به گزارش خبرگزاری حوزه، آقای یاسر عسگری فعال فرهنگی و مدیر انتشارات راه یار در گزارشی به موضوع «توجه به فلسطین در نگاه علما و نویسندگان شیعه ایرانی» پرداخته است که بخش اول آن بدین شرح می باشد:
مسأله فلسطین از زمان اشغال تا کنون همواره مورد توجه علما و نویسندگان و فعالان شیعه و ایرانی بوده و هست. این مسأله هم بیانگر توجه نخبگان شیعه به سرزمین های اسلامی (فارغ از مذهب و عقاید و قومیت گرایی) است و هم بیانگر اهمیت مسأله فلسطین در منظومه فکری مکتب اهل بیت(ع) و مباحث آخرالزمانی و هم بیانگر بصیرت و دشمن شناسی آنهاست. در این نوشتار، گزارشی اجمالی و سیری تاریخی توجه به فلسطین در نگاه علما و نویسندگان شیعه ایرانی بیان می شود.
دوره اول: اعلام مواضع و فتاوای جهاد (سالهای ۱۳۲۱ـ۱۳۳۰ش)
شاید بتوان گفت جدی ترین موضع گیری ها درباره فلسطین در دوره معاصر به آیت الله شیخ محمدحسین کاشف الغطاء (۱۲۹۴ـ۱۳۷۳ق)، نویسنده کتاب «المثل العلیا فی الاسلام لافی بحمدون» و شیخ عبدالکریم زنجانی (۱۳۰۴ـ ۱۳۸۸ق) برمی گردد. در کنار فتاوای جهاد علیه انگلستان و صهیونیست ها، برخی از علمای شیعه، خودشان عملاً در کنفرانس های بین المللی یا حتی فلسطین اشغالی (قسمت مسلمان نشین) حضور پیدا کردند و اعراب و مسلمانان دیگر را به اتحاد جوامع اسلامی و دفاع از حقوق مردم مظلوم فلسطین و آزادسازی فلسطین تشویق و تحریک کردند. فتاوای علما از دیرباز درباره فلسطین منتشر شده است و خود جای تحقیق و بررسی مستقلی دارد.
در ایران هم آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی (۱۲۶۴ـ۱۳۴۰ش)، آیت الله سید محمدتقی خوانساری (۱۲۷۶ـ۱۳۳۱ش)، آیت الله میرزا خلیل کمره ای (۱۲۷۶ـ۱۳۶۳ش)، شهید سید مجتبی نواب صفوی (۱۳۰۳ـ۱۳۳۴ش) و آیت الله سید محمود طالقانی (۱۲۸۹ـ۱۳۵۸ش) از جمله چهره های شاخص و پیگیر مسأله فلسطین هستند. البته این پیگیری ها فقط به همین شخصیت ها محدود نبود و فتوا و اظهارنظر و بیانیه های انتقادی از علمای دیگر هم موجود است: از آیت الله سید محمد بهبهانی (۱۲۵۳ـ۱۳۴۲ش) و شیخ حسین لنکرانی (۱۲۶۸ـ۱۳۶۸ش) گرفته تا آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی (۱۲۴۵ـ۱۳۴۰ش) و شیخ عباسعلی اسلامی موسس جامعه تعلیمات اسلامی (۱۲۸۱ـ۱۳۶۴ش) و شیخ یحیی نصیری (معروف به علامه نوری) (۱۳۱۱ـ۱۳۸۶ش) که اواخر سال ۱۳۳۰ به الخلیل فلسطین رفت و دیگر علمای قم و تهران و شهرستانها.
دوره دوم: روشنگری درباره مسأله فلسطین (سالهای ۱۳۳۱ـ۱۳۵۰ش)
در این دوره می توان به امام خمینی (۱۲۸۱ـ۱۳۶۸ش) و شاگردان انقلابی او اشاره کرد که مسأله فلسطین جدی تر گرفته می شود و به اصالت های اسلامی توجه بیشتری می شود؛ مقابله با نقشه های صهیونیسم بین الملل، یکی از مهمترین مسائل و رویکردهای جهانی آنهاست و جدی تر و حتی عملگرایانه تر از بقیه، به موضوع فلسطین پرداخته می شود. حجت الاسلام علی اکبر هاشمی رفسنجانی کتاب «سرگذشت فلسطین» نوشته اکرم زعتیر را ترجمه می کند. آیت الله سید محمدرضا سعیدی (۱۳۰۸ـ۱۳۴۹ش) از سخنرانان فعال ضدصهیونیسم در تهران بود که بر سر همین ماجرا، در زندان به شهادت می رسد. آیت الله سیدمحمدصادق روحانی (۱۳۰۵ـ۱۴۰۱ش) و استاد سید هادی خسروشاهی (۱۳۱۸ـ۱۳۹۸ش) هم بیانیه ها و جزواتی انتقادی در این باره منتشر می کنند.
آیات بهاءالدین محلاتی (۱۲۷۶ـ۱۳۶۰ش) و سید عبدالحسین دستغیب (۱۲۹۲ـ۱۳۶۰ش) هم از علمای انقلابی شیراز بودند که دغدغه مبارزه با بهاییت و صهیونیسم و دفاع از فلسطین داشتند و رژیم پهلوی را از این ناحیه بشدت مورد نقد قرار می دادند. آیت الله صادقی تهرانی (۱۳۰۵ـ۱۳۹۰ش) هم که از شاگردان امام است، در قم و نجف و لبنان، درباره مسأله فلسطین حساس است و حتی سخنرانی هایی درباره جنگ اعراب و اسرائیل انجام می دهد. فخرالدین حجازی (۱۳۰۸ـ۱۳۸۶ش) هم سخنرانی های تندی علیه اسرائیل می کند و کتابهای «نقش و نفوذ صهیونیسم در اروپای غربی» و «نقش و نفوذ صهیونیسم در پیدایش کمونیسم» را می نویسد. در این دوره باید از امیرتوکل کامبوزیا (۱۲۸۳ـ۱۳۵۳ش) نیز یاد کرد که با تأکید بر مطالعات متنوع و تجربیات سیاسی خویش، یهودشناسی و دشمن شناسی و ردپای حضور فراماسونری در ایران را پیگیری می کرد و کتابهایی چون «سیاست انطباقی یهود و صهیونیسم با تاریخ سیاسی جهان» و «تاریخ کهن و صهیونیسم جدید» را می نویسد. در نظر محمدتقی تقی پور، ابراز تنفر و بیزاری از صهیونیسم و افشای ماهیت، شگردها، شیوه ها و سیطره صهیونیست ها در جهان، از ویژگی های استاد کامبوزیاست.
در بین نویسندگان و مترجمان، می توان استاد سید غلامرضا سعیدی بیرجندی (۱۲۷۴ـ۱۳۶۷ش) را هم از حامیان جدی فلسطین شمرد که در نوشتارها و گفتارهایش، به مظلومیت مردم فلسطین و محکومیت اشغال صهیونیستها می پردازد. استاد سعیدی در اوایل دهه ۱۳۳۰ مقالاتی در مجله «آیین اسلام» و «ندای حق» منتشر کرد که بعدها آنها را در سال ۱۳۳۵ با عنوان «خطر جهود برای جهان اسلام و ایران» از سوی انتشارات محمدی در تهران منتشر کرد و توسط دستگاه امنیتی وقت بازداشت شد. (خطر صهیونیزم برای جهان اسلام، ص ۱۲، ۱۳ مقدمه استاد سید هادی خسروشاهی، چاپ اول، ۱۳۹۱، قم: انتشارات کلبه شروق) استاد سید غلامرضا سعیدی می نویسد: «در میان مشکلات و مصائب اجتماعی که جامعه اسلامی را فرا گرفته است یکی مسأله تجاوز و تعدّی و خرابکاری های جهود است که از بدو تأسیس دولت پوشالی اسرائیل، مایه آشفتگی و اضطراب همه مسلمانان جهان و موجب اختلال امنیت خاورمیانه گردیده است.
تشکیل این دولت غارتگر به وسیله خطرناک ترین عناصر از قوم عنود و لجوج جهود به نام «صهیونیست»، نه فقط فاجعه ای است که جهان اسلام را سوگوار نموده است، بلکه بلیه ای است بشری و مخمصه ای که برای جهان انسانیت به صورت علاج ناپذیری درآمده است.» (خطر صهیونیزم برای جهان اسلام، مقدمه، ص ۱۹) استاد سعیدی کتاب دیگری به نام «فریاد فلسطین» را تألیف و ترجمه کرده است که مقدمه آن در فروردین ۱۳۵۰ می نویسد. آیت الله جعفر سبحانی از مراجع و متکلمان برجسته معاصر که نسبت به مسائل جهان اسلام حساس است درباره نقش استاد سعیدی در آن دوره می نویسد: «در آن روزگار سیاه که قلم ها محدود و نوشته کمتر پیرامون مسائل حساس مملکتی دور می زد، قهرمان گفتار ما بود که با انتشار کتاب «خطر جهود» زنگ خطر را به صدا در آورد و افکار نویسندگان اسلامی را به خطر صهیونیسم توجه داد. آری، در آن روزگار کمتر کسی اسرائیل را به عنوان یک خطر تلقی می کرد و شاید تصور می شد که یک قدرت محلی است که برای حفظ چند وجب زمین، دست و پا می کند. ولی مرحوم سعیدی با ترجمه «پروتکل های اندیشمندان یهود» روشن ساخت که این غده سرطانی، در فکر تشکیل اسرائیل بزرگ است که از نیل تا فرات را شامل می شود. بدیهی است که نظام پیشین از انتشار این کتاب سخت ناراحت شد ولی کار از کار گذشته و کتاب به دست جوانان و دانشگاهیان رسیده بود.» (سیمای فرزانگان، جلد ۸، ص۳۳۲ و ۳۳۳، چاپ اول، ۱۳۸۹، قم: انتشارات موسسه امام صادق(ع))
مرحوم استاد علی دوانی (۱۳۰۸ـ۱۳۸۵ش) هم از روحانیون و نویسندگان فعالی است که دغدغه آزادسازی فلسطین دارد و از جمله در شعری در بهمن ۱۳۳۵ در قم می سراید:
«شگفتا قومی آواره، جنایتکار و بدکاره / چه افکار خطرناکی برای این جهان دارد.
همان قومی که در دوران، هماورد بوده سرگردان / کنون با ساز و برگ جنگ خود را کامران دارد
گهی بر کشور اردن، گهی بر مصر می تازد / زمانی هم چو افعی بهر ما، کف بر دهان دارد
نبود گر آن حمایت ها، جهودان کی توانستی / که یک میلیون عرب را آن چنان بی خانمان دارد
مکن دل خوش به صلح وی، اگر خواهان اصلاح است / که نقض عهدشان تنها هزاران داستان دارد.» (خطر صهیونیزم برای جهان اسلام، ص۱۳)
چند سال بعد (سال ۱۳۴۹ش) علامه طباطبایی و شهید مطهری برای کمک به مردم فلسطین، حساب مشترکی بازی می کنند. همچنان که در دوره قبل، شهید نواب صفوی درصدد ثبت نام و اعزام نیروهایی از ایران برای مقابله با اسرائیل در فلسطین بود و با کارشکنی و بی توجهی دولت دکتر مصدق، عملیاتی نمی شود. در این باره باید از شیخ مصطفی رهنما (۱۳۰۴ـ۱۳۹۲ش) روزنامه نگار باسابقه، روحانی مبارز و خواهرزاده شهید عبدالحسین واحدی فدائیان اسلام یاد کرد که به عنوان یک نماد مردمی دفاع از فلسطین در کشور شناخته شده و می شود. شاید بتوان گفت ما کمتر روحانی انقلابی مانند او داریم که پروژه اول زندگی و فعالیت هایش، مسأله دفاع از فلسطین باشد. وی در تمام همایش ها و نشست ها و جلسات داخل کشور درباره فلسطین، حضور پرشور و حماسی داشته است.
دوره سوم: همکاری اولیه با مبارزان فلسطینی (۱۳۵۰ـ ۱۳۵۷ش)
در طول نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی، مسأله فلسطین کانون توجهات جدی انقلابیون بود. انتقاد از رژیم صهیونیستی یکی از خطوط قرمز رژیم پهلوی بود و این مسأله امری شایع و ساری بود. حتی یکی از علل دستگیری و بعد شهادت آیت الله سید محمدرضا سعیدی، انتقادهای تند و تیز وی از رژیم صهیونیستی بود. در دو دوره اخیر، روابط شاه و رژیم پهلوی با اسرائیل و همچنین همکاری های نظامی و امنیتی مخفیانه بین سیستم امنیتی و اطلاعاتی ایران و اسرائیل و نفوذ بهایی ها به عنون یک فرقه انحرافی و آلت دست و نفوذی کشورهای استعماری و از جمله آمریکا و انگلیس و اسرائیل، همواره مورد اعتراض و انتقاد علما و انقلابیون مسلمان قرار داشت تا اینکه نهضت اسلامی مردم مسلمان ایران به پیروزی رسید و مسأله دفاع از فلسطین وارد مرحله جدیدی از توجهات مردم و علمای انقلابی ایران قرار گرفت. از سویی تعدادی از مبارزان و شاگردان امام و انقلابیون در لبنان و سوریه مستقر شدند و با گروه های فلسطینی همکاری داشتند مانند جلال الدین فارسی، شیخ محمد منتظری، سید عیسی طباطبایی و سید محمدصالح صادق الحسینی. بدین گونه پیوند بین انقلابیون نهضت اسلامی ایران و گروههای مبارز فلسطینی تقویت شد.
اگرچه پیش از آن، علما و مراجع و فعالان سیاسی و مذهبی بیشتر در حد بیانیه و مواضع سیاسی و تشویق دیگر مسلمانان در دفاع از فلسطین فعالیت می کردند، در سالهای منتهی به انقلاب و به ویژه پس از پیروزی انقلاب، وارد فازهای متنوع تری شدند. اگرچه شروع جنگ تحمیلی و طولانی شدن جنگ ایران و عراق، امکان توجه کامل به مسأله فلسطین را از رهبران و مردم انقلابی ایران گرفت و آنها را مشغول دشمن لجوج و متکبری کرد که از همان اول مشخص بود او مزدور کشورهای استکباری و صهیونیسم بین الملل است و برای مهار انقلاب های مردمی در دیگر کشورهای اسلامی و انحراف در افکار و توده های مردمی جهان عرب، انقلاب اسلامی را وارد درگیری سرزمینی کرد. صدام به خیال خود می خواست جلوی صدور انقلاب اسلامی را بگیرد.
البته ناگفته نماند که حمایت از فلسطین در حوزه نجف و قم همواره وجود داشت و این حمایت ها در لبنان، صور مختلفی به خود می گیرد؛ از اعلام موضع، صدور فتاوا گرفته تا حمایت های مادی و معنوی و حتی تشکیل گروه های مبارز و چریکی. امام موسی صدر پس از تأسیس مجلس اعلای شیعی، حزب امل را راه می اندازد و به آموزش مسلحانه به مردم و جوانان شیعی لبنان می پردازد تا عملیات های نظامی علیه رژیم اسرائیل، منسجم تر و هماهنگ شده تر باشد. شاید بتوان گفت در دوره فعالیت های امام موسی صدر، با حمایت او و حتی مستقل از او، هسته های مقاومت متنوعی در این باره تشکیل شد و امام موسی صدر تلاش داشت همه لبنانی ها و اعراب را متوجه دشمن اصلی یعنی اسرائیل بکند.
دوره چهارم: انقلاب اسلامی ایران و مسأله فلسطین (از ۱۳۵۷ تاکنون)
یکی از اولین واکنش های مردم انقلابی ایران پس از پیروزی، تعطیلی سفارت اسرائیل بود که آن مکان را در اختیار سفارت فلسطین قرار دادند. اولین هیأت بین المللی جدی پس از پیروزی انقلاب هم حضور هیأت فلسطینی ها به سرپرستی یاسر عرفات در ایران بود. مسأله فلسطین از جمله اولویت های جامعه و دولت انقلابی بود تا شروع جنگ تحمیلی. با شروع جنگ تحمیلی از سوی رژیم بعث و صدام حسین، ماجرای فلسطین به خاطر برخی مواضع یاسر عرفات و همچنین اثرگذاری تبلیغات سوء رسانه های غربی در دیگر جوامع اسلامی، تا حدی کمرنگ شد. اشغال لبنان توسط رژیم صهیونیستی دوباره مسأله مبارزه با اسرائیل را در صدر توجهات بین المللی انقلابیون قرار داد. هسته های مقاومت مردمی پراکنده در لبنان و طیف انقلابی جنبش امل، گروه جدیدی به نام حزب الله را در لبنان تشکیل می دهند و تقویت و حمایت حزب الله یکی از راهبردها و اولویت های حمایتی انقلاب اسلامی از مسأله فلسطین می شود. یک سری ارتباطات و تجهیز گروه های فلسطینی، از طریق حزب الله انجام می شود. اگرچه انقلاب اسلامی همچنان از گروه های مبارز فلسطینی حمایت می کند و با آنها ارتباط دارد و سعی می کند به هر نحوی از آنها حمایت بکند. دفاع از مردم مظلوم فلسطین، یکی از راهبردهای اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی می شود و تاکنون هم هزینه های سنگینی برای توجه به این مسأله اسلامی پرداخت کرده است.
تنوع اقدامات فرهنگی و پژوهشی پس از پیروزی انقلاب
پس از انقلاب اسلامی در داخل کشور هم تنوع فعالیت های علمی، پژوهشی و فرهنگی درباره مسأله فلسطین و صهیونیسم بیشتر شد. در کارهای پژوهشی برخی مستقیم و از منظر سیاسی به این مسأله نگاه می کردند، برخی هم از جهت تاریخی و برخی هم از منظر قرآنی و دینی و برخی هم از منظر آخرالزمانی.
۱. از منظر سیاسی، نقشه های استعمار در جهان اسلام و چگونگی شکل گیری اسرائیل غاصب.
۲. از منظر تاریخی، پرداختن به نقشه های یهودیان در طول تاریخ و خیانت های آنها در مسائل مختلف جهان اسلام.
۳. از منظر قرآنی، توجه ویژه به تفسیر آیات قرآن با محوریت شناخت یهود (یهودشناسی) یا دشمن ستیزی.
۴. از منظر دینی، توجه به وظایف مسلمانی در قبال مسأله فلسطین و سرزمین اشغالی که افراد و علمای بیشتری به این رویکرد توجه دارند. کتاب «دنیا بازیچه یهود» نوشته آیت الله سید محمد شیرازی از جمله آثار شاخص این رویکرد است. فعالیت برخی از علما و نویسندگان هم تمرکز بر نقش یهود در دوره صدر اسلام و دوران معاصر است. برخی آیات قرآن و روایات اهل بیت(ع) را در این زمینه بررسی و تبیین می کنند و اینگونه جوامع اسلامی را از خطر صهیونیسم و یهودیان آگاه می کنند. در این میان می توان به نویسندگانی چون آیت الله سید عبدالجواد علم الهدی (کتاب «شناخت صهونیسم بین المللی»)، سید محمدباقر علم الهدی، میرابوالفتح دعوتی، سید حسین موسوی زنجانی، علی جدید بناب، مهدی طائب، سهیلا کندری و... اشاره کرد.
برخی شخصیت ها هم روی مسأله فراماسونری در جهان اسلام تمرکز کردند و از طریق پرداختن به نقش فراماسونرها و ارتباط آنها با صهیونیسم، به صورت مستقیم به مسأله صهیونیسم و به صورت غیرمستقیم به مسأله فلسطین پرداخته اند. در این راستا می توان شخصیت هایی چون شمس الدین رحمانی (از شاگردان و مرتبطان با استاد امیرتوکل کامبوزیا) و اسماعیل شفیعی سروستانی (مدیرمسئول ماهنامه موعود و موسسه انتظار موعود) و... را نام برد.
در دهه های شصت و هفتاد، موضوع فلسطین و مسأله صهیونیسم در فضای دانشگاهی هم رونق بیشتری یافت و کتابها و مقالات متعددی در این زمینه منتشر شد. از جمله چهره های دانشگاهی که در تألیف یا ترجمه به مسأله فلسطین و اسرائیل پرداخته اند می توان حمید احمدی، سید احمد موثقی، دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی، اصغر جعفری ولدانی، یحیی فوزی تویسرکانی و... را نام برد.
البته تعابیری از دکتر سید احمد فردید، استاد فلسفه دانشگاه تهران، هم درباره یهود و اسرائیل موجود است و جریان فکری موسوم به فردید ها در ایران، به فعالیت های یهود در جهان حساس بودند و به مسائلی چون نقش یهود در پیدایش کمونیسم، لیبرالیسم و نظام سرمایه داری و علم مدرن و پزشکی مدرن توجه داشتند.
حجت الاسلام شهید محمد منتظری هم به مسأله فلسطین تعلق خاطر داشت. پدرش آیت الله حسینعلی منتظری هم از کسانی است که پیشنهاد بزرگداشت روز قدس را داد. حجت الاسلام سید علی اکبر محتشمی پور (از اعضای موثر مجمع روحانیون مبارز و وزیر کشور در دهه شصت) هم از جمله انقلابیون و شاگردان امام است که توجه ویژه ای به مسائل فلسطین داشت و از بنیانگذاران حزب الله لبنان محسوب می شود.
حجت الاسلام محمدحسن رحیمیان (تولیت فعلی مسجد جمکران) هم از اعضای جوان تر دفتر حضرت امام است که به این مسأله نیز توجه ویژه دارد و اگر تاریخ دهه شصت بررسی شود غالب مسئولان و روحانیون برجسته، به مسأله فلسطین و مقابله با اسرائیل فکر می کردند. در این دوره، جریان روشنگری هم با توجه بیشتری به مسأله فلسطین پرداخته اند و در این میان هم به صورت ویژه می توان به استاد سید هادی خسروشاهی اشاره کرد که چندین کتاب در این باره ترجمه و تألیف کرده است. البته نقش او در حد یک مترجم صرف نبود و می توان گفت مسأله فلسطین، یکی از پروژه های فکری و عملیاتی این شخصیت جهان اسلامی بود و از او می توان به عنوان رابط غیررسمی جمهوری اسلامی با گروه های مقاومت، اخوانی و دیگر مراکز و نهضت های اسلامگرا یاد کرد. ترجمه آثار شهید فتحی شقاقی (دبیرکل جنبش جهاد اسلامی فلسطین) از جمله آثار اوست.
در فضای سیاست خارجه هم باید از مرحوم حسین شیخ الاسلام (۱۳۳۱ـ۱۳۹۸ش) یاد کرد که همواره توجه جدی به مسأله فلسطین و جبهه مقاومت اسلامی داشت و بین دیپلمات ها، چهره شاخص و برجسته ای محسوب می شد. غضنفر رکن آبادی (۱۳۴۵ ـ ۱۳۹۴ش) هم از جمله دیپلمات های جوان و باانگیزه و فعال و باآتیه در این زمینه بود که در جریان فاجعه منا، به شهادت رسید.
نهادسازی و مأموریت سازمانی درباره فلسطین
یکی از رویکردهای مهم پس از پیروزی انقلاب، نهادسازی درباره فلسطین و برای دفاع از فلسطین است. تأسیس مرکز مطالعات فلسطین در نهاد ریاست جمهوری (و انتشار نشریه «ندا»)، جمعیت دفاع از مردم فلسطین (با محوریت زهرا مصطفوی دختر امام خمینی، محمدحسن رحیمیان تولیت مسجد جمکران، حسین رویوران و مجتبی رحماندوست) و همچنین دبیرخانه کنفرانس بین المللی دفاع از انتفاضه مردم فلسطین در مجلس شورای اسلامی و خبرگزاری قدس از جمله آنهاست. دو چهره شاخص مرکز مطالعات، دکتر احمد سروش نژاد و علیرضا سلطانشاهی هستند. البته تجربه نهادسازی در این زمینه و اتصال آنها به بودجه های حاکمیتی و تغییر رویکردها و تاکتیکی دولت ها باعث شده است که اتفاقات مهمی در این عرصه ها نیفتد و فعالیت های مردمی و غیردولتی در این زمینه، باانگیزه تر و مؤثرتر باشد.
از سویی دیگر شاید بتوان گفت یکی از مأموریت ها و کارکردهای مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، توجه ویژه علمای مسلمان به مسأله فلسطین و دشمنان مشترک (آمریکا و اسرائیل یا صهیونیسم بین الملل) است که خوشبختانه هم آیات واعظ زاده خراسانی، تسخیری و شیخ محسن اراکی (دبیران کل سابق این مجمع) و هم دیگر اعضای شورای عالی مجمع، مواضع خوبی درباره این مسأله داشتند و در کنفرانس ها، نشست ها، گفتگوها و جلسات مختلف، توجه نخبگان مسلمان و اندیشمندان جهان اسلام را به این موضوع جلب می کردند و تلاش داشتند و دارند که مشکل اصلی جهان اسلام، اسرائیل و اشغال فلسطین قلمداد شود و اهمیت این ماجرا را در بین علما و جوامع اسلامی جا بیندازند و توجه همه مسلمانان و آزادیخواهان را برای کمک به مردم فلسطین و آزادسازی این سرزمین از دست اشغالگران صهیونیست دعوت کنند.
ادامه دارد ...
