حجت‌الاسلام و المسلمین احمد ابوترابی، رئیس مرکز پژوهشی دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در بخش دوم گفت‌وگوی خود با خبرنگار خبرگزاری حوزه، اظهار کرد: یکی از موضوعات جالبی که ما در تحقیقات و پژوهشی به آن برخورد کردیم و خود موضوع مستقلی شد که با تغییراتی در حد تولید علم جدید در حال انجام است، «عرفان ادبی» است. تعبیر عرفان ادبی برای کسانی که موضوع را می‌شناسند، آشنا نیست و آنچه معروف است بحث ادبیات عرفانی است. شوراهای علمی عرفان مرکز به اینجا رسید که ما یک عرفان ادبی داریم که فقط یک ادبیات عرفانی نیست.
اگر بخواهیم به صورت عرفی و عامیانه این علم را معرفی کنیم تا مردمی که حتی با این رشته آشنا نیستند آن را اجمالا بشناسند، باید یادی کنیم از غزل عرفانی حضرت امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی علیه که به‌صورت عمومی منتشر شد: و درآن از خال لب، لب دوست، چشم بیمار، میخانه، میکده، خرقه و پیر و خرابات و بتکده نام برده شد.
این ادبیات، ادبیات عمومی مردم و حتی ادبا و شاعران بود در کلام ادیبان. این اشعار مربوط به عشق مادی و دنیوی است. خال لب، لب دوست، گیسو و زلف یار و شراب و مستی، این اصطلاحات برای عموم مردم هم فقط در حوزه ادبیات عاشقانه شناخته شده است
لذا این سوال مطرح بود که اینها یعنی چه؟ کسانی که با ادبیات عرفانی آشنا بودند اجمالاً می‌دانستند که عرفای ما یا ادیبانی که با عرفان آشنا بودند، برخی از مضامین را می دانستند که این الفاظ معانی خاص دارد و با عشق و معنی مادی آنها فاصله‌ای به سوی بی‌نهایت دارد، خال لب، زلف یار و گیسوی دوست، و پیچ مو و چشم و ابرو و شراب و مستی و امثال اینها یک معانی خاصی دارد و عرفای ما در ضمن این الفاظ یک حقایق بلندی را بیان کرده اند.
این مجموعه در ابتدا به صورت یک علم مستقل مطرح نبود، فقط کتاب‌های اشعاری بود و نهایتا کتابهایی که در شرح آنها به دست ما رسیده بود، چیزی که در این باره در مجموعه ما اتفاق افتاد این بود که اساتید ما به این نتیجه رسیدند که ما رشته علمی به نام عرفان ادبی می‌توانیم داشته باشیم این علم را باید استخراج کرد مایه‌های آن در اشعار عرفانی و شرح آنها در کتاب‌های ما موجود است. جرقه اینکار در پایان‌نامه ابتکاری یکی از دانش‌اموختگان دوره‌های درسی عرفان این مرکز زده شد. البته مایه‌های اولیه‌اش در آن جلسات شورای علمی عرفانی فراهم شد که این یک رشته علمی مستقل است و این علم را ما باید از درون کتاب‌های شعر استخراج کنیم و این فقط ادبیات نیست بلکه یک نوعی از عرفان است که با نوآوری و ابتکار عمل همراه بود. هنوز هم برای برخی از کسانی که با ادبیات عرفانی در دانشگاه هستند یک مقدار موجب شگفتی است که این چه لفظی است، ولی دوستان ما با دسته بندی اصطلاحات مجموعه اشعار نشان دادند که اشعار و اصطلاحات عرفان ادبی خود نظامی دارند بعضی، عارفانه، زاهدانه، سالکانه، رندانه و مانند اینهاست و هر اصطلاحی ممکن است چند معنا و رمز را بهمراه داشته باشد و در ذیل اصطلاحات رده ها قرار گیرد و بیان کردند که چه حقایق بلندی در این ادبیات نهفته است و چه مضامینی از توحید اسلامی را دربرمی‌گیرند، این یک علم تولیدی جدیدی است محصول آن در ضمن «فرهنگ‌نامه عرفان ادبی» در حال تهیه شدن است و هم اکنون حدودا ۳۰ درصد کار از آن انجام شده است.
عرفان عملی نیز کار دیگری است از این مجموعه که همه مراحل کار در فاز اول ان در حال اتمام است و دوستان ما کار گسترده و دقیقی در آن انجام داده‌اند. اینکار هم امید است که در سال اینده به اتمام برسد و در اوایل سال ۱۴۰۳ منتشر شود.
حوزه نیوز- لطفا از دیگر فعالیت های مرکز، عناوینی را ذکر کنید:
کتاب‌شناسی علوم عقلی و تهیه معجم‌ها موضوعی
یکی از کارهای دیگر مرکز تهیه معجم‌هاست که قبلا به آشاره شد این کار برای تضمین جامعیت مطالب مقالات و تسهیل و تسریع در دستیابی به محل درج مطالب در متون اصلی است. این کار در اکثر رشته‌ها انجام شده است ودر دهها جلدکتاب به صورتهای گوناگون و لوح های فشرده با نرم افزارهایی پیشرفته عرضه شده است علاوه بر این دو هم اکنون اکثر آنها از سایت مرکز قابل دستیابی است کارمعجم ها از کتاب شناسی آغاز شده است
کتاب‌شناسی‌های علوم عقلی اقدام دیگری از کارهای میان‌مدت مرکز است. کتاب‌شناسی علوم عقلی به نظر کار ساده‌ای است، کتابهایی که موضوعات علوم عقلی دارند از میان انبوهی از کتابها استخراج می‌شوند، موضوعشان را تعیین می کنیم که اینها کتاب‌های علوم عقلی‌اند حدود ۵۰ هزار کتاب علوم اسلامی شناسایی و معرفی شده‌اند.
ولی ما کار دیگری بر روی آنها انجام دادیم که آن کار سنگینی بوده و آثار ارزشمندی برای پژوهشگران خواهد داشت. در اینکار بدنبال آن بودیم که کاری کنیم که محققان بتوانند براحتی از میان دهها هزار کتاب و مقاله موضوع مورد نیاز و محل درج ان را در میان این همه اثر بیابند مگر یک مقاله‌نویس، یک محقق، یک اندیشمند عمرش چقدر کفاف می‌دهد و چقدر فرصت دارد و به چند کتاب میتواند رجوع کند، این سوالی بود که در مرکز مطرح شد و برای اینکه به پاسخ این سوال برسیم و بدانیم چگونه باید زمینه استفاده از این کتابها را فراهم کنیم، راه‌هایی به ذهن رسید.
پیرامون این موضوع در چند مرحله کار شد: ۱- عناوین کتاب‌های علوم عقلی و موضوع‌بندی کلی اینها را به صورت رشته‌ای تعیین کنیم، در مرحله بعد موضوعات کلی کتابها را استخراج کنیم یعنی هر کتابی چند موضوع، موضوعات کتابها را استخراج کنیم، در مرحله بعد موضوعات را به صورت تفصیلی از کتابها استخراج کنیم و آدرس هر موضوعی را بنویسیم، یعنی این موضوع در فلان صفحه از فلان کتاب مطرح شده است، بعد از این یک کار فهرست‌نویسی، نه فهرست‌نویسی کتابخانه‌ای که فهرست کتاب را می‌نویسند، بلکه مثل اینکه یک کسی برای کتاب فهرست مطالب تهیه می‌کند، هر چند صفحه یک عنوان بزنیم، عنوان‌ها را نمایه کنیم و نمایه‌ها را کلیدواژه بگذاریم، این کارهای دیگر ما بود.
به خدمت گرفتن تکنولوژی برای تسهیل در پژوهش/ ارائه معجم‌های لفظی برای اولین‌بار تحت وب
اقدام دیگری که انجام داده‌ایم، خوانش کتابها و نمایه نویسی‌نویسی کتابهاست همراه با موضوعات استخراج شده است که در نهایت فیش‌های تهیه شده در نرم‌افزارجمع‌آوری می‌شوند، مثلاً ابن‌سینا در این نصف صفحه چه می‌خواهد بگوید، مثل یک بند از کتاب یا ثلث یا نصف صفحه را ما در یک جمله مثلاً ۱۲۰ حرفی معرفی می‌کنیم، برای این جمله نمایه می‌گذاریم و به آن نمایه کلیدواژه می‌دهیم. امروز ۴۵ هزار کتاب در مجموعه موضوع نویسی شده اند برخی از آنهاخلاصه نوییسی شده برخی نمایه شده و برخی موضوعات انها بصورت تفصیلی استخراج شده است و این مجموعه ارزشمند را با همین شیوه وارد برنامه نرم‌افزاری کرده ایم و محقق اگر بخواهد پژوهشی انجام بدهد با فیلتر کردن دیتای مورد نیاز به آن موضوعی که می‌خواهد میتواند دست پیدا می‌کند.
آنچه قبلاً بود نهایتاً در حد فهرست مطلب بود ولی این‌بار موضوع را استخراج کردیم با توجه به تاریخ، و ریزموضوعات با فیلتر کردن اینها در برنامه‌های نرم‌افزاری به راحتی به دست می‌آید که در فلان قطعه تاریخ، اصلاً این موضوع مطرح بوده یا نبوده است، میتواند جستجو کند موضوعاتی که بعضی از اینها را امتحان کرده‌ایم در هیچ برنامه جستجوی اینترنتی، گوگلی و امثال اینها پیدا نمی‌شود، چون این کارها انجام نشده است. این دیتای عرضه شده در نرم‌افزارها را در کتابهایی به صورت معجم لفظی عرضه شده و سپس در سایت مرکز عرضه شده است. سایت مرکز راه اندازی ازمایشی شده و هم اکنون در دسترس عموم است؛ اما هنوز پایگاه اصطلاحات آن به‌طور رسمی رونمایی نشده است. ان‌شاءلله پس از دریافت بازخوردها و رفع اشکالات احتمالی در سال آینده این بخش رونمایی خواهد شد.
حوزه نیوز- گفتید که هدف اصلی مرکز تدوین دائرةالمعارف ها است، لطفا درباره ضرورت، گستره وشیوه کار خود در این هدف نکاتی را بفرمایید:
تدوین دایرةالمعارفهای تک تک علوم عقلی اسلامی
فاز بعدی کارما نوشتن دایرةالمعارفهایی در تک‌تک علوم عقلی اسلامی است. دایرةالمعارفهایی که امروز در دنیا و در کشور ما موجودند به چند دسته تقسیم می‌شوند. من در یک دسته‌بندی اولیه و ساده آنها را به سه دسته تقسیم می کنم؛ دایرةالمعارفهایی که بر اساس ضوابط و استانداردها تهیه شده اند. دوم، دایرةالمعارفهای دیگری هستند که در رشته‌های تخصصی ولی به صورت عمومی نوشته شده اند اما استاندارها را ندارند، دسته اول درواقع دایرةالمعارفهای تخصصی ای هستند که به صورت تخصصی هم نوشته شدند دسته دوم دایرةالمعارفهایی تخصصی اند، اما متن دایرةالمعارف تخصصی نیست. دایرةالمعارفهایی هم داریم به صورت عمومی برای عموم مردم نوشته شده مثلاً در موضوعات علمی و تخصصی نیستند.
دایرةالمعارفها زمینه‌ای برای صدور و گسترش فرهنگ هستند
دایرةالمعارفهایی که به صورت تخصصی نوشته می‌شوند و استانداردهای نسبتاً مطلوب دارند بین‌المللی می‌شوند و در کشورهای مختلف دنیا مورد استفاده قرار می گیرند، مثلاً در کشور ما دایرةالمعارفهایی همچون؛ بریتانیکا که مربوط به انگلستان است، راتلج که محصول مشترک آمریکا و انگلیس است دایرةالمعارف فلسفه پل ادواردز و بکر در فلسفه اخلاق مشهور شده‌اند. و حقیقیتا فرهنگ و معارف غربی را به ایران منتقل کرده‌اند شاید سوال شود دایرةالمعارفها به دنبال چه هستند؟ باید بگویم، دایرةالمعارفها ادعا دارند همه سابقه موضوع مورد تحقیق را از ابتدا تا امروز ارائه می کنند، آن کسی که می‌خواهد ببیند موضوعی در دنیا از ابتدا تا حالا چه مقدار دربارة آن کار شده، و چه مطالبی در آن هست، سراغ دایرةالمعارف آن موضوع می‌روند و از آن استفاده می‌کند.
دایرةالمعارفها زمینه‌ای هستند برای صدور فرهنگ‌ها. درواقع، چند کارکرد دارند؛ یکی اینکه هر کس اطلاعات مختصر و سریع خود و روزمره عمومی یا تخصصی را از انها می‌گیرد. همچنین اینها اولین گام برای هر تحقیقی هستند. محقق برای پیدا کردن سرنخ‌های تحقیقی و برای اینکه بداند موضوع پژوهش او در دنیای علم تا کنون به کجا رسیده است، سراغ مقاله‌ای از موضوعات یا یک دایرةالمعارف جامع می‌رود. اما آیا دائره المعارف چقدر این هدف را تامین می‌کنند؟
تهیه شیوه‌نامه‌ای برای تهیه بهترین دایرةالمعارفها
آیا دایرة‌المعارفی در دنیا هست که واقعاً گزارشی بی‌طرفانه، جامع و درست داشته باشد؟ حقیقتاً ما سراغ نداریم یک موضوع را به صورت مختصر توسط محققی در دنیا در یک رشته و موضوعی خاص با بی‌طرفی کامل نوشته باشند. لذا چون کنترل دقیقی نیست، چندان اعتمادی وجود ندارد. بهترین دائره‌المعارف‌های خارجی آنها هم که در ایران شهرت دارند با آن ادعا و آن هدف خیلی فاصله دارند مثل بریتانیکا یا امریکانیکا یا راتلج یا مثلاً پل ادواردز، حتی حاضر نشده‌اند که منبع گزارش خود را به صورت دقیق به جلد و صفحه معرفی کنند تا امکان راستی‌ازمایی داشته باشند و محقق بتواند به آنها مراجعه کند و تحقیق خود را انجام دهد. نهایتا اینها در اخر مقاله نام کتابها را بصورت کلی آورده اند.
یک فرهنگی در دنیای غرب است که نمی‌خواهد این زمینه برای کسی دیگری فراهم شود. لذا ٱدرس‌هایی که می‌دهند دقیق نیست که محقق عیناً برود سراغ همان آدرسی که او زحمتش را کشیده و پیدا کرده است و لذا مقاله نویس غربی نهایتا در اخر مقاله اش چند کتاب به عنوان برای مطالعه نام می برد. اما حاضر نیست دقیق آدرس بدهد و این فرهنگ شده که مستقیماً نگوید، عین این مطلب را از کجا گرفتند نه قابل اعتمادند، نه دقیق معرفی می کنند، یا خیلی از مطالب بسیار مهم در گزارش تاریخی افتاده است، و حتی تاریخ علم را تحریف کرده‌اند اگر ما بتوانیم یک دایرةالمعارف فراهم کنیم که یک گزارش واقعی باشد، و اینگونه ضعفها را نداشته باشد، این دایرةالمعارف خیلی ارزشمند است. برای رفع اینگونه مشکلات ما شیوه‌نامه‌ای برای دائره‌المعارف‌نویس تهیه کرده‌ایم که به نظر می‌رسد در آن همه قوت‌های دائرةالمعارفهایی که ادعای استاندارد دارند در بردارد و تلاش شده است هیچ یک از ضعف‌های انها را نداشته باشد.
ما تلاشمان این است مطابق بالاترین استانداردها و مطلوب‌ترین اقدامات پژوهشی با جامعیت بالا یعنی از ابتدای تاریخ تا به امروز با رعایت اختصار و گویایی، با آدرس‌های دقیق به مطالب یعنی با آدرس درون‌متنی، با ترتیب منطقی، با استفاده از اصطلاح‌نامه‌هایی که برای اینها تهیه شده، یعنی محصول ۲۰ ساله مهندسی علومی که ما داشتیم دائرة المعارف بنویسم استفاده از نقشه علوم و اصطلاح نامه ها خیلی مهم است چون جایگاه این موضوع را باید ما از طریق آن اصطلاح‌نامه و آن نقشه‌هایی که کشیدیم در اینجا تعیین کنیم و مطلب را مشخص کنیم که این جایگاهش با فلان موضوعش چیست و تا مقاله‌مان جامع، دقیق و متناسب باشد.
تحریف تاریخ و محتوای علوم در دائرةالمعارفهای بین‌المللی غربی
نکته مهمی که باید بدان اشاره کنم این است که یکی از اهداف برخی از دائرةالمعارفهای معروف دنیا، بویژه دایره‌المعارف‌های غربی، تحریف تاریخ علم بوده و است. همین دائره المعارف اسلام که هرچند مطلب خوبی دارد اما برخی دست اندکاران وابسته به صهیونیزم جهانی هستند و برخی از انها توسط سرویس‌های اطلاعاتی و امنیتی تهیه شده و اهداف سلطه‌گران را دنبال می‌کنند و برخی از اینها در موضوعات اسلامی تهیه شده است. همین دانشنامه آزاد فارسی را که تحت کنترل صهیونیزم جهانی است ببینید؛ مدتی پیش به مناسبتی مقاله‌شان را دربارة حضرت صدیقه کبری حضرت زهرا علیها السلام دیدم. حقیقتا بی‌انصافی، تحریف، تهمت بلکه حاوی اهانتهایی به این ارزشمندترین بانوی عالم است و منابع آن نیز بی‌اعتبارترین است و نادرترین حرفها را مگس‌گونه دنبال کرده است. یا دائرةالمعارف اسلام که نقد چند مقاله آن را در مجله معرفت عقلی چاپ کرده‌ایم.
اما تلاش ما این بوده که یک گزارش دقیق و کاملی از تاریخ هر موضوع دایرةالمعارف تهیه کنیم، و اگر دیدگاه خاصی هم داریم به‌گونه‌ای نگارش شده و می‌شود که از بخش گزارش کاملا مشخص و قابل تفکیک باشد. مثلا می‌گوییم تا اینجا گزارش تاریخ است و از اینجا به بعد دیدگاه نویسنده. مطالب را خلط نمی‌کنیم تا تاریخ را فریب بدهیم، یک چنین مقاله‌ای بخواهد نوشته شود شاید بشود به راحتی گفت در یک موضوع پژوهشی ۱۰ برابر یک مقاله علمی پژوهشی وقت می‌گیرد، یعنی با همان حجم، ولی این ۱۰ برابر وقت می‌گیرد، ما به دنبال کار کیفی عظیمی هستیم، مراحل ارزیابی‌های سختی برای مقالات تببین کرده ایم که حدود ۱۰۰ مرحله تا رسیدن به نتیجه است. بعضی از مواقعی که مطلبی سفارش می‌شود، تا آن مقاله به تأیید برسد حدود ۱۰۰ مرحله می‌گذرد شاید یک مقاله عادی نهایتاً مثلاً ۲۰ مرحله بگذراند. ما چنین کاری را در چند رشته از جمله منطق، فلسفه سیاسی و عرفان نظری آغاز کرده‌ایم. البته مقدمات کار برای چندین دائره‌المعارف دیگر فراهم شده است.
ممکن است به ذهن برسد، شاید شما هیچ وقت فرصتی برای تدوین بقیه دایرةالمعارفها پیدا نکنید، جواب این است که آن سرمایه‌ای که فراهم شده مخصوص این دایرةالمعارف نیست برای هر پژوهشی در هریک از این علوم لازم است هرکس بخواهد یک تحقیق جامع و دقیق و همه‌جانبه‌ای در رابطه با یک موضوع انجام بدهد، اگر بخواهد کارش دقیق باشد، باید به این اصطلاح‌نامه‌ها ومعجم ها و پرونده‌های علمی رجوع کند، اگر بخواهد یک تدبر جامع علمی یعنی یک جستجوی جامعی در کتابها داشته باشد، این اقدام علمی فرآیند کار برای محققین و پژوهشگران امروز و فردا را بسیار تسهیل می کند و وقت کمتری را از ایشان می گیرد.
انتهای پیام ۱۷/۳۱۳
