رضا(ع) نقل می‌کنند که شخصی صله رحم می‌کند و از عمرش سه سال مانده است ولی به سبب این صله رحم خداوند این سه سال را به سی سال مبدل می کند. اگر مردم این محاسن حدیث را بشنوند و ببینند قطعا تابع این حضرات خواهند شد.
نظر شما