خبرگزاری حوزه| معرفت شناسی دانشی است که نسبت به کل دانش هایی که در سطح نخبگانی و بشری فراهم شده است، از نگاه بالاتر، آنها را در چند جهت بررسی می کند. یکی از این جهات، بحث ارزش شناخت است. معرفت شناس می آید و ارزش شناخت علوم را بررسی می کند و اعتبار و توجیه آنها را بررسی می کند. معرفت شناس در دانش های حوزوی از فقه و اصول و کلام و تفسیر و...، میزان واقع نمایی هر کدام از این ها را بررسی می کند.
برای ترویج و بحث پیرامون این رشته مهم در حوزه، انجمن علمی معرفت شناسی از سال ۸۲ در حوزه علمیه قم راه اندازی شد و محفلی برای اجتماع صاحب نظران و دغدغه مندان این عرصه شده است. برای آشنایی هرچه بیشتر با فعالیت های این انجمن، گفت و گویی داشتیم با حجت الاسلام والمسلمین عبدالله محمدی، مدیر انجمن معرفت شناسی حوزه علمیه قم که تقدیم خوانندگان می شود:
سوال: در ابتدا درباره شکل گیری این انجمن و درباره افراد تأثیرگذار در راه اندازی و ادامه راه بگویید.
در سال ۱۳۸۲ انجمن معرفت شناسی با حضور بزرگان دانش فلسفه و معرفت شناسی مانند آقایان فیاضی، حسین زاده، معلمی، عسکری سلیمانی و... آغاز به کار کرد و به صورت طبیعی هر دو سال یکبار انتخابات انجمن برگزار شده و هیئت مدیره با آن انتخابات تشکیل می شوند و تا امروز نه دوره تشکیل شده است.
در این دوره ها افراد جوان تر هم به انجمن معرفت شناسی اضافه شده اند و در دوره اخیری که هستیم، آخرین سالی هست که این دوره در حال سپری شدن است و ان‌شاءالله انتخابات جدید برگزار خواهد شد.
در انجمن های علمی اعضای پیوسته باید تخصص و مدرک مرتبط دکتری یا سطح چهار و آثاری در این عرصه داشته باشند. به این معنی که صرف علاقه مندی افراد نسبت به مباحث معرفت شناسی برای اعضای پیوسته کافی نیست، لذا اعضایی که به جمع ما اضافه می شوند طی بررسی سوابق و توانایی علمی بررسی می شود.
سوال: درباره ضرورت تشکیل این انجمن بگویید.
در انجمن معرفت شناسی حوزه دو جهت مهم را باید توجه کنیم، یکی اصل کار ویژه انجمن های علمی در کشور و دیگری هم حوزه معرفت شناسی است. حوزه معرفت شناسی که جزو بنیادین ترین ریشه های تفکر دانش در تمام دنیا است. اینچنین نیست که معرفت شناسی یک رشته ای به عنوان پیش نیاز رشته فلسفه، کلام و عرفان و... . ما به یک معنا در تمام حوزه احتیاج به دانش معرفت شناسی داریم. معرفت شناسی مثل خون در تمامی علوم جاری است و همه رشته های علوم مختلف با این عرصه ارتباط دارند. علاوه بر علوم فکری، دانش فقه و اصول نیز ارتباط نزدیکی با این علوم دارد.
سوال: با توجه به این که مخاطبان خبرگزاری حوزه از اقشار مختلف هستند، شایسته است تعریفی از رشته معرفت شناسی داشته باشید.
معرفت شناسی دانشی است که به ساحت درجه دوم دانش ها اشراف دارد و کل دانش هایی که در سطح نخبگانی و بشری فراهم شده است، از نگاه بالاتر، آنها را در چند جهت بررسی می کند.
یکی از این جهات، بحث ارزش شناخت است. معرفت شناس می آید و ارزش شناخت علوم را بررسی می کند و اعتبار و توجیه آنها را بررسی می کند. معرفت شناس در دانش های حوزوی از فقه و اصول و کلام و تفسیر و...، میزان واقع نمایی هر کدام از این ها را بررسی می کند.
کار دیگر معرفت شناس بررسی راه های معرفتی است. معرفت شناس به اصحاب علوم مختلف این خود آگاهی را می دهد که شما در دانش خود از چه راه معرفت شناسی (حسی، عقلی، شهودی و...) استفاده می کنید و ارزش معرفتی آن کدام است؟
لذا بر خلاف این تصور که گمان می شود معرفت شناسی تنها به دانش فلسفه و علوم عقلی ارتباط دارد، تصور درستی نیست. با نگاهی کامل به معرفت شناسی، می بینیم که رد پای معرفت شناسی در تمامی علوم مختلف حوزه فقه و اصول و حدیث ورود دارد.
گفت و گو هایی که در سال های اخیر در مسئله طب اسلامی و علوم اسلامی شکل گرفت، پایه همه آنها به دانش معرفت شناسی بر می گردد که دانش تجربه چه میزان اعتبار دارد؟ و... . هرچه جلوتر می رویم و به سمت نظام سازی حرکت می کنیم، با دانش معرفت شناسی بیشتر آشنا می شویم و ضرورت آن بیشتر احساس می شود.
حوزه که به دنبال ورود به نقطه تمدن سازی و نظام سازی علوم انسانی است، این نظام سازی با مبانی علوم انسانی در رشته های مختلف باید انجام شود. این مبانی در همان دانش به صورت مستقیم بحث نمی شود ولی معرفت شناس در این عرصه نظریه پردازی می کند. افرادی که به مباحث معرفت نشاسی بیشتر اعتنا داشتند، در مسیر علمی خود در رشته های مختلف موفق تر عمل کرده اند.
امروزه به برکت انقلاب اسلامی و زحمات علامه طباطبایی و شاگردان ایشان، شاهدیم که حوزه به معرفت شناسی بیشتر از گذشته ورود کرده است.
سوال: نقش انجمن معرفت شناسی در این عرصه چه بوده است؟
باید توجه کنیم که ما در محافل علمی یک گروه آموزشی داریم یا یک گروه پژوهشی؛ خب این ها هر کدام مأموریت هایی برایشان تعریف شده است. گروه های آموزشی مراکز آموزشی را بر عهده دارد و گروه های پژوهشی کارهای پژوهشی آثار و کتابها و... را دنبال می کنند.
انجمن های علمی هیچ کدام از این کارها را انجام نمی دهند؛ متأسفانه گاهی به این مسئله توجه نمی شود و انتظار می رود انجمن های علمی در صف نهادهای پژوهشی و آموزشی وارد شود در حالی که هیچ کار اجرایی در دستور کار نیست. اعضای انجمن های علمی در تمامی دنیا عده ای از صاحب نظران و کارشناسان در آن علم هستند که مأموریت اصلیشان دیده بانی نسبت به مرزهای دانشی است.
مثلا در انجمن اقتصاد اینطور نیست که یک پروژه اقتصادی تعریف شود، یا این که در دانش آموخته اقتصاد تربیت کند. دیده بانی است که در ساحت های علمی، کدام جهات، چطور عمل می کند و افق ما در ۲۰ سال و ۵۰ سال آینده کدام است و اصحاب آن علم به کدام سمت باید برود.
ما در حوزه علمیه، رشته معرفت شناسی نداریم و درس معرفت شناسی در برخی مراکز تخصصی ارائه می شود؛ در چنین شرایطی بیش از هر زمانی لازم است جایی باشد که نسبت به آینده این دانش وضعیت آن، این که در آینده نظام سازی در جمهوری اسلامی، آینده نو اندیشی که حوزه به دنبالش است، چه احتیاجی به معرفت شناسی داریم و کجا ها را باید تقویت کنیم، برنامه ریزی کند. با این وضعیت که از اهمیت معرفت شناسی به ویژه در حوزه مطرح شد، نقش انجمن معرفت شناسی مشخص می شود.
با توجه به این که یک مرکز تخصصی معرفت شناسی نداریم و هیچ جایی به صورت خاص این کار را نمی کند این رسالت بر دوش انجمن معرفت شناسی است که ساحت دانش را در حوزه رصد می کند و نیازها را شناسایی و بررسی می کند تا بر اساس آن به مراکز مختلف ارائه طریق کند. این می تواند در قالب گفت و گو های علمی و جلسات و مقالات علمی باشد. این کار را انجمن از همان ابتدای کار دنبال می کند و در این عرصه موفق هم بوده است.
سوال: چه شد که این ضرورت از سوی حوزه مورد توجه قرار گرفت و انجمن معرفت شناسی تشکیل شد؟
مسئله از آنجا شروع شد که بر اساس آنچه در تراث قدمای خود داشتیم، یک رشته مستقل تحت عنوان معرفت شناسی نداشتیم، البته ما در دانش های حوزوی و حکمی دانش فلسفه داشتیم. مطالبی که مرتبط با معرفت شناسی بود به صورت پراکنده در آثار ابن سینا و فارابی و ملا صدرا وجود داشت ولی رشته مستقل در این عرصه نداشتیم. این رشته زمانی تشکیل شد که ما نسبت به تقابل با تمدن غرب آگاه شدیم و مرحوم علامه طباطبایی در این عرصه ورود یافت و کتاب هایی نوشت که امروز جهان تشیع و جامعه اسلامی ایران، به نحوی مدیون زحمات معرفت شناسانه این عالم ربانی است.
علامه در زمانی که مارکسیست حتی در خانواده های انقلابی هم نفوذ کرده بود کتاب اصول و فلسفه رئالیسم را تدوین کردند و شهید مطهری و دیگر شاگردانشان آن را شرح دادند.
فیلسوفان همواره در دل مباحث فلسفی شان به مباحث معرفت شناختی ورود می کردند و به این صورت می توان گفت که رشته معرفت شناسی دانش نوپایی است. محافل و گروه های معرفت شناسی نیز به همین شکل است.
انجمن معرفت شناسی جزو اولین جاهایی بود که معرفت شناسان حوزه علمیه را گرد هم جمع کرد و بعد از آن، مراکزی مانند مجمع عالی حکمت معرفت شناسی و دیگر مراکز شکل گرفت. اولین جایی که محفلی بود که اصحاب معرفت شناسی دور هم جمع شده و گفت و گو می کردند، در همین انجمن معرفت شناسی بود.
سوال: بر اساس عملکرد و برنامه ای که دارید، چه وظایفی بر دوش این انجمن گذاشته شده است؟
انجمن ها یک وظایف ذاتی بر دوش دارند و یک وظایفی که در اقتضائات زمانی و مکانی برایشان تعریف می شود. وظیفه ذاتی انجمن ایجاد گفتمان و آینده نگری نسبت به دانش و دیده بانی نسبت به مرزهای دانش است. در این فضا انجمن معرفت شناسی حوزه از همان ابتدا جلسات متعددی تشکیل می داد و بزنگاه های دانش معرفت شناسی را در هم اندیشی ها دنبال می کرد.
ما دو سطح جلسات را در انجمن برگزار می کنیم، یک سری جلسات عمومی تحت عنوان نشست ها و کرسی های علمی است. یک سری هم هم‌اندیشی های تخصصی است با حضور صاحب نظران و بزرگان عرصه معرفت شناسی مانند دکتر احمد احمدی، علامه مصباح یزدی، حضرت آیت الله جوادی آملی، آیت الله فیاضی و... موضوعاتی که برای اصحاب معرفت شناسی مورد گفت و گو و سؤال بود، در آنجا مطرح می شد و از دل همان گفت و گوها کتاب هایی کلید می خورد و همان ها منشأ شکل گیری تحقیقات می شد.
یکی از آثاری که در همان دهه اول شکل گرفت، کتابی در رابطه معرفت شناسی بود که محور کار قرار گرفت که این جلسات در حالت گفت و گو و نقد از منظر تفکر اسلامی شکل گرفت و کتابی در این عرصه تدوین شد.
* تشکیل کمیته های تخصصی
یکی از کارهای دیگر انجمن ها تشکیل کمیته های تخصصی بود که سرریز آن جلسات مباحثی بود که در جلسات عمومی مطرح می شد. مثلا ما در رابطه با بحث های مختلف که جنبه انتقادی و نو آوری دارد و بحث تخصصی است، کرسی های ترویجی برگزار کردیم. در شرایط کرونا که برگزاری جلسات خیلی دشوار بود و عملا یک سری مراکز تعطیل بودند، انجمن معرفت شناسی کارش تعطیل نشد و چه بسا بیشتر شد.
ما در یک سال ۱۰ جلسه کرسی ترویجی برگزار می کردیم و ارائه دهنده و ناقد و دبیر علمی داشت که خیلی وقت ها این ها تبدیل به مقاله می شد. یک فضای دیگر کار این بود که در دل آن جلسات به این نتیجه می رسیدیم که در سطوح طلاب و فضای، نیاز به آثاری است که باید تدوین شود.
* انتشار ۱۲ جلد از مبانی معرفت شناسی فلاسفه غرب
در آن جلسات هم اندیشی وقتی نسبت به عرصه دانش دیدبانی می کنیم، می بینیم مجموعه ای که نسبت به عرصه دانش در آن اندیشه های معرفت شناسی فیلسوفان جمع شده باشد، کم توجهی شده است. این کار در انجمن معرفت شناسی کلید خود و به سرانجام رسید و در آستانه انتشار ۱۲ جلد از مبانی معرفت شناسی فلاسفه غرب و ۱۲ جلد از مبانی معرفت شناسی فلاسفه اسلامی هستیم. این ها به زودی عرضه خواهد شد.
یا مثلا در همان فضای گفتمان سازی احساس کردیم خوب است غیر از دانشمندان و متخصصان فلسفه و کلام اهمیت بحث معرفت شناسی برای فضلای حوزه (مدرسین سطح عالی و خارج) بحث شود. برای رسیدن به این مهم اولین مدرسه شبهه پژوهی معرفت شناسی با همکاری مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه در سال ۱۴۰۰ در دو روز برگزار شد و ۳۰۰ نفر از مدرسین دروس خارج و عالی حوزه در آن شرکت کردند؛ الآن هم محتوای این مدرسه شبهه پژوهی بسته آماده ای است که برای استان های مختلف ارسال می شود و مراکزی که علاقه مند هستند، می توانند از این محتوا برای برگزاری دوره های مختلف استفاده کنند.
* پاسخگویی به شبهات معرفت شناسی در تلویزیون پاسخ تی وی
ما با تلویزیون پاسخ تی وی جلساتی را با محوریت شبهات معرفت شناسی شروع کردیم که در این کار، اساتید شبهات را مطرح کردند و به آنها پاسخ دادند. این برنامه در مرحله تدوین و ویرایش است که به زودی در همان تلویزیون بارگذاری می شود.
از دیگر کارهایی که احساس کردیم در این عرصه لازم است، تهیه سیر مطالعاتی است. تهیه سیر مطالعاتی به این معناست که برای طلاب و فضلای علاقه مند به انجام مطالعات در عرصه معرفت شناسی مشخص شود که از کجا باید مطالعات خود را آغاز کنند و در سطح مقدمانی؛ متوسطه و پیشرفته باید چه کتاب هایی را مطالعه کنند.
* اجرای سیر مطالعاتی معرفت شناسی
این سیر مطالعاتی در هیئت مدیره انجمن معرفت شناسی در دستور کار قرار گرفته و تا کنون محقق یابی و طرح آن نوشته شده است و با توجه به این که امور اجرایی آن با حوزه انجام شده، به زودی شاهد اجرای آن خواهیم بود.
کار بزرگ دیگری که در این عرصه داشتیم، تمرکز بر برخی از آثار علمی است که جای آن در جامعه خالی است. مثلا در عرصه فلسفه کاربردی، به دنبال این هستیم که نشان دهیم فلسفه صرفاً دانش انتزاعی نیست و همین نگاه معرفت شناسی در زندگی و جامعه چه تأثیری دارد؟
همچنین موضوع دیگر، معرفت شناسی فیلسوفان تجربی بود؛ با توجه به این که آشنایی ما با فلسفه غرب محدود به آثار محدودی است، اینکه در یک جا به صورت متمرکز نشان دهیم که فیلسوفان تجربی دارای چه نگاه معرفت شناسی ای هستند، نداشتیم. در فلسفه مدرن غرب در ۴۰۰ سال اخیر عموم بحث ها، بحث های معرفت شناسی است و هر که بخواهد با غرب آشنا شود باید فلسفه غرب را بداند. اگر آنها را بشناسیم و نقاط قوت و ضعفشان را بدانیم برای شناخت صحیح غرب اهمیت زیادی دارد.
در این فضا یک کار مهمی که انجام شد، کار گفتمان سازی بود. با توجه به این که مرکز و رشته ای به این عنوان نداریم و از سوی دیگر می بینیم که طلاب و فضلای ما هرچه جلوتر می روند ضرورت ارتباطشان با مباحث معرفت شناسی بیشتر می شود، با اَشکال مختلف گفتمان معرفت شناسی را در سطوح مختلف حوزه دنبال می کنیم.
در این راستا برای دروس مقدمات دوره هایی را تعریف کرده ایم و در سطوح عالی به شکل دیگری این کار را دنبال می کنیم. حتی آنهایی که کارهای تخصصی فقه و اصول می کنند جلساتی را برگزار می کنیم که مشخص شود چه نسبتی بین علم اصول و علم هرمنوتیک وجود دارد تا وقتی می خواهیم با علم هرمنوتیک مواجه می شویم باید چه مناسباتی با آن داشته باشیم و.....
مراکز تخصصی در عرصه فلسفه درس های معرفت شناسی را برگزار می کنند ولی در مؤسسات تخصصی غیر فلسفی و دروس آزاد حوزه لازم بود این گفتمان سازی صورت گیرد که ما آن را انجام دادیم و با استقبال خوبی هم مواجه شده است. بر اساس استقبال صورت گرفته و برنامه ریزی انجام شده، تقریبا هر سال چنین دوره هایی در مدارس حوزه و مراکز و مؤسسات تخصصی برگزار می شود که برای انجام این کار اساتید را اعزام می کنیم که آنها نشست هایی را برگزار می کنند.
اِشکال مهمی که در حوزه می بینیم که این است که طلاب و فضلای ما دغدغه های نظام سازی دارند، در حالی که پیشنیازهای آن تأمین نشده است. مهم ترین پیشنیاز در عرصه نظام سازی معرفت شناسی است و با توجه به این که این پیشنیازها محقق نشده این دغدغه ها با ظرفیت های واقعی تناسبی ندارد؛ لذا اگر می خواهیم کمکی به حوزه کنیم، باید از همان ابتدا طلاب دغدغه مند را با مباحث معرفت شناسی همراه کنیم. هر بار که این طرح ها را در حوزه و در میان طلاب شروع کردیم نتیجه گرفتیم و با استقبال مواجه شدیم.
سوال: با توجه به جایگاه علم معرفت شناسی، فکر می کنید وضعیت موجود این رشته در حوزه در جایگاه مطلوبی قرار دارد؟
اگر بخواهیم جایگاه اصلی علم معرفت شناسی را مد نظر قرار دهیم و در عین تلاش هایی که در حوزه برای رواج آن انجام شده، وضعیت امروز این رشته در حوزه در جایگاه خوبی نیست. یک طلبه باید بداند که این ابزار معرفتی که در اختیار دارد چقدر اعتبار دارد. طلبه باید بداند نقل و عقل چه اندازه اعتبار دارد و در کجا باید به کدامیک مراجعه کند، حتی کسانی می خواهند صرفا کارهای فقهی و اصولی و حدیثی انجام دهند.
ریشه بسیاری از کج فهمی هایی که در این سال ها در حوزه شده به دلیل کم توجهی به مباحث معرفت شناسی است. ریشه به این برمی گردد که جایگاه عقل در مواجهه با نقل چطور باید باشد و ریشه بسیاری از روشن فکری های دینی هم بر همین اساس است که ما جایگاه عقل را نسبت به وحی نشناخته ایم.
البته ولی وقتی به گذشته نگاه می کنیم که هیچ کدام از این بحث ها در حوزه نبود و کمتر درباره آن صحبت می شد، می توانیم بگوییم که اتفاقات خوبی در حوزه افتاده است؛ الآن طلاب حتی در دوره های مقدمات این مباحث معرفت شناسی را از مدیران خود مطالبه می کنند. بنابراین ارزیابی ما نسبت به وضعیت موجود باید برایندی از نگاه مطلوب در آینده و نگاه به وضعیت گذشته باشد.
سوال: اشاره ای داشتید که در گذشته مباحث معرفت شناسی مطرح بوده، ولی نه به اسم رشته ای مجزا به نام معرفت شناسی؛ در این باره بیشتر توضیح دهید.
بله، نزاع اخباری و اصولی که در سده های اخیر چالش انگیز بود بر اساس معرفت شناسی بود که به علم اصول ورود یافته بود و همچنین موافقان و مخالفان فلسفه و نزاع آنها با هم ناظر به نگاه معرفت شناسی عقلی افراد بود. ولی امروز طلبه ما خود آگاه شده اند و خیلی وقت ها اساتید فقه و اصول به این مسئله خود آگاه شدند که این ارتباطات در نگاه بزرگان حوزه چیست.
انظار داریم در آینده در عرصه معرفت شناسی جهش داشته باشیم و بایسته هم این است. هرچه حوزه بیشتر به سمت نظام سازی حرکت کند ضرورت معرفت شناسی خود را بیشتر نشان می دهد. البته در فقه فردی و سنتی ممکن است اهمیت این مسئله کمتر برای طلاب و فضلای حوزه دیده شود، هرچند در آنجا نیز کاربرد بسیاری دارد، ولی بین فضلایی که چنین دغدغه هایی دارند چون به مبانی می پردازند اهمیت آن مضاعف دیده می شود.
سوال: درباره اعضا و شرایط جذب انجمن معرفت شناسی بگویید.
درباره اعضای انجمن باید گفت که ما معمولا با توجه به شرایطی که در این رشته وجود دارد، به صورت فراخوانی عمل نمی کنیم، چون اعضا باید تخصص مرتبط با معرفت شناسی داشته یا آثاری در این عرصه تقریر کرده باشند، در حال حاضر ۴۰ نفر عضو پیوسته داریم که در این ۹ دوره افراد متعددی در همان دوره های اول ارتباط داشتند که امروز نیستند؛ ما این را جزو آمارمان نمی آوریم.
سوال: چه برنامه ای برای آینده این انجمن تصویر کرده اید؟
یکی از دغدغه های مهم ما این است که طرح نیازسنجی و رصد دانش معرفت شناسی را به سرانجام برسانیم. کارهای مقدمانی آن را انجام داده ایم و طبیعتاً اجرای آن به دوره بعد هیئت مدیره می رسد. در طرح نیازسنجی انجمن معرفت شناسی موظف است فضای کلی دانش در دنیا را بسنجد که ما در دنیا چند دانشگاه و دانشکده داریم که در این حوزه کار می کنند و مقالات و آثارشان در چه سطحی است و در چه موضوعاتی بیشتر کار می کنند؛ سپس بر اساس نگاه دیدبانی که داریم، بررسی کنیم که در چند سال آتی به چه مباحث معرفت شناسی نیاز داریم. این کار صرفا مکانیکی نیست که با مراجعه به هوش مصنوعی و موتورهای جست و جوگر به نتایج برسیم، بلکه نخبگان این عرصه باید بیایند و تحلیل کنند و شاید با ده ها استاد مصاحبه کنیم تا بر اساس این داده ها نیاز کوتاه مدت و میان مدت و بلند مدت ما در معرفت شناسی را بدانیم. بعد از بررسی این نیازها می توانیم وضعیت پرورش نیرو را بررسی کنیم و پژوهش ها را جهت دهیم و بر اساس آن نشست داشته باشیم.
این نقشه راهی برای فضای معرفت شناسی در کل حوزه های علمیه است که این ضروری ترین کاری است که بسیار دشوار و دقیق است و بیشتر بحث ها تحقیق و رصد آینده است.
یکی دیگر از کارهایی که دنبال می کنیم، این است که نشریه پژوهشی اختصاصی معرفت شناسی را راه بیاندازیم. کارهای مقدماتی انجام شده و هیئت تحریریه را معرفی کردیم و در فرایند اخذ مجوز هستیم. حوزه هیچ نشریه تخصصی در بحث معرفت شناسی ندارد، البته چند نشریه پژوهشی در رشته فلسفه داریم ولی این جای مباحث معرفت شناسی را پر نمی کند. اگر این اتفاق بیفتد یک پاتوق و محفل خوبی است که افراد آراء و اندیشه های خود را مطرح کنند و توسط دغدغه مندان به این عرصه نقد شوند.
کار دیگر در افق آینده انجمن معرفت شناسی این است که بر اساس نگاه دیده بانی، اقتضا دارد که آینده تفکر به ویژه در حوزه فلسفه و معرفت شناسی را رصد کنیم. یکی از جاهایی که به نظرمان خیلی مهم است، مسئله هوش مصنوعی و علوم شناختی هست. دنبال این هستیم که موضوع ارتباط معرفت شناختی و علوم شناختی را مورد توجه قرار دهیم. البته جلساتی پیرامون این موضوع برگزار شده ولی کافی نیست.
در بحث های گفتمان سازی احساس کردیم که ما به فعالیت های هم افزایی احتیاج داریم. مؤسسات متعددی که در حوزه فعالیت می کنند به ویژه در عرصه فلسفه و به صورت خاص معرفت شناسی معمولا جدا بود. کاری که شروع کردیم و به نتیجه رسیدیم و در آینده گسترده تر خواهیم کرد، ارتباط واقعی بین مؤسسات علوم عقلی است. البته این کار در تفاهم نامه ها محدود نمی شود، بلکه ما به دنبال همکاری واقعی با مؤسسه فلسفه و حکمت ایران، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مجمع عالی حکمت و... هستیم. وقتی این اتفاقات بیفتد هم افزایی هم واقعی تر می شود.
در این ارتباطات مشترک افراد متوجه می شوند که پژوهشگاه یا مؤسسه در یک موضوع جلوتر است و نیاز نیست در آن موضوع کار کنند. این ارتباطات بحمدالله شروع شده و امید است در آینده تبدیل به یک جبهه شود تا بر اساس آن کارها تقویت گردد و فشارها از یک جهت برداشته می شود.
سوال: درباره هوش مصنوعی در حوزه که این روزها درباره آن بسیار صحبت می شود، بفرمایید معرفت شناسی با توجه به ویژگی هایی که دارد، در عرصه هوش مصنوعی چطور جایگاهی دارد؟ فکر می کنید معرفت شناسی با هوش مصنوعی جمع می شود؟
حتماً. اگر از همان ابتدا توجه کنید، شکلی که در هوش مصنوعی و علوم شناختی شروع شده، از حالت ابزار شروع شده است، ولی به اینجا متوقف نمی شود، بلکه می خواهد ساحت جدیدی از زندگی را به بشر معرفی کند و چه بسا تحمیل کند که در آن ساحت معانی تغییر می کند.
برخی آسیب های فضای مجازی را فحشا و شبهات و... می دانند ولی آسیب اصلی تغییر معانی صدق و کذب است. می بینیم افرادی که کمتر در این فضا حضور دارند و مباحث را در آن دنبال می کنند، کمتر آسیب می بینند، چراکه معنای صدق و کذب در فضای مجازی محتوایی است که تأیید بیشتری دارد و به تعبیر امروزی لایک می شود؛ این رویه بر نظام اخلاقی انسان ها تأثیر می گذارد.
ما در فضای علوم شناختی و هوش مصنوعی اینچنین نیست که در حالت یک ابزار برای این که کارهایمان راحت تر و بهتر باشد، بمانیم، بلکه رفته رفته به سمتی می رود که به شکلی از زندگی تبدیل شود تا مفاهیم معانی مختلفی پیدا کند. در دهه های اخیر معانی واژه هایی که خیلی در زندگی مؤمنانه با آن روبروییم مانند ایمان و بندگی، در هوش مصنوعی و علوم شناختی در حال تغییر است. هوش مصنوعی این نیست که یک ابزار باشد برای کارهایمان و محاسباتمان.
گویی ما داریم در این فضا زندگی می کنیم و اتمسفری است که به بشر تحمیل می شود و معانی در آن تغییر می کند. به محض این که شما به معانی می رسید به مباحث معرفت شناسی می پردازید.
الآن عموم فیلم هایی که در دهه های اخیر تولید شد دائم می خواهد القا کند که مرز بین واقعیت و مجاز وجود ندارد و واقعیت است که شما آن را می سازید. در فضای هوش مصنوعی گویی که شما که دارید این را می سازید، پس واقعیت مستقل از ذهن ما و این ماشین چیست؟
برای ما مسئله در هوش مصنوعی این نیست که این ابزار می تواند تصمیم بگیرد یا نه؟ البته کارشناسان در این عرصه باید نظر بدهند، ولی هوش مصنوعی ساختاری در برابر بشر قرار داده است که ما باید موضوع معرفت شناسی خود را به آن تحمیل کنیم در غیر این صورت ما هم مثل دیگران منفعل خواهیم بود.
سوال: در پایان اگر صحبتی دارید، گوش می دهیم.
لازم است تأکید کنم که به برکت انقلاب اسلامی و زحمات علامه طباطبایی و شاگردانشان کشیدند، اتفاقات خوبی در حوزه نسبت به معرفت شناسی می افتد که هرچه قدر بخواهیم علوم را به سمت تمدن سازی و نظام سازی ببریم، احتیاجمان به معرفت شناسی بیشتر می شود. حوزه زمانی می تواند حرف از گفت و گو با جهان بزند که معرفت شناسی و فلسفه قوی ای داشته باشد.
زبان مشترک ما دنیا بحث های عقلی است، پایه بحث های عقلی در دنیا بحث های معرفت شناسی است. فلسفه غرب هویتش معرفت شناسی است و این فلسفه غربی است که در نظام اقتصادی و سیاسی و هنری آن اثرگذار است. اگر می خواهیم مواجهه فعالی در این عرصه داشته باشیم، تا زمانی که این ابزارها را پیدا نکنیم، گفت و گوهای ما گفت و گوهای مؤثری نخواهد بود. امید است با همت دلسوزان و مسئولان حوزه نگاه معرفت شناسی در حوزه تقویت شود و به لحاظ داخلی نیز مشکلاتمان برطرف می شود؛ امروزه افراط و تفریط هایی که در عرصه های مختلف می شود، روشن های فکری اشتباه است.
گفت و گو: علیرضا سهلانی
