هر چند بین زمان حیات امام علی ـ علیه السّلام ـ و زمان تدوین نهج البلاغه توسط سید رضی سه قرن و نیم فاصله است، امّا این امر نمی‌تواند خدشه‌ای بر صحیح و مستند بودن این سخنان به امام علی ـ علیه السّلام ـ وارد کند و همچنین نمی‌تواند دلیلی بر کم و زیاد شدن سخنان آن حضرت باشد. زیرا سید رضی با استفاده از مجموعه‌های ارزشمندی که از قرن اول هجری تا قرن چهارم گردآوری شده بود، مجموعه جاودانه و بی‌مانند نهج البلاغه را تدوین کرد و الا خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار امام علی ـ علیه السّلام ـ پیش از آن که سید رضی چشم به جهان باز کند و نهج البلاغه را جمع‌آوری نماید، ‌به طور متفرق در منابع فراوانی ثبت و ضبط شده بود، منابعی که شخصیت‌های عالم و مورد وثوق آنها را گرد آورده بودند.[۱] و اگر سیدرضی مصادر این سخنان را در نهج البلاغه ذکر نکرده است به این دلیل بوده که وی به فراوانی منابع و مصادر سخنان امام علی ـ علیه السّلام ـ و صدور این سخنان از امام علی ـ علیه السّلام ـ یقین داشته است. ایشان در مواردی که به یقین نرسیده، و نسبت به خطبه‌ها، نامه‌ها یا حکمت‌هایی که چنین یقینی برایش حاصل نگشته بوده، مصادر و اسانید آنها را ذکر کرده است. از جمله در برخی از سخنان آن حضرت به مصادری مانند، «کتاب البیان و التبیین» عمرو بن بحر جاحظ؛ کتاب المختضب مبرد؛ کتاب المغازلی سعید بن یحیی؛ الجمل واقدی و... اشاره کرده است.[۲]

در سالهای اخیر برای یافتن مصادر کلمات امام علی ـ علیه السّلام ـ در نهج البلاغه تلاش‌هایی صورت گرفته و منابع معتبر آن سخنان را نشان داده‌اند. کتاب‌های زیر نمونه‌هایی از این تلاش‌ها است:
۱. مصادر نهج البلاغه، ضمیمه کتاب ماهو نهج البلاغه، هبة الدین شهرستانی.
۲. مدارک نهج البلاغه، هادی آل کاشف الغطاء.
۳. استناد نهج البلاغه، امتیاز علی خان عرشی رامپوری هندی.
۴. مصادر نهج البلاغه و اسانیده، عبدالزهراء الحسینی الخطیب.
۵. نهج البلاغه توثیقه و نسبته الی الامام علی ـ علیه السّلام ـ ، ‌دکتر حامد حنفی.[۳]

طبق تحقیقات انجام شده در این زمینه معلوم شده است که ۸۷ خطبه و ۵۰ نامه و ۱۴۴ حکمت در منابع معتبر اهل سنت پیش از سیدرضی، ۳۷خطبه و ۷ نامه و ۴۶ حکمت در منابع شیعی پیش از رضی، ۵ خطبه و ۴ نامه و ۱۰۰ حکمت از منابع شیعی پس از سیدرضی ولی مستقل از کار او، و ۳ خطبه، ۱ نامه، و ۴۰ حکمت در منابع سنی هم عصر و پس از سیدرضی، نقل شده است.[۴]

علاوه بر مطالب فوق باید افزود که یکی از راه‌های شناخت کلام شخصیت‌های برجسته دینی و تاریخی، شناسایی سخنان آنها از نوع سبک و سیاق کلام آنان و درجه فصاحت و بلاغت سخنان آنها است. با این حساب اگر کسی در نهج البلاغه نیک بیاندیشد، آن را دارای یک اسلوب ویژه، و از حیث فصاحت و بلاغت در اوج، خواهد دید و به یقینی در می‌یابد که تمامی این سخنان از یک شخص صادر شده است و از آنجایی که به تواتر و به صورت یقین انتساب برخی از سخنان آن به امام علی ـ علیه السّلام ـ روشن است، معلوم می‌گردد که کل نهج البلاغه سخنان نورانی و حقیقت نمای امیرالمؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ است.[۵]
از سوی دیگر چون مرحوم سیدرضی در صدد جمع‌آوری سخنان بلیغ بوده، بخشهای بعضی از خطبه‌ها را حذف کرده است و بعضی‌ها را نیاورده است لذا برخی از نویسندگان به تکمیل آن پرداختند و به صورت «مستدرک نهج البلاغه» تدوین گشت، علاوه آن که همه خطبه‌ها و نامه‌ها را با سند ذکر کرده‌اند، و یقین به صدور هر سخن باید بررسی سندی شود.

پی نوشت ها:
[۱] . محمد تقی جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چ دوم، ۱۳۵۸، ص ۳۰۳.
[۲] . سبحانی، جعفر شیخ، تفسیر نهج البلاغه، قم، امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، تهران، ص ۳۰ ـ ۳۱.
[۳] . جعفری، محمد مهدی، آشنایی با نهج البلاغه، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۴، ص ۸۴ ـ ۸۵.
[۴] . جعفری، محمد مهدی، پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه، انتشارات قلم، ۱۳۵۶، ص ۲۰۳.
[۵] . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۲، ص ۵۴۶.

منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم