به گزارش خبرگزاری حوزه، سرکار خانم فاطمه احمدی بیغش [۱] در مقاله ای به موضوع «خصلت‌های رفتاری خانواده پایدار بر اساس حکمت‌های مولا علی (علیه‌السلام)» پرداخته که بدین شرح است:

چکیده

خانواده نخستین و اصلی‌ترین جایگاهی است که زن و مرد با هم‌اندیشی و تفاهم ، مهر و محبت آن‌ را می‌سازند. در منابع اسلامی اعم از آیات و احادیث ائمه‌معصومین (علیهم السلام) خانواده از جایگاه بالا وارزشمندی برخوردار است.

از جمله خسارت‌های مهم پیش‌روی جامعه ناپایداری و سستی در خانواده و نبود آرامش و استحکام است که در صورت فراموشی، آسیب‌های جبران نشدنی بر بدنه‌ی جامعه‌ی اسلامی وارد خواهد کرد.

الگوگرفتن از زندگی حضرت علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) می‌تواند خیلی از مشکلات موجود در خانواده را رفع کند.

این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی و با استناد به کتب و مقالات معتبر، تدوین شده‌است. هدف از پژوهش، بررسی زوایا و رویکردهای مختلف خانواده و مباحث آن، با توجه به کلام گوهربار حضرت امام علی (علیه السلام) می‌باشد. حال باید دید چه عوامل و راهکارهایی در تحکیم و آرامش خانواده باتوجه به سخنان حضرت علی (علیه السلام) نقش اساسی و مؤثری دارند؟

آن‌چه به عنوان ره‌آوردپژوه از این تحقیق استنباط می‌شود این است که؛ تقسیم کار، ابراز محبت، عدالت و... از جمله خصلت‌های پسندیده تحکیم خانواده در کلام ایشان است. لذا تحقیق پیش‌رو اهتمام دارد رویکردی جدید همراه با مباحث مهمی چون پوشاندن عیوب، داشتن صبر و تحمل، سازش و... را بیان دارد.

واژگان‌کلیدی: امیرالمؤمنین حضرت علی (علیه‌السلام)، خانواده، عوامل تحکیم خانواده.

مقدمه

این بنیان با تعبیر «میثاقاً غلیظاً» [۲]یعنی پیمان محکم و استوار یاد می‌کند. خانواده، درحالی که هسته مرکزی جامعه را تشکیل می‌سازد تأثیر مستقیم بر رویدادهای جامعه دارد. اهمیت معرفی خانواده حضرت علی (علیه السلام) به عنوان الگو، ضرورت تأمل در این خانواده پر از مهربانی را آشکار می‌سازد و از سویی ضرورت بررسی خانواده این امام عزیز که از لحاظ تاریخی در سخت‌ترین زمان دوران سکوت ۲۵ ساله و حکومت ۵ ساله را تجربه کرده و در عین حال نوع سیره هر یک از اعضای این خانواده با مسائل، مشعل فروزانی برای الهام گیری و تمسک جویی بشر است.

شناخت شیوه زندگی حضرت علی وحضرت فاطمه(سلام الله علیها) در تأمین آرامش خانوادگی از آن جهت اهمیت دارد که این خانواده در زمان نزول قرآن، تحت‌نظر و با هدایت رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلم) و بر اساس زندگی ساده و سخت مسلمانان صدراسلام در مدینه تشکیل شد و همه ی فراز و نشیب های معمول یک خانواده ی نوپا را تجربه و با تکیه بر روش‌های دینی بر مشکلات و سختی ها غلبه کرد. از این رو برای مشتاقان آموزه‌های دینی سرمشقی عملی و مؤثر است.

این موضوع آن‌چنان والاست که به خودی خود موضوعیت دارد. کتاب، کارتحقیقی یا مقاله‌ای دقیقا با این عنوان و یا مشابه آن ثبت نشده و فقط ارتباط جزئی با برخی کتب دارد. کتاب‌هایی چون «اخلاق در خانواده از منظر قرآن و نهج‌البلاغه» نوشته مرجان باوفا، در سال ۱۳۹۷، «کرامت زن: شرحی برخطبه۸۰ نهج البلاغه»، توسط محمدمهدی کافی در سال ۱۳۹۶ تألیف شده‌است، که تنها به گوشه‌ای از مباحث مربوط به خانواده پرداخته اما به نظر می‌رسد این اولین کارتحقیقی است که به بررسی جزئی‌تر خصلت‌های خانواده پایدار در حکمت‌های مولاعلی(علیه‌السلام) می‌پردازد. مقاله‌حاضر به دنبال تأیید همه‌ی مؤلفه‌های سبک زندگی حضرت علی(علیه السلام) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) نیست، بلکه به دنبال بیان رفتارهای حضرت علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در ایجاد آرامش در خانواده به عنوان رهروان واقعی قرآن وپیامبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) با توجه به سخنان حضرت علی (علیه السلام)است. در این مجال سعی شده با روش توصیفی‌تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای‌ـ اسنادی، به برخی از این موارد پرداخته شود.

وصف خانواده

خانواده به عنوان یک نظام اجتماعی، شامل گروهی از افراد می‌باشد که از مسیر ازدواج باهم زندگی می‌کنند. رابطه افراد خانواده، رابطه‌ی ژرف و چند وجهی است که دارای تاریخچه و اهداف مشترک است. عمدتاً در این سیستم، افراد توسط خواسته‌ها و دلبستگی‌های عاطفی نیرومند، متقابل با هم‌پیوند دارند. (تبریزی، دیبائیان، کاردانی، جعفری، اسدی، ۱۳۸۵، ص۱۳) برای خانواده از نظر عملکرد و جهان بینی‌های مختلف، تعاریف مختلفی از طرف دانشمندان و متفکران ارائه شده است.

عوامل استحکام خانواده از منظر مولا علی (علیه‌السلام)

خانواده جوهره و زیر بنای جامعه انسانی است. علم الهی بنابر سرشت انسان‌ها به شکلی منظم خلق گشته که برای بالندگی و نیل به آرامش و امنیت خاطر نیازمند تشکیل خانواده است. در رابطه با زندگی امام علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) که بهترین اسوه انسان‌ها در همه دوران هستند خانواده جایگاه ویژه‌ای به خود اختصاص داده است. باتوجه به این جایگاه به بیان عوامل استحکام خانواده می‌پردازیم:

۱- همیاری، همراهی و توزیع کار

در یک خانواده متحد، فعال ومیانه‌رو هر کدام از افراد در کارها و برطرف کردن مشکلات با یکدیگر همیاری و همراهی دارند. اصلی‌ترین عامل در استقرار هر کانون انسانی، توزیع کار می‌باشد و در تعیین چگونگی توزیع کار، قبل از هرمطلبی می‌بایست به توانایی‌های تکوینی زن و مرد توجه نمود و چنین دقتی بدون بهره جستن از افق بهتر وحی امکان پذیر نیست.(مصباح‌یزدی، ۱۳۸۸، صص۱۳۲-۱۳۳) از سوی دیگر حضرت علی(علیه السلام) در خانه با حضرت زهرا(سلام الله علیها) همکاری داشتند. کارمنزل را حضرت زهرا(سلام الله علیها) به اختیار خود انتخاب و حضرت علی (علیه سلام) به وی تکلیف نمی‌کند. در عین حال علی (علیه السلام) به جهت آن‌که فشاری بر همسرش نباشد در کارها او را همراهی می‌نمود. (مطهری، ۱۳۸۰، ص۲۹۶)

از عوامل سعادت خانواده تقسیم کار و تعیین حدود و وظایف زن و مرد است؛ «تَقَاضَی عَلِی وَ فَاطِمَةُ (ع) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (ص) فِی الْخِدْمَةِ فَقَضَی عَلَی فَاطِمَةَ بِخِدْمَةِ مَا دُونَ الْبَابِ وَ قَضَی عَلَی عَلِی (ع) بِمَا خَلْفَهُ قَالَ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ (س) فَلَا یعْلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکفَائِی رَسُولُ اللَّهِ (ص) تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَال» (محدث‌نوری، ۱۴۰۸، ج ۱۳، ص۴۸)، امام صادق (علیه السلام) از پدرش امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کنند که فرمودند: حضرت علی با حضرت زهرا (علیهاسلام) درباره تقسیم کار از پیامبر پیشنهادی خواستند. ایشان فرمودند: کارها تا دم درب خانه به عهده فاطمه و کارهای پشت درب خانه بر عهده علی باشد. حضرت زهرا فرمودند: از این تصمیمی که پیامبرگرفتند و مرا از سر و کار داشتن با مردها بی‌نیاز نمود به حدی شادمان گشتم که جز خداوند کسی نمی‌داند. (حمیری، ۱۴۱۳ق، ص۵۲)

۲- گستردن محبّت و دوستی

منزلی که فضای آن سرشار از محبت، دوستی، آرامش و احترام باشد، اعضا اعتدال‌گر و با شخصیت رشد یافته‌ای، پرورش می‌یابند. اما منزلی که روح فرزندان را کینه، تغذیه می‌سازد که اساس آن‌ ترس وخشم است، از افراد منحرف به سوی اجتماع روانه می‌شوند.(شریف‌قریشی، ۱۳۷۷، ص۱۲۲) اگر بهتر نظاره کنیم می‌بینیم آن خانه قدیمی که علی و فاطمه (علیها السلام) در آن زندگی‌ می‌کردند فرزندانی چون حسنین (علیهم السلام) را تربیت کردند، در سایه الطاف الهی و عطر پاکدامنی بوده که شمیم آن هنوز انسان‌ را دلباخته خود می‌سازد. پس دوستی هم‌چون آبی است که به گیاهی می‌رسد، اگر نرسد، خشک و اگر بیش از اندازه باشد گیاه از بین می‌رود. (صفایی‌حائری، ۱۳۸۶، ص۶۹ و رهبری، ۱۳۹۴، ص۵۷)

قرآن نسبت به محبت این گونه سفارش می‌کند: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»[۳] «آنان که ایمان آورده‌اند و اعمال شایسته انجام داده‌اند خدا بخشایش‌گر برایشان دوستی قرار می‌دهد.» در آیه‌ی دیگر به محبت میان همسران تاکید کرده «وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَة »[۴] «در میان شما با همسرانتان دوستی قرار داد و مهر افکند». (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶ و رهبری، ۱۳۹۴، ص۵۷)

۳- نمایان کردن علاقه در خانواده

صمیمیت زندگی به استحکام عشق وعلاقه بر زندگی است و اگر عشق نباشد، زندگی جهنمی و بی روح خواهد شد. اظهار محبّت در خانواده میان زن و مرد و فرزندانشان خانه را به بهشت تبدیل می‌نماید. چه جهنم‌های سوزانی که کمبود محبت و عاطفه فرزندان از جانب والدین است و در حسرت شنیدن عزیزم، تو را دوست دارم و... است و گرفتار کمبود محبّت می‌شوند. (محدثی، ۱۳۸۲ش، صص۲۴۴-۲۴۵)

اگر نمایان کردن علاقه در خانواده به هرعلتی ترک شود، باید خود را آماده رشد علف‌های هرز در کنار گل زندگیشان کنند. (رهبری، ۱۳۹۴، ص۶۲)

ما در سلوک و عمل خانواده حضرت علی(علیه السلام) باتوجه به آن‌چه در تاریخ و احادیث داریم حتی یک مورد نیست که رفتار و برخوردها از محبت و علاقه و آن‌چه مورد رضای الهی است، خارج شده باشد. وجود نازنین حضرت زهرا (سلام الله علیها) به قدری برای حضرت علی (علیه السلام) موجب خرسندی بود که حضرت علی(علیه السلام) در این زمینه فرمودند: «وَ لَقَدْ کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهَا فَتَنْکَشِفُ عَنِّی الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَان» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۳۴ و حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶)؛ «من که به چهره زهرا نگاه می‌کردم، همین نگاه هر گونه اندوه را از من برطرف می‌نمود.

۴- پایبندی به تعهدات اخلاقی و اعتقادی

برای یک زندگی سالم با آسودگی‌خاطر، رعایت تناسب از نظر اهمیت‌های اخلاقی و اعتقادی امری مبرهن است. اکثر افراد با انتخاب لباس خاص با توجه به این آیه «هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُن»[۵] در واقع طرز تفکرخود را بروز می‌دهند و در صورت عدم سنخیت سختی‌های بسیاری را با خود به همراه دارد. مولاعلی(علیه السلام) در همین رابطه می‌فرمایند: «عَلَیْکُمْ بِالصَّفِیقِ مِنَ الثِّیَابِ فَإِنَّهُ مَنْ رَقَّ ثَوْبُهُ رَقَّ دِینُه» (کمره‌ای، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۳)، «برشما باد پوشیدن لباس‌های ضخیم، زیرا کسی که جامه‌اش نازک باشد، دینش نازک شود.» از این رو عدم سازگاری بین همسران مانند لباس دائمی است مشکلات روانی و انحرافات اخلاقی و اعتقادی را به دنبال دارد. لذا پیشوایان دینی مبحث کفویت رامطرح نموده‌اند.(حسینی،۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶ و رهبری، ۱۳۹۴، ص۶۳)

۵- عدالت و منصف بودن در خانواده

دین اسلام بر رعایت انصاف و عدالت، تأکید بسیاری کرده و از هرگونه تبعیض و امتیاز نابجا نسبت به فرزندان به شدّت منع کرده است. همین‌طور از فرق قائل شدن بین دختر و پسر و محبت بیش از حد به پسران که ریشه در جاهلیت دارد، پدر و مادر را آگاهی می‌دهد. امام علی(علیه السلام) فرمودند: «ان النبی«صلی الله علیه و اله» ابصر رجلا له ولدان فقبّل احدهما و ترک الاخر. فقال رسول الله (ص): فهلّا و اسیت بینهما» (محمدی‌ری‌شهری، ۱۳۸۵ش، ح ۳۷۳، ص۲۳۶)، «پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) شخصی را دید که دو فرزند داشت. یکی را بوسید و دیگری را رها کرد. پیامبر فرمود: «چرا میان آنان یکسان عمل نکردی؟!» با توجه به این حدیث شریف، عدالت و انصاف حتی در محبت و بوسیدن باید رعایت گردد تا مانع از حسادت و کینه آن‌ها نسبت به همدیگر شود. (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶)

۶- مکالمات دوستانه و صمیمی

در خانواده‌های موفق، بستر لازم برای صحبت‌های شاد فراهم است. نگاه مثبت به مسائل، دادن فرصت اظهارنظر افراد خانواده ومهارت خوب گوش دادن بدون قضاوت و ارزیابی فوری، موجب رشد و احساس هویت وشخصیت خانواده را به دنبال دارد.

متأسفانه با فراگیری فناوری، ارتباط کلامی خانواده به کمترین اندازه نزدیک می‌گردد. به عبارت بهتر خانواده از حالت صمیمی و دوستانه، تبادل افکار و حل مسائل به گذراندن اوقات در زیر یک سقف تبدیل شده است. بنابراین صحبت نمودن با تبسم باعث می‌شود تا شمیم دل‌انگیز دوستی، محیط خانواده را معطرکند. امام متقیان حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «أَجْمِلُوا فِی الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِیلَ الْجَوَاب»؛ «زیبا خطاب کنید، تا جواب زیبا بشنوید.» (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶ش، ص۴۳۶ و رهبری، ۱۳۹۴، ص۷۴)

۷- فراگیری و افزودن معلومات در خانواده

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در قالب توصیه و فراگیری به امام حسن مجتبی (علیه السلام) در نامه۳۱ نهج‌البلاغه که شامل سفارش‌های جذاب و نکات اخلاقی- تربیتی است، به بیان و تصویر درستِ رابطه بین پدر با فرزندان که گل خوشبو خانواده هستند، می‌پردازد. بنابراین به موارد منحصر به فرد که از سوی والدین باید به فرزندان منتقل شود، اجمالاً اشاره می‌کنیم.

امام (علیه السلام) می‌فرمایند: «وَ أَنْ أَبْتَدِئَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِه ...» (همان، ج۱، ص۲۱۹)؛ «ابتدا خواستم تو را به آموزش کتاب خدا و بیان آن و مقررات و احکام اسلام و حلال و حرام آن آغاز کنم». از این جهت هر مربی و یا هر پدر مهربانی که واقعاً دلسوز فرزند خود باشد، در گام اول و قبل از آلوده شدن درون، باید حقایق دین را به فرزندش بیاموزد و اگر این مهم را به تأخیر بیندازد، دل جوان به مسائل انحرافی آلوده می‌گردد و اصلاح کردن آن، زحمتی دو چندان می‌خواهد. (مصباح‌یزدی، ۱۳۷۹، ج۱، صص ۱۵۷-۱۵۸ وحسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶)

الف) نکات مهم آموزش و فراگیری در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه

اگر مبنای برجسته فرمایش‌های امام علی(علیه السلام) را در مورد آموزش و فراگیری فرزند جوان خویش امام مجتبی (علیه السلام) مورد توجه قراردهیم به این نکات کلی می‌رسیم:

۱- احترام به خویشاندان (وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَک)

۲- بازبودن درب‌های توبه (و فتح لک باب المتاب)

۳- علت تأخیر در استجابت دعا (لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِل)

۴- موانع و آسیب دوستی (لَا خَیْرَ فِی مُعِینٍ مَهِینٍ وَ لَا فِی صَدِیقٍ ظَنِین)

۵- راه‌های مواجهه با سختی‌ها (فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ الصَّدِیق)

۶- تسویف، آسیب موفقیت و غنیمت شمردن فرصت (بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّه)

ب) زیاده‌روی و کوتاهی در آموزش و یادگیری فرزندان

امروزه اکثر خانواده‌ها در مسأله یادگیری فرزندان خویش با اضطراب و زیاده‌روی و یا کوتاهی روبه رو هستند. خانواده‌ها معتقدند هرچه وسایل رفاه فرزندان را بر آورده کنند، فرزندان شایسته و نیکو دارند، اما این تفکر مدّت زیادی دوام ندارد و با چشم خود بیننده سرکشی آن‌ها هستند. لذا با پیروی از فرمایشات نورانی و حکیمانه امام متقیان علی(علیه السلام) عرصه را برای بالندگی ثمره زندگیمان فراهم کنیم.

۸- پرداختن به ظرایف خُلقیات همسر

زن و مرد در محفل گرم خانواده با درک خُلقیات می‌توانند مسیر زندگی را با آرامش پشت سر بگذارند و در این راه دقت به روحیات ظریف زن ازجایگاه خاصی برخوردار است. بنابراین هر عبارت، عمل وحرکت، دربردارنده بار عاطفی و روانی به خصوصی است که تاثیر مثبت و منفی ایجاد می‌کند. از این جهت همسر خانواده دوست دارد در ارتباط با او از محبت و احترام دریغ نشود. شوهر باید به همسرش از این نظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در زندگی است نگاه کند.حضرت علی(علیه السلام) درشأن حضرت زهرا(سلام الله علیها)و رضایت از او می‌فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَکْرَهْتُهَا عَلَی أَمْرٍ حَتَّی قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغْضَبَتْنِی وَ لَا عَصَتْ لِی أَمْرا» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۳۴)؛ «به خدا سوگند من زهرا را تا هنگامی که خدا او را به سمت خود برد خشمگین نکردم در هیچ کاری موجب ناخرسندی او نشدم، او نیز مرا خشمگین نکرد و هیچ گاه مرا نافرمانی نکرد. (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶ و رهبری، ۱۳۹۴، ص۷۸)

یکی دیگر از ظرایف و خُلقیات همسر و همچنین ایجاد عطوفت و مهربانی و جلب قلوب، هدیه دادن است که حضرت امیر(علیه السلام) از این نکته مهم نیز غافل نبودند؛ «الهَدِیةُ تَجلِبُ المَحَبَّةَ» (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶ش، ص۳۱۶) هدیه دادن، دوستی را به دنبال می‌آورد.

۹- سازش و سازگار بودن

سازش عبارت است از اینکه زوجین با کم و زیاد بسازند و با دوستی و صمیمیت نقص‌های هم‌دیگر را برطرف کنند. پس برای یک زندگی به دور از نا آرامی و جدال باید از تدقیق معایب و بهانه‌های احتمالی یکدیگر و به رو آوردن آن‌ها خودداری نمایند و نادیده گرفتن عیب و سازش را سرمشق زندگی قرار دهند. همچنین زن و مرد باید مصلحت زندگی خود را بر نفع شخصی ترجیح دهند و از آن بالاتر مصلحت زندگی را به خاطر دخالت دیگران خراب نکنند. امام علی(علیه السلام) در مورد سازگاربودن زن و مرد فرمودند: «الزَّوْجَةُ الْمُوَافِقَةُ إِحْدَی الرَّاحَتَیْن» (همان، ۱۳۶۶ش، ص۴۰۵)؛ «زن سازگار یکی از دو آسایش است.» (رهبری، ۱۳۹۴، ص ۸۰)

۱۰- پرهیز ازدرخواست‌های ناممکن

در این عصر یکی از مشکلات شایع در خانواده این است که امکانات زندگی خودشان را با امکانات زندگی دیگران مقایسه می‌نمایند در نتیجه توقع‌شان بیشتر از توان مالی همسرشان می‌شود و این مسأله باعث احساس سرافکندگی و لذت نبردن از زندگی می‌شود. (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶) از این سو ریشه خیلی از مشکلات درخانواده نشأت گرفته از چشم هم چشمی هاست. از جمله ضررهای درخواست‌های ناممکن در محفل خانواده عدم اعتدال مالی است که منجر به قرض، ربا، اقساط با مبالغ زیاد و ناتوانی در پرداخت آن را به خانواده وادار می‌سازد. حضرت علی(علیه السلام) در همین‌باره می‌فرمایند: «کَثْرَة السُّؤَالِ تُورِثُ الْمَلَال» (همان، ص۲۱۲)؛ «درخواست زیاد، ملال به بار می‌آورد.

خانواده‌ها سعی دارند تا راهی برای افزایش درآمد پیدا کنند اما گاهی مسائلی پیش می‌آید که منجر می‌شود درآمد خانوار کَم شود. این درحالی است که معمولاً افراد علت آن را نمی‌دانند. امام علی(علیه السلام) دلیل آن را وجود گناهان معرفی می‌نمایند؛ «... تُوقُوا الذُّنُوبَ فَمَا مِن بَلیةٍ وَلانَقصِ رِزقٍ إِلّا بِذَنب ... قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا أَصَابَکمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا کسَبَتْ أَیدِیکمْ وَ یعْفُوا عَنْ کثِیرٍ» (صدوق، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۶۱۶) خود را از گناهان دور کنید زیرا هیچ بلا و هیچ کم شدن رزق و روزی نیست مگر بخاطر گناهان ... خداوند متعال می‌فرماید: هر مصیبتی به شما می‌رسد، به خاطرکارهایی است که کرده‌اید و خدا بسیاری از گناهان را عفو می‌کند. (نهج‌البلاغه، نامه۳۱)

۱۱- دلگرمی و انگیزش

ویژگی دلگرمی و انگیزش در خانواده از اصلی‌ترین رازهای کمال، هم‌افزایی و استحکام آن را در بردارد. بعضی اوقات چنان تحقیر، تنبیه و سرزنش در خانواده حاکم است که جرأت نظر دادن و تلاش را از افراد خانواده می‌ستاند و بعضی اوقات چنان تشویق‌های نابجا وجود دارد که موجب توقعات بیش از اندازه می‌گردد. (رهبری، ۱۳۹۴، ص ۸۴) از این سو مقام تشویق و دلگرمی در خانواده بسیار باارزش است که متاسفانه مورد اهمال قرار می‌گیرد. امام علی(علیه السلام) در عهدنامه‌ای که به مالک اشتر نخعی نوشتند، او را به تعیین ارزش و بها دادن به خوبان صالح فرمان دادند: «لَا یَکُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِی ءُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ- فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزْهِیدٌ لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِی الْإِحْسَانِ- وَ تَدْرِیبٌ لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۴،ص۲۴۷)؛ «هرگز نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان و در یک جایگاه نباشند، چرا که در این کار، بی‌رغبتی نیکوکاران در امر نیکوکاری و ورزیدگی و شوق بدکاران برای بدی است. (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶)

۱۲- مهارت گوش سپردن و توجه کردن

برای یک زندگی پیروزمندانه، امر ضروری است که زن و مرد به صحبت‌های همدیگر گوش‌جان بسپارند. در واقع با گوش دادن به حرف یکدیگر، ارزش طرف مقابل در زندگی را می‌رساند. متأسفانه اکثر افراد دوست دارند متکلم وحده باشند و غافل از این امر هستند که گوش سپردن همراه با سکوت به عنوان یک مهارت است. مولای متقیان حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: «عَوِّدْ أُذُنَکَ حُسْنَ الِاسْتِمَاعِ وَ لَا تَصْغِ إِلَی مَا لَا یَزِیدُ فِی صَلَاحِکَ اسْتِمَاعُه» (تمیمی‌آمدی، ۱۳۶۶ش، ص۲۱۵)؛ « گوش خود را به شنیدن عادت بده و به سخنانی که بر اصلاح و پاکی تو چیزی نمی‌افزاید گوش فرا مده. (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶)

۱۳- جواب مثبت به درخواست‌های جنسی همسر

یکی از نکته‌های اصلی در استحکام و استقرار کانون خانواده اجابت صحیح درخواست‌های جنسی همسران است. شاید دلیل مخفی خیلی از جدایی‌ها، خیانت‌ها و اختلافات ریشه در عدم جواب صحیح به این مورد است. امام علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «إِذَا رَأَی أَحَدُکُمُ امْرَأَةً تُعْجِبُهُ فَلْیَأْتِ أَهْلَهُ فَإِنَّ عِنْدَ أَهْلِهِ مِثْلَ مَا رَأَی وَ لَا یَجْعَلَنَّ لِلشَّیْطَانِ إِلَی قَلْبِهِ سَبِیلًا وَ لْیَصْرِفْ بَصَرَهُ عَنْهَا» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص ۱۱۵)؛ «هرگاه فردی از شما زنی را دید که او را به شگفتی وا داشت، به نزد همسر خود برود؛ چرا که همسر او مثل همین خصوصیات را داراست. پس اجازه نفوذ شیطان را به قلب خود ندهد تا چشم خویش را از آن زن برگرداند. (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶)

۱۴- نداشتن بدگمانی و غیرت نابجا نسبت به همسر

به‌ طورمعمول هر صفت و عمل صحیح به اندازه و در جای خود استفاده نشود؛ عکس آن عمل می‌کند. یعنی اصل غیرت که در نهاد مرد از سوی خداوند به امانت گذاشته شده، صفتی اعلی است اما اگر این خصلت دچار نوسان گردد؛ منجر به مخاطره و اختلاف در خانواده می‌شود. (حسینی، ۱۳۹۷ش، شماره ۴۳۵و۴۳۶) از این رو داشتن بدگمانی نابجا نسبت به همسر در رفت و آمدها و تلاش‌های اجتماعی باعث می‌شود تا محفل گرم خانواده به دریاچه یخ تبدیل شود. لذا آزادی‌های مشروع زن پایمال و محبّت از بین رفته و تلخی، جای آن را خواهد گرفت. حضرت می‌فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ الْغَیْرَةِ- فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو الصَّحِیحَةَ مِنْهُنَّ إِلَی السُّقْمِ وَ لَکِنْ أَحْکِمْ أَمْرَهُنَّ» (همان، ۱۴۰۳ق، ج ۷۴، ص ۲۱۶)؛ «بپرهیز که غیرت نابجا، زن سالم را به بیماری می‌کشاند و پاکدامن را به بدگمانی. درباره آن محکم کارکن.

۱۵- شکیبایی و تحمل یکدیگر

یکی از بسترها و لوازم داشتن زندگی همراه با آرامش و دوستی، به کارگیری شکیبایی و تحمل درطول زندگی است. (رهبری، ۱۳۹۴، ص۱۰۱) از این‌رو با فهمیدن این نکته که غیر از حضرات معصومین(علیهم السلام) اکثر ما انسان‌ها دچار اشتباه و خبط می‌گردیم، عرصه را برای چشم‌پوشی از اشتباهات احتمالی فراهم می‌کند. همچنین زن و مرد با هم‌اندیشی و سنجش تمام جوانب مسائل، از هر تک‌روی و دیکتاتوری باید دوری کنند. زندگی بدون شکیبایی و تحمل، هم‌چون حبابی در هواست و عامل فهمیدگی زن و مرد در اثر رعایت این نکته است. امام در سفارشی زیبا می‌فرمایند: «الصَّبْرُ أَحْسَنُ خلل [حُلَلِ ] الْإِیمَانِ وَ أَشْرَفُ خَلَائِقِ الْإِنْسَان» (تمیمی‌آمدی؛ ۱۳۶۶ش، ص۲۸۱) «صبر نیکوترین ویژگی ایمان و گران‌بهاترین خوی انسان است.»

نتیجه‌گیری

۱- از نظر دین مبین اسلام کانون خانواده نه بر مردسالاری نه زن سالاری و نه فرزندسالاری حاکم است. بلکه بر مرکز منطق و عدالت در سایه ایثار و محبّت بنا شده است.

۲- معیار خانواده سالم، مطابق ارزش‌ها است نه مسائل زودگذر مانند: ثروت و تجملات.

۳- آن‌چه می‌تواند روشنی‌بخش زندگی در زمان فعلی باشد، تبعیت از زندگی اهل بیت «علیهم السلام» است.

۴- نمونه بی‌مانند و پیدانشدنی برای همه‌ی زمان‌ها جهت آرامش زندگی، طیّ سیر معنوی و ساده‌زیستی همراه با عفّت و عزّت، پیروی از خانواده امام متقیان حضرت علی(علیه السلام) است.

۵- خداوندمتعال به جهت ایجاد آرامش خانواده دوستی را به زوجین هدیه کرده است. اساس روابط و تعاملات افراد خانواده بر مبنای عشق و مهربانی است که منجر به استحکام کانون خانواده خواهد شد.

۶- با تصحیح تفکر و رفتار زوجین نسبت به خانواده و الگوپذیری ازحضرت علی(علیه السلام) و حضرت زهرا(سلام الله علیها) می‌توان به محکم کردن اساس خانواده در جامعه و کاهش آمار طلاق امید داشت. روش‌هایی که علی و فاطمه (علیها السلام) برای ایجاد آرامش در زندگی به کار بردند، کاملاً عملیاتی، دست یافتنی، اجراشدنی و تکرارپذیر است. هرآن‌ها از وجود رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بهره بردند، ولی هر زن و شوهری می‌تواند با عمل به دستورات قرآن و پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در راه زندگی حضرت علی وحضرت فاطمه (علیها السلام) قدم بردارد.

۷- بر اساس برداشت از آیات قرآن و سیره زندگانی حضرت علی(علیه السلام) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) زن با توجه به خصلت‌های فردی و وظایفی که در استحکام خانواده دارد، سهم بیشتری در فراهم کردن آرامش خانواده نیز دارد. ایجاد و استمرار این امر به همکاری و سعی زن و شوهر نیاز دارد.

۸- تحکیم اساس خانواده و تأمین آرامش آن قبل از آن‌که به تأمین لوازم و امکانات زندگی بستگی داشته باشد، به نوع نگاه و تفکر زوجین به زندگی و رفتار آن‌ها بستگی است.

۹- در تأمین آرامش خانواده، توجه به نقش زن ومرد و جابه جا نشدن آن ضروری است. زن باید به وظایف خود به عنوان همسر و مادر و مرد باید به نقش خود به عنوان شوهر و پدر آگاهی داشته باشد. هر نوع جابه جایی این نقش و وظایف به محیط آرام خانواده خلل وارد می کند.

۱۰- سهم زن در ایجاد آرامش خانواده بیشتر است و این بر محوریت زن در تداوم خانواده دلالت دارد. این امر، گذشت و فداکاری بیشتر زن را خواستار است.

۱۱- کلیدی‌ترین وظایف ذاتی و تکوینی زن در محیط خانواده با ایفای نقش همسری و مادری محقق می‌گردد. سایر وظایف اجتماعی زن اضافه بر آن تلقی می‌شود، به این معنا که فعالیت و نقش اجتماعی زن زمانی پذیرفته است که به رسالت ذاتی و تکوینی خود لطمه‌ای وارد نسازد.

۱۲- نقش الگویی پدر و مادر بیش از گفتار و آموزش در تربیت و هدایت فرزندانشان مؤثر است.

۱۳- با این‌که مدیریت هدایت خانواده و تأمین آسایش خانواده بر عهده‌ی مرد است، از نقش وی در ابراز محبت و مهربانی به همسر و فرزندان و تأمین نیازهای روحی و روانی آن‌ها نباید غفلت شود.

منابع و مآخذ

* قرآن‌کریم: ترجمه مهدی محیی‌الدین الهی‌قمشه‌ای، تهران: انتشارات علمیه‌اسلامیه، ۱۳۶۵ش.

* نهج‌البلاغه: ترجمه محمددشتی، قم: مؤسسه فرهنگی تبلیغاتی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ۱۳۷۹ش.

1. تبریزی، مصطفی، دیبائیان، شهرزاد، جعفری، فروغ و دیگران، (۱۳۸۵)، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، چاپ اول، تهران: انتشارات فراروان.
2. تمیمی‌آمدی، عبدالواحد، (۱۳۶۶ش)، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، چاپ اول، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
3. حمیری، عبدالله، (۱۴۱۳ق)، قرب الاسناد، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت.
4. شریف قریشی، باقر، (۱۳۷۷)، نظام خانواده در اسلام (بررسی مقایسه ای)، مترجم: لطیف راشدی، چاپ دوم، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.
5. صدوق، محمد، (۱۴۰۳ق)، الخصال، ج۲، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
6. صفایی‌حائری، علی، (۱۳۸۶)، تربیت کودک، چاپ اول، قم: انتشارات لیله القدر.
7. کمره‌ای، محمدباقر، (۱۳۷۶ش)، تحف العقول، چاپ ششم، انتشارات کتابچی.
8. مجلسی، محمدتقی، (۱۴۰۳ق)، بحارالانوار، ج۴۳و ۷۴ تهران: انتشارات اسلامیه.
9. محدث نوری، میرزاحسین، (۱۴۰۸ق)، مستدرک الوسائل، ج۱۳، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام).
10. محدثی،جواد، (۱۳۸۲)، اخلاق معاشرت، چاپ پنجم، قم: بوستان کتاب.
11. محمدی‌ری‌شهری، محمد، (۱۳۸۵)، حکمت نامه کودک، چاپ اول، قم: دارالحدیث.
12. مصباح‌یزدی، محمدتقی، (۱۳۷۹)، بندجاوید، ج۱، چاپ اول، قم: مؤسسه امام خمینی(ره).
13. -----------، (۱۳۸۸)، جامی از زلال کوثر، تحقیق و نگارش: محمدباقر حیدری، قم: مؤسسه‌آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قدس سره).
14. مطهری، مرتضی، (۱۳۸۰)، انسان کامل، چاپ بیست وچهارم، تهران: انتشارات صدرا.
15. رهبری، عباس، و دیگران، (۱۳۹۴)، اخلاق در سیره معصومین(ع)، ارومیه: انتشارات گلشن حیاتی.
16. حسینی، سیدجواد، (۱۳۹۷)، نکته‌هایی درباره خانواده از زبان علی (ع)، پاسدار اسلام، شماره ۴۳۵و ۴۳۶.