به گزارش خبرگزاری حوزه، پاسخ به سؤالات و شبهات موجود در جامعه از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از پرسش ها و شبهات و پاسخ های آن، برگرفته از «مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم» خواهد پرداخت.

- سؤال

آیا بهشت و دوزخ ابدی هستند یا موقت و محدود؟ اگر نامحدود هستند چرا در برخی از آیات مقید شده اند مانند: و امّا الذین سعدوا ففی الجنة خالدین فیها مادامت السموات والارض.

- پاسخ

سؤال از دو قسمت تشکیل شده است و ما هریک را جداگانه مطرح کرده و جواب می دهیم:

الف: آیا بهشت و جهنم ابدی هستند یا موقت و محدود؟

جواب: آیات فراوانی تصریح می کنند که بهشت و دوزخ جاودانه هستند از جمله آنها آیات ذیل است:

«جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابداً» (سوره تغابن، آیه ۹)، و بهشت هایی که جوی هایی در آن روان است و همیشه در آن جاودانند». و پیرامون ابدی بودن اهل بهشت می فرماید: آنان را که ایمان آورده و کردار شایسته انجام داه اند در بهشتی داخل می کنند که نهرها از زیر باغ های آن روان و به اذن پروردگارشان در آن جا جاویدان خواهند ماند.[۱] و اما پیرامون جهنم و ابدی بودن آن خداوند می فرماید: «واعدّلهم سعیراً خالدین فیها ابدا» (سوره احزاب، آیه ۶۵) «و آتشی افروخته برای ایشان آماده کردیم که همیشه در آن جاودانند». (هم جهنم جاودان است، هم جهنّمیان).

ب: اگر نامحدود هستند چرا در برخی از آیات مقید شده اند؟ مانند آیه «فاما الذین شقوا ففی النار...خالدین فیها ما دامت السماوات والارض الا ما شاء ربک ... و اما الذین سعدوا ففی الجنة خالدین فیها ما دامت السماوات و الارض الا ماشاء ربک عطاء غیرمجذوز».(سوره هود، آیه ۱۰۸-۱۰۶).

جواب: این آسمان ها و زمین که دوام آنها قید شده است، آسمان ها و زمین دنیایی نیستند بلکه آسمان ها و زمین قیامت اند و آنها ابدی هستند.

توضیح:

این دو آیه مدت اقامت اهل بهشت را در بهشت و مدت اقامت دوزخیان را در جهنم بیان می کند و می فرماید که مکث دوزخیان در جهنم و بهشتیان در بهشت دائمی و ابدی است.

کلمه خلود به معنای برائت و دوری هر چیز از فساد است و باقی ماندنش بر صفت و حالتی که دارد. و خلود در جنّت به معنای بقای اشیاء است بر حالت خود بدون این که در معرض فساد قرار گیرد. (هم چنین است خلود در جهنم) و جمله «وما دامت السماوات والارض» یک نوع تقییدی است که تأکید خلود را می رساند و معنایش این است که ایشان با دوام آسمان ها و زمین دائمند.

حال این اشکال پیش می آید و آن این است که آیات قرآنی تصریح دارد بر این که آسمان و زمین تا ابد باقی نیستند و این با خلود در آتش و بهشت که آن نیز مورد نص و تصریح آیات قرآنی است سازگاری ندارد.

از جمله آیات دسته اول که تصریح می کند بر این که آسمان و زمین رفتنی اند آیه: «ما خلقنا السماوات والارض و ما بینهما الا بالحق و اجل مسمّی (سوره احقاف، آیه ۳) «ما آسمان ها و زمین را با هر چه در آنهاست جز بحق و برای مدتی معین نیافریده ایم».

و از جمله آیات دسته دوم که تصریح می کند بر این که بهشت و دوزخ جاودانه است آیات ذیل است: «جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابداً» ( سوره تغابن، آیه ۹)، «اعدلهم سعیراًً»، برای آنها آتش فروزانی آماده است. ( سوره احزاب، آیه ۶۵).

بنابراین از دو جهت در آیه مورد بحث اشکال می شود:

الف. خلود دائمی در بهشت و دوزخ را محدود کرده است به دوام آسمان ها و زمین، با اینکه آسمان ها و زمین دائمی نیستند.

ب. خالد را ـ که ابتداء خلودش از روز قیامت شروع می شود و از آن روز، اهل دوزخ به طور دائم در دوزخ و اهل بهشت به طور دائم در بهشت به سر می برد ـ به چیزی محدود کرده است که ابتداء قیامت آخرین مدت وجود آن است و آن آسمان و زمین است که ابتداء قیامت آخرین مدت زمان وجود آنها است.

جواب: خدای متعال  در کلام خود آسمان ها و زمینی برای قیامت معرفی می کند که غیر از آسمان ها و زمین دنیاست و می فرماید: «یوم تبدّل الارض غیر الارض والسماوات و برزوا لله الواحد القهار» (سوره ابراهیم، آیه ۴۸) «روزی که زمین به زمین دیگری عوض شود و آسمان ها نیز و همه برای خدای واحد قهّار آشکار گردند». و از اهل بهشت حکایت می کند که می گویند: «الحمدلله الذی صدقنا وعدَه واورثنا الارض تبّوءُ من الجنه حیث نشاء» (سوره زمر، آیه ۷۴) «حمد برای خدایی است که به وعده خود وفا کرد و به ما زمین بهشت را میراث داد و ...» و در تمام وعده به مؤمنین و وصف ایشان می فرماید: «لهم عقبی الدار»(سوره رعد، آیه ۲۱) «برای ایشان خانه عاقبتی است».

پس معلوم می شود برای آخرت نیز آسمان ها و زمین است همچنان که در آن بهشت و دوزخی و برای هریک سکنه و اهلی است   خدا هم آنها را با این وصف توصیف کرده است که: «ماعندکم ینفد و ما عندالله باقٍ» (سوره نمل، آیه ۹۶)، «آنچه نزد شماست از بین می رود و آنچه نزد خداست باقی می ماند. و به حکم این آیه آسمان و زمین اخروی از بین نمی رود.

و اگر در آیه مورد بحث بقاء بهشت و جهنم و اهل آن دو را به مدت بقاء آسمان و زمین محدود کرده از این جهت است که معنای این دو اسم (آسمان و زمین) از جهت آسمان و زمین بودن هیچ وقت از بین نمی رود. آنکه از بین می رود یک نوع آسمان و زمین است و آن آسمان و زمین دنیائی است و اما آسمان ها و زمینی که مثلاً بهشت در آنها است و به نور پروردگار روشن می شود به هیچ وجه از بین نمی رود و خلاصه جهان همواره آسمان و زمینی دارد. چیزی که هست در آخرت نظام دنیائیش را از دست می دهد و با این وضع دیگر هیچ اشکالی باقی نمی ماند.[۲]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱. معاد شناسی، سید محمد حسین تهرانی.

۲. معاد در قرآن، تفسیر موضوعی قرآن، ج۵، آیت الله جوادی آملی.

۳. المیزان، ج۱، ص ۵۸۲ - ۵۹۳.

پی نوشت ها:

 [۱]. ابراهیم/ ۲۳.

 [۲] . طباطبائی، سید محمد حسین؛ تفسیر المیزان، مترجم، ناصر مکارم شیرازی، انتشارات بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی، چاپ دوم، ج ۱۱، ص ۳۷ و ۳۴.