به گزارش خبرگزاری حوزه، آقای مالک عالیپور در مقاله ای به موضوع اعتکاف از منظر قرآن و حدیث پرداخته که متن آن بدین شرح است:

اعتکاف:

اعتکاف، از نظر معنای لغوی، به معنای "محبوس ماندن" و "مدت طولانی در کنار چیزی بودن" است، ولی وقتی به عنوان یک عبادت از آن یاد می‌شود، مقصود، "ماندن در مسجد برای عبادت" می‌باشد که دارای احکام و آداب مخصوصی است، از جمله آن که این مدت دست کم باید سه روز باشد و در آن سه روز، روزه گرفته شود و یک سری رفتارها و عادات نیز باید ترک گردد[۱].

اسلام با رهبانیت و کناره‌گیری از اجتماع، سخت مخالف است و حدیث مشهور: "لا رهبانیة فی الاسلام؛ در اسلام رهبانیت نداریم[۲]. شاهد این مطلب است، ولی با توجه به نیاز انسان، به خلوت کردن با خدای خود، آن را به گونه‌ای صحیح و پسندیده، مورد توجه قرار داده است و برنامه‌هایی برای او در این زمینه ترتیب داده است که از خلوت بسیار ساده و مختصر نماز، شروع می‌شود و با خلوت شبانه که برای نماز شب و مناجات شبانه پیشنهاد شده و کمی از خلوت‌های اوقات نماز، طولانی‌تر و دارای آداب بیشتری است، ادامه می‌یابد: "وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا[۳]. و پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن و نماز بخوان. این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است که پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد." این سیر تکاملی در برنامه خلوت، پس از تهجد شبانه، با خلوت اعتکاف که دست کم سه روز ادامه می‌یابد، کامل می‌شود که پیامبر(ص) نیز بر همین اساس، دهه‌هایی را از برخی ماه‌ها، مانند ماه رمضان در مسجد اعتکاف می‌کردند[۴].

با بیان این مطالب، فلسفه برنامه اعتکاف روشن می‌شود و با توجه به این مطلب است که انسان می‌تواند برنامه اعتکاف را هر چه پربارتر نماید، زیرا می‌فهمد غرض از این‌گونه خلوت گزینی‌ها، توسعه و تعمیق توجهات خود به خداوند متعال است؛ به همین جهت است که اگر هر چه از چیزهایی که بین او و توجه به خدا فاصله می‌اندازد، بکاهد، از اعتکاف بهره بیشتری می‌برد؛ مانند: کم خوردن و آشامیدن، توجه بیشتر به عبادات در حال اعتکاف.

در عین حال چون خداوند متعال نخواسته است، شخص مسلمان، ارتباطش از جامعه قطع شود؛ به همین منظور، به او اجازه داده است در ایام اعتکاف، برای انجام وظایف ضروری و عاطفی از مسجد خارج شود؛ اموری مانند: عیادت مریض، تشییع جنازه، تهیّه غذا و لباس مورد نیاز و...[۵] خلاصه آن که انسان باید به گونه‌ای اعتکاف کند که خدا از او می‌خواهد و احکامش در رساله‌ها و کتاب‌ها موجود است، نه آن گونه‌ای که سلیقه و یا احساسات او ایجاب می‌کند.

اعتکاف در آیات قرآن:

در قرآن آیاتی درباره اعتکاف نازل شده است که در ادامه بیان خواهد شد:

آیه اول:

در سوره بقره آمده است:

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی وَ عَهِدْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعَاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ[۶].

و چون خانه [کعبه] را برای مردم محل اجتماع و [جای] امنی قرار دادیم [و فرمودیم] در مقام ابراهیم نمازگاهی برای خود اختیار کنید و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف‌‏کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید».

این آیه شریفه اشاره دارد به پیمانی که خداوند متعال از حضرت ابراهیم(ع) و فرزند بزرگوارش گرفته است تا خانه خدا را برای طواف کنندگان و کسانی که در آن جا می‌خواهند معتکف شوند پاکیزه کنند.

همچنین معلوم می شود سنت اعتکاف از گذشته بوده به‌طوری‌که خداوند در این آیه به ابراهیم و فرزندش اسماعیل، فرمان می‌دهد تا مسجدالحرام را برای طواف‌کنندگان و معتکفان پاکیزه کنند.

آیه دوم:

در سوره بقره آمده است:

اُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَی نِسَآئِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ[۷].
در این آیه می‎خوانیم: «در شب‌های روزه هم‌خوابگی با زنانتان بر شما حلال گردیده است آنان برای شما لباسی هستند و شما برای آنان لباسی هستید خدا می‌‏دانست که شما با خودتان ناراستی می‏‌کردید پس توبه شما را پذیرفت و از شما درگذشت پس اکنون [در شب‌های ماه رمضان می‌‏توانید] با آنان هم‌خوابگی کنید و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته طلب کنید و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] بر شما نمودار شود سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید و در حالی‌که در مساجد معتکف هستید [با زنان] درنیامیزید این است‏ حدود احکام الهی پس [زنهار به قصد گناه] بدان نزدیک نشوید این‌گونه خداوند آیات خود را برای مردم بیان می‏‌کند باشد که پروا پیشه کنند.

در این آیه شریفه چهار دستور الهی بیان شده است؛ از جمله آن چهار حکم، انجام دادن واجبات و مستحبات و ترک کردن برخی مباحات در حال اعتکاف در مساجد است.

چنان که مشخص است، آیه اول، مسئله اعتکاف را در مسجدالحرام و اطراف خانه خدا و آیه دوم، اجرای این عمل الهی را در کلیه مساجد بیان کرده است.

آنچه در قرآن کریم درباره اعتکاف مشاهده می‌شود، کلی است. جزئیات مراسم اعتکاف و آداب آن در روایات و کتب فقهی بیان شده است.

ضمناً آیه ۹۰ سوره طه؛ ۱۳۸ سوره اعراف؛ ۵۱ تا ۵۳ سوره انبیاء و ۶۹ تا ۷۴ سوره شعراء؛ مسئله اعتکاف را درباره بت‌پرستان که حاکی از جمع شدن به دور بتان و انجام دادن مراسم بت پرستی است، بیان می‌کند.

پیشینه اعتکاف
اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، اگرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره‌ای از خصوصیات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد.

از زمانی‌که پیامبر اسلام اکرم (ص) اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی میان مسلمانان رواج پیدا کرد. در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان در شهر مکه باشکوه خاصی برگزار می‌شود و همه ساله خیل عظیم مسلمانان که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می‌دهند، از سراسر جهان به‌سوی مسجدالحرام می‌شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می‌شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به‌منظور دست‌یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی‌گزینند.

شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر اکرم (ص) برگزار می‌شود، مسجد کوفه در عراق نیز سال‌های متمادی، محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان بوده و انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل‌ بیت (ع) در این مسجد مقدس معتکف می‌شده‌اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می‌کرده‌اند.

اعتکاف در احادیث و روایات معصومین علیهم السلام

روایات فراوانی پیرامون اعتکاف از معصومین علیهم السلام وارد شده است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می کنیم:

روایت اول:

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
یا اباذَرٍّ: إن الله تعالی یعطیکَ ما دُمتَ جالِساً فی المَسجِدِ بِکُلِّ نَفسٍ تَنَفَّستَ دَرَجَهً فی الجَنَّه وَ تُصَلّی علیک الملائکهُ وَ تُکتَبُ لَکَ بِکُلِّ نَفسٍ تَنَفَّستَ فیه عَشرُ حسَناتٍ وَ تُمحَی عنکَ عَشرُ سَیئاتٍ[۸].
ای اباذر! تا زمانی که در مسجد نشسته ای خدای تعالی به تعداد هر نفسی که می کشی، یک درجه در بهشت به تو می دهد و فرشتگان بر تو درود می فرستند و برای هر نفسی که در مسجد می کشی، ده حسنه برایت نوشته می شود و ده گناه از تو پاک می شود.»

روایت دوم:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
لا یرجِعُ صاحِبُ المسجِدِ بِأقَلَّ مِن إحدَی ثلاثٍ: إمّا دعاءٌ یدعُو بِهِ یدخِلُهُ الله بِهِ الجَنَّه وَ إمّا دُعاءٌ یدعُو بِهِ لِیصرِفَ اللهُ بِهِ عَنهُ بلاءَ الدُّنیا وَ إما أخٌ یستَفیدُهُ فِی الله عزَّ و جلّ[۹].
ملازم مسجد دست کم با یکی از این سه (منفعت) به خانه اش بر می گردد: یا دعایی می نماید و خداوند او را به بهشت می برد، یا دعایی می نماید و به سبب آن خداوند بلائی دنیایی را از او بر می گرداند و یا برادری سودمند را نصیب او می نماید.

روایت سوم:
امام علی علیه السّلام فرمودند:
وَ لَقَد کانَ [رسول الله صلّی الله علیه و آله] یُجاوِر فِی کُلِّ سَنَه بِحِراءَ فَأراهُ و لا یَراهُ غَیری[۱۰].
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در هر سال، مدّتی را (برای عبادت) در غار حراء به سر می برد، پس تنها من او را مشاهده می کردم و کسی جز من وی را نمی دید.

روایت چهارم:
امام علی علیه السّلام فرمودند:
یلزَمُ المُعتَکِفُ المَسجِدَ وَ یلزَمُ ذِکرَ اللهِ وَ التَِلاوَهَ وَ الصَّلاهَ[۱۱].
واجب است معتکف در مسجد بماند و شایسته است که به ذکر خدا و تلاوت قرآن و نماز مشغول گردد.

روایت پنجم:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
أفضَلُ النّاس مَن عَشِقَ العِبادَهَ فَعانَقَهَا وَ أحَبَّهَا بِقَلبِهِ وَ بَاشَرَها بِجَسَدِهِ و تَفَرَّغ لها...[۱۲].
با فضیلت ترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و عبادت را در آغوش کشد و از جان آن را دوست بدارد و اعضاء و جوارح خود را با عبادت آشنا سازد و زمان فراغتی را برای عبادت قرار دهد.

روایت ششم:
امام کاظم علیه السّلام فرمودند:
اللهمَّ إنَّکَ تَعلَمُ إنِّی کُنتُ أسألُکَ أن تُفَرِّ غَنِی لِعِبادَتِکَ اللّهمَّ و قَد فَعَلتَ فَلَکَ الحَمدُ[۱۳].
خداوندا تو می دانی که من جای خلوتی از تو برای عبادتت خواسته بودم و تو چنین جایی برای من آماده کردی، پس سپاس و ستایش شایسته ی توست.

روایت هفتم:
امام صادق علیه السّلام فرمودند:
ینبَغی لِلمُعتَکِف إذا اعتکفَ أن یشتَرِط کَما یشتَرِطُ الَّذی یحرِمُ[۱۴].
سزاوار است معتکف پیش از اعتکاف، شرط کند که اگر مشکلی برایش پیش آمد، از اعتکاف خارج شود؛ همان گونه که سزاوار است، حاجی قبل از احرام بستن چنین شرطی نماید.

روایت هشتم:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
المُعتَکِفُ یعکِفُ الذُّنوبَ و یجری لَهُ مِنَ الأجرِ عامِلِ الحَسناتِ کلِّها[۱۵].
معتکف از انجام گناهان باز می ایستد و بدین وسیله اجری مانند کسی که همه نیکی ها را انجام می دهد، خواهد داشت.

روایت نهم:

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
مَن اعتَکَفَ یوماً ابتغاءَ وَجهِ اللهِ عزَّوجلَّ جَعَلَ اللهُ بَینَهُ و بَینَ النّار ثَلاثَه خَنادِقَ[۱۶].
کسی که روزی را برای جلب رضایت خداوند متعال معتکف شود، ذات حق بین او و آتش جهنم سه خندق ایجاد می کند.

روایت دهم:

امام باقر علیه السّلام فرمودند:
المُعتَکِف... لا یماری و لا یشتَری و لا یبیعُ[۱۷].
معتکف حق ندارد بحث و جدال و مراء کند و نیز وارد معامله شود و بخرد و بفروشد.

روایت یازدهم:
امام صادق علیه السّلام فرمودند:
لا یکون اعتکاف إلاّ فی مسجد جماعه[۱۸].
اعتکاف محقق نمی شود مگر در مسجد جامع.

روایت دوازدهم:

امام صادق علیه السّلام فرمودند:
لا ینبَغی لِلمُعتَکِف أن یخرُجَ مِنَ المَسجِد إلاّ لِحاجَه لا بُدَّ مِنها[۱۹].
کسی که معتکف می شود، سزاوار نیست از مسجد خارج شود مگر برای نیازهای ضروری.

روایت سیزدهم:
امام صادق علیه السّلام فرمودند:
لا یکُونُ الإعتِکافُ اَقلَّ مَن ثَلاثَهِ ایامٍ[۲۰].
اعتکاف کمتر از سه روز نخواهد بود.

روایت چهاردهم:

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
مَنِ اعتَکَفَ إیمانا وَ احتِسابا غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ[۲۱].
همه گناهان گذشته کسی که از روی ایمان و برای رسیدن به ثواب الهی معتکف شود ، آمرزیده می شود.

روایت پانزدهم:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
کُلُّ جُلوسٍ فِی المَسجِدِ لَغوٌ إلاّ ثَلاثَه: قِراءَه مُصَلٍّ أو ذِکرُ اللّه ِ أوسائلٌ عَن عِلمٍ[۲۲].
هر نشستنی در مسجد بیهوده است مگر نشستن سه کس: نمازگزاری که [قرآن ]قرائت کند کسی که ذکر خدا بگوید و کسی که به جست وجوی دانش باشد.

روایت شانزدهم:

امام صادق علیه السّلام فرمودند:
علیکم بإتیان المساجد؛ فإنها بیوت الله فی الأرض و من أتاها متطهرا طهره الله من ذنوبه و کتب من زواره فأکثروا فیها من الصلاه و الدعاء[۲۳].
بر شما باد به رفتن به مساجد، زیرا مساجد خانه های خدا بر روی زمینند. هر که پاک و پاکیزه وارد آنها شود، خداوند او را از گناهان پاک گرداند و در زمره ی زائران خود قلمداد کند. پس در مساجد نماز و دعا بسیار بگزارید.

روایت هفدهم:

امام علی علیه السّلام فرمودند:
مُلازَمَهُ الخَلوَهِ دَأبُ الصُّلَحاءِ[۲۴].
خلوت گزینی، شیوه ی صالحان است.

روایت هجدهم:

امام صادق علیه السّلام فرمودند:
کانَ رسول الله (صلی الله علیه و آله) إذا کان العَشرُ الأواخِرُ إعتَکَفَ فِی المَسجد و ضُرِبَت لَهُ قُبّهٌ مِن شَعرٍ وَ شَمَّرَ المِئزَرَ وَ طَوی فِراشَهُ...[۲۵]
هر گاه دهه ی آخر ماه رمضان فرا می رسید، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در مسجد معتکف می شد و خیمه ای برایش برپا می کردند و دامن همّت به کمر می زد و بسترش را بر می چید.

روایت نوزدهم:
امام سجاد علیه السّلام فرمودند:
صَومُ الإعتکاف واجبٌ[۲۶].
روزه گرفتن (در) اعتکاف واجب است.

روایت بیستم:
امام سجاد علیه السّلام فرمودند:
وَ زَین لِی التَّفَرُّدَ بمناجاتِکَ بِاللَّیل وَ النَّهار[۲۷].
خدایا تنهایی برای مناجات با خودت را در شبانه روز در نظرم زینت ده.

پی نوشت ها: