به گزارش خبرگزاری حوزه از تهران، سید میلاد موسوی حق‌شناس طی سخنانی در یکصد و شصت و هشتمین نشست فرهنگ مهدوی با موضوع "اینترنت و تجربه های کودکان و مدیریت کودک در رسانه های آنلاین" که با حضور کارشناسان عرصه رسانه و ارتباطات به همت موسسه فرهنگی هنری موعود عصر در سالن سوره حوزه هنری تهران برگزار شد، اظهار داشت: آنچه امروز با آن مواجه هستیم، نسبت تعریف نشده‌ای با فضای مجازی است که ما به عنوان والد و همچنین مسئولان کشور، هیچ برنامة نظام‌مندی در خصوص مدیریت این تعامل نداشته و ارائه نکرده‌ایم و فرآیند جامعه پذیری کودکان به این رسانه ها تفویض شده است، آن هم در حالی که این رسانهها برای جامعه پذیری طراحی نشدهاند ...

آسیب های نوپدید در مواجهه با رسانه های نوین

وی همچنین با بیان این که در ابتدای ورود رسانه‌های مجازی از سوی دانشگاه‌ها و فضاهای آکادمیک استقبال و تعاریف ستایش‌آمیزی صورت گرفت، افزود: این رویکرد آکنده با شگفتی به علّت مواجهه با پنجره‌ای جدید و عرصه‌ای نو در رسانههای نوین سبب شد که آسیب‌ها و مضرات این حوزه دیر دیده شود و رفته‌رفته با بروز آسیب‌های نوپدید، که حاصل نوآوری کاربران در استفاده رسانه نوین بود، مسئولان و فرهنگیان به فکر راهکارهایی برای مقابله با خطرات نوپدید افتادند.

مترجم و مولف کتاب"تجربه‌های کودکی در محیط آنلاین" ضمن مرور انواع نظارت و معانی آن، گفت: کسی که امروز در خصوص کودکان و نوجوانان و کنترل رسانه‌ای آنان دغدغه‌مند و به دنبال راهکار است، باید گفت که مسئله‌شناس فرهنگی بسیار قابلی است. از سوی دیگر باید توجه داشت که نظارت، نگاه توأم با تأمّل و به معنای آگاهی و اطلاع از آنچه در حال وقوع است. «کنترل» معمولاً به شکل عملی نظارت می‌گویند که ناظر به شیوه‌ها و وسایل و تدابیر در تحقّق اهداف نظارتی است.

وی همچنین نظارت را به دو نوع «نظارت استطلاعی» (در آن حقّ اقدام عمل وجود ندارد و نظارتی غیرفعال است) و «نظارت مؤثر» تقسیم کرد و افزود: نظارت مؤثّر همراه با حق دخالت و تصمیم‌گیری است و نظارتی فعال به شمار می‌رود که ناظر به عنوان مجری و ضابط، علاوه بر کنترل، حق دخالت نیز دارد.

موسوی حق‌شناس، نظارت را بر اساس زمان نظارت به سه گونه تقسیم کرد: «پیشینی یا آینده‌نگر» (دارای جنبه‌های پیشگیرانه)، «پسینی» (ناظر بر نتیجة کار) و «روندگرا» (نظارتی مستمر که فرآیند عمل را در نظر می‌گیرد.)

وی نظارت سازمانی و شغلی را متفاوت از نظارت والدین دانست و افزود: بحث مراقبت، سرپرستی، تعامل و صمیمیت را در نظارت سازمانی نداریم؛ ولی در حوزه‌های تربیتی و والدگری این مفاهیم پیوند عمیقی با نظارت پیدا می‌کنند و در نتیجه آن را پیچیده می‌سازند.

نوجوانان؛ تحت استثمار اینترنت

پژوهشگر ارتباطات و رسانه با اشاره به اینکه حدود پنج میلیارد نفر در سراسر جهان، در رسانه‌های مجازی حضور دارند، به بررسی وضعیت آماری آمریکا به عنوان واضع نهاد اینترنت و راهبر کنونی آن در جهان اشاره کرد و گفت: معیار این آمار، مصرف فضای مجازی و با ادبیات دیجیتالی، به اصطلاح

« Screen Time» (زمان استفاده از صفحه نمایش) موبایل‌ها، تلویزیون و تبلت و کامپیوترها را شامل می‌شود. میانگین زمان مصرف اینترنت توسط کودکان زیر ۱۸ سال در آمریکا برای کودکان بین ۸-۱۰ ساله: شش ساعت، برای کودکان بین ۱۱-۱۴ سال، نُه ساعت و برای نوجوانان بین ۱۵-۱۸ سال حدود هفت ساعت و نیم به صورت روزانه تخمین زده شده است.

وی با اشاره به معنی «قلدری مجازی» به مفهوم آزار و اذیت کودکان در فضای مجازی از جمله: اخاذی، باجگیری، لفّاظی، هتک حرمت، تهدید، سوء استفاده از اطلاعات شخصی، بیان داشت: طبق گزارش «مرکز پژوهش‌های سایبری آمریکا»، ۲۶% از کودکان و نوجوان بین ۱۳ تا ۱۷ سال در سال ۲۰۲۳ میلادی، تجربه قلدری سایبری را در ماه اخیر گزارش کرده‌اند. ۱۹% از این دانش‌آموزان به همین دلیل از رفتن به مدرسه اجتناب کرده‌اند؛ چرا که نیازمند بهبودی جسمانی و روانی بوده‌اند.

وی همچنین با ارائه آمار سهمگین گزارش «مرکز ملّی کودکان گمشده و تحت استثمار» در آمریکا افزود: «در سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۰۵ میلیون تصاویر سوء استفاده از کودکان گزارش شده که ۲۲ میلیون مورد از آنها منحصر به فرد بوده که نشانگر آن است هرگز پیش از آن منتشر نشده یا در فضای مجازی قرار نگرفته است که این آمار وحشتناک ناشی از خطرات بسیار سهمگین در کمین کودکان و نوجوانان در مواجهه با فضای دیجیتال است.

تبعات پس از همه گیری کرونا در فضای مجازی

موسوی حق‌شناس با اشاره به اینکه در نسبت با فضای مجازی در سراسر دنیا پس از کووید ۱۹ نقطه عطفی اتّفاق افتاد، با مراجعه به آمارهای جهانی گفت: در بریتانیا گزارش شده که استفاده کودکان زیر ۱۸ سال از فضای دیجیتال حدود شش ساعت بود است؛ امّا آنچه نکتة حائز اهمیت در مقالات این است که نگرانی‌های والدین و مسئولان این کشور بر این مسئله است که روند استفاده کودکان از تلفن همراه رو به افزایش است. «سازمان تنظیم رسانه‌ای بریتانیا» گزارش کرده که از هر پنج خانواده دارای کودک، سه خانواده اعلام کرده‌اند که از پاندمی کووید روند استفاده کودکان از فضای مکجازی افزایش داشته است.»

وی اضافه کرد: پسایندهای کووید این بود که مقاومت بسیاری از خانواده‌ها را شکست و قوانین خود را زیر پا گذاشتند و آنهایی که از گوشی خانوادگی استفاده می‌کردند، به نحوی قانع شدند که کودکان می‌بایستی گوشی همراه مخصوص به خود را داشته باشند. بنابراین می‌توان گفت کووید ۱۹، نوع، شیوه و میزان مصرف کودکان و نوجوانان را تحت تاثیر قرار داد، آن هم با رضایت خانواده‌ها. آکادمی آمریکایی طبّ کودکان اعلام کرد که ۵۰ تا ۷۰ % از کودکان زیر ۱۸ سال، پس از کووید در معرض اعتیاد به اینترنت قرار دارند؛ یعنی این خطر به صورت بالقوّه در آنهایی که بیش از شش ساعت استفاده از فضای مجازی دارند، پدید آمده است. این آمار وحشتناک شامل تمامی سنین کودکان زیر ۱۸ سال می‌شود. همه فرزندان در معرض اعتیادند! ضمن آنکه بیش از یک سوم کودکان جهان در فضای مجازی مورد آزار و اذیت قرار گرفته‌اند که این نشانگر بحرانی جهانی و نیازمند مقابله جدّی است.

حضور فعال کودکان ایرانی در فضای مجازی

نویسنده و فعال حوزه دیجیتال درباره وضعیت کاربران اینترنتی در ایران اعلام کرد: بیش از ۲۵% کودکان زیر ۱۸ سال در ایران از فضای دیجیتال استفاده می‌کنند که براساس آمارها تا سال ۱۴۰۳، شانزده میلیون از آنان آنش‌موز هستند. ۵۹% این کودکان اعلام کرده اند که از پدر و مادر خود در حوزة فضای مجازی بیشتر اطّلاعات دارند که این هشداری برای والدین است که می‌بایست خودشان را به روز کنند و آگاه باشند و تا جای ممکن کارگاه و کنفرانس‌ها را شرکت کنند و دانش خود را بالا ببرند.

وی در ادامه به بررسی مخاطبان ایران در اینستاگرام پرداخت و با ارایه آماری شگفت‌آور بیان داشت: در سال ۱۴۰۳ تا ۲۴ ساعت گذشته، کودکان و نوجوانان ایرانی بیش از صد میلیارد لایک در اینستاگرام زده اند و ۴۴ میلیون ویدیو آپلود شده و تعداد کامنت‌ها در پلتفرم اینستاگرام از سه میلیارد عبور کرده است. باید هشدار داد که این حجم از تعاملات و عرصه‌ها نیازمند پژوهش‌ها و قانون‌گذاری گسترده‌ای است.

شیوه‌های آسیب زا در نظارت

موسوی حق‌شناس در ادامه سخنان خود هشدار داد که نگاه‌های به ظاهر مدرن و به ظاهر آکادمیک در سطح دنیا به وجود آمده و متاسّفانه در کشور ما هم به خانواده‌ها ارائه می‌شود و در این رویکرد به حفظ حریم خصوصی کودک تاکید می‌گردد و نظارت را مخل این روند معرفی می‌کند

وی همچنین به بررسی کلی برخی شیوه‌های نظارت پرداخت و گفت: شیوه‌های سخت‌افزازی و نرم‌افزاری؛ برای مثال استفاده از نرم افزارهای مداخله‌گر و شیوه‌های مداخله‌گر و پایش‌گر مثل نرم افزار K۹ Web Protection که سایت‌های نامناسب را محدود و فیلتر می‌کند.

نظارت هم‌مکان که در مقالات داخلی ما به آن زیاد پرداخته شده و در ادبیات رسانه ای ایران هم پرطرفدار است، به گونه‌ای که با وضع و اجرای قوانین را در خانه، استفاده از صفحه نمایش فقط منحصر به مکانی خاص می‌شود. مثلا اتاق نشیمن خانه یا فضای اصلی خانه مجاز دانسته می‌شود. جایی که بین کودک، رسانه و والدین هم‌مکانی جود دارد. البتّه باید گفت تغییر رابط ها از فضای ثابت به تلفن همراه این روش را دچار چالش کرده و سیالیت این دستگاه‌ها و بدن مند بودن آنها (نزدیک بدن هستند) این نظارت را دچار محدود می‌کند.

وی با اشاره به بحث نظارت بین نسلی گفت: این نوع نظارت، راهبرد مکملی است که دوستانه مطرح می‌شود. برای مثال بین کودکان همسالان، خواهر و برادر و نظارت عمودی والدین را کمتر و پذیرش را برای کودکان راحت‌تر می‌کند.

تعریف نظارت مشارکتی به عنوان یک پیشنهاد

منظور از نظارت مشارکتی، مشارکت کودک و والدین است که باعث صمیمت کودک و والدین می‌شود. والدین در این روش در فرایند بازی هم در کنار فرزند خود است که هم سبب بالا رفتن آگاهی دیجیتال او می‌شود و هم اینکه والد هر جا احساس خطر کرد، می‌تواند از ادامه فرآیند بازی جلوگیری کند تا هم بازی را به طور کامل منع نکرده باشد و هم کودک را از خطر دور کند. سیر در فضای مجازی هم به همین صورت. فعالیت همزمان و مشارکتی در حوزه هاتی مختلف دیجیتالی ممکن است.

کارشناس عرصه رسانه و ارتباطات با اشاره به نظارت غیررسمی ابراز داشت: در این جا منظور نظارت‌هایی است که چندان در ادبیات نظارتی، نظارت تلقّی نمی‌شوند؛ اما در این حوزه کاربرد دارند. به این شیوه، استراتژی‌ راهرو مخفی نیز اطلاق می‌شود.

وی افزود: از چالش‌های نظارت مداوم، می توان به مواردی چون زیر پا گذاشتن حقوق کودکان، مسئولیت نشناسی در کودکان و حق انتخاب ندادن به آنها در امور را برشمرد که در بزرگسالی مسبب اختلال‌های رفتاری و شناختی متعددی خواهد شد

وی در این رابطه پیشنهادهایی برای تغییر نحوه نظارت ارائه داد و گفت: حرکت از نظارت عمودی به نظارت افقی، حرکت از نظارت مداخله گر به نظارت پایشگر، حرکت از نظارت آشکار و مستقیم به سوی نظارت پنهان و غیر مستقیم، حرکت از نظارت یک سویه به نظارت تعاملی، حرکت از نظارت رسمی اقتدارگرایانه به سوی نظارت غیر رسمی محتاطانه، حرکت از سوی نظارت تک سویه به سمت نظارت راهبردی و ترکیبی.

سلامت روان در دنیای دیجیتال

در ادامه این نشست مریم محبی، مدرس سواد رسانه‌ای ضمن اشاره به تکنیک‌ها و پژوهش‌های عملی نظارت در فضای دیجیتال گفت: سلامت دیجیتال به معنای استفاده مسئولانه و بهینه از تکنولوژی دیجیتال برای حفظ سلامت جسم و جان است.

وی همچنین به برخی از آسیب‌های روحی و روانی ناشی از استفاده از فضای دیجیتال اشاره کرد و ادامه داد: یکی از این آسیب ها ناظر به بحث مقایسة اجتماعی است؛ مشاهده زندگی دیگران و زیست با دیگران تا زمانی که در دنیای دیجیتال هستیم، بیشتر مشاهده می‌شود. مشاهده این تفاوت‌ها، سبب مقایسه و در نتیجه تغییر مسیر شغلی، مصرف‌گرایی بیش از اندازه، خریدن ملزوماتی که اصلا کاربری در زندگی ندارد می‌شود. این موضوع برای کودکان و نوجوانان هم مطرح است.

وی اضافه کرد: از دیگر آسیب ها FOMO به معنای ترس از دست دادن یک چالش جدّی نسل دیجیتال و بیماری این نسل است. فرد در این بیماری دائماً احساس می‌کند، اطّلاعاتی را از دست می‌دهد و چون هر روز نمی‌تواند از همة اطّلاعات استفاده کند – که بسیاری از آن حتّی کاربردی هم ندارد- در نتیجه دچار اضطراب دائمی می‌شود. Phubbing (فابینگ) نیز بیماری جدیدی است که بسیاری از ما با آن مواجه شدیم و به معنای درگیری حواس با گوشی است؛ عملی است که باعث می‌شود افراد در محیط‌های اجتماعی یا خانوادگی به جای توجه به دیگران به تلفن خود نگاه کنند. در نتیجه طرف مقابل حس نادیده گرفتن شده دارند و آسیب‌های بسیار شدیدی به روابط بین افراد از جمله زن و شوهر و والد و کودک وارد می‌کند.

محبی همچنین با اشاره به این که یکی دیگر از آسیب ها، انگاره منفی نسبت به جسم و ظاهر است که سبب نارضایتی شدید در وجود فرد می‌شود، اظهار داشت: برنامه‌هایی که نمایش تصاویر واقعی را با فیلتر و عمل جراحی تغییر می دهند و تاثیرات روانی متعددی را به همراه دارد. در این انگاره فرد به جای آنکه در مسیر هدف، معنویت، شغل، حرفه و... حرکت کند، دائما درگیر ظاهر و جسم خود می‌گردد و خواهان تغییر آن است.

از دیگر آسیب ها، هیجانات ناگهانی و متعدد است که با یک لمس صفحه نمایش دچار تغییر می‌شود. از صفحه اخبار لبنان و غزّه، به صفحه شوخی و بعد به صفحه معارف و قرآن! در حالی که نه درد ما عمقی دارد و نه حال معنوی ما! بلکه دائم در حال تجربه احساسات و هیجانات متعدد و مختلف هستیم. خبرها را تا جای ممکن محدود کنید؛ چرا که ذات خبر منفی است.

خمیدگی مداوم گردن به افسردگی مینجامد

وی همچنین در بخش دیگری از سخنان خود به مشکلات جسمی در این زمینه و ارائه راهکارهایی برای این مشکلات پرداخت و گفت: این قبیل مشکلات عبارتند از؛

- مشکلات چشمی ناشی از کم پلک زدن، خشکی چشم، به هم خوردن تنظیمات خواب با استفاده از نور آبی

- عارضه کمبود تحرک ناشی از تغییر حالت ندادن، نشست‌های طولانی مدّت که باعث می‌شود مغز فرمان بدهد که برخی از نقاط بدن کارآمد نیست و خون در آن بخش جریان نمی‌کند و باعث خشکی بدن می‌شود. این نواحی مستعد بیماری های مختلف می‌شود.

- بیماری شایعی که بر اساس گزارش‌ها از بین صد نفر، سی نفر را درگیر می‌کند: مشکلات دست و مچ دست از جمله سندرم تونل کارپال که به خاطر نگه داشتن طولانی مدّت تبلت و گوشی همراه، کنسول‌ها و تایپ‌ با کامپیوتر که باعث آسیب تاندون ها و فرسایش ماهیچه‌های نواحی دست می‌شود.

- مشکلات کمردرد و گردن درد به دلیل استفاده طولانی مدت از موبایل و نشستن پشت سیستم‌های دیجیتال با گردن خمیده. پژوهشگران ثابت کرده اند که خمیده ماندن گردن سبب تغییر در مغز و بروز افسردگی نیز می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: برای کاهش مشکلات چشمی راهکار ۲۰، ۲۰، ۲۰ پیشنهاد می‌شود: هر بیست دقیقه، بیست ثانیه به بیست پا (۵، ۶ متر) نگاه کنید. همچنین فعّال کردن نور شب که نور آبی و صدمات را کاهش می‌دهد؛ اما بهتر این است که تمامی ابزارهای دیجیتال خانه در وقت خواب خاموش باشد و خواب با فاصله یک ساعت پس از خاموشی اتفاق بیفتد.

حرکت دادن مداوم دست و قرار دادن پایه برای موبایل و تبلت می‌تواند راهکار مقابله‌گری برای بیماری های مچ دست باشد. همچنین برای خشک نشدن ناشی از کم تحرّکی هر نیم ساعت از جای خود بلند شوید و حرکات کوتاه کششی انجام دهید.

چگونه والدینی هستید!؟

محبّی یادآور شد: معمولاً در دنیای امروز سه نوع والد وجود دارد: «والد سهل‌گیر»، «سخت‌گیر» و «مقتدر و متعادل».

والدین سهل گیر محبت زیاد و کنترل کمی اعمال می‌کنند و به خاطر دلسوزی‌های نابه‌جا دست کودک را در استفاده از فضای مجازی – و دیگر امور- باز می‌گذارند. قانونی ندارند و اگر هم دارند، اعمال نمی‌کنند. آنها فرزندانی بی‌مسئولیت پدید می‌آورند که در تعاملات خود دچار مشکلات اجتماعی می‌شوند.

والدین سخت‌گیر (یا مستبد)، با بایدها و نبایدهای بسیار و بی‌منطق و بدون در نظر گرفتن قابلیت کودک و نوجوان، قوانین سختی را اجرایی می‌کنند. ویژگی این نوع والدین محبت کم و کنترل زیاد است. آنها یا بچّه‌های منزوی و گوشه‌گیر با اعتماد به نفس‌های پایین به جا می‌گذارند یا بچّه‌هایی که خود قلدرمآب هستند.

والدین مقتدر و متعادل قوانینی را بسته به شرایط فرزند برقرار می‌کند و سیستم پاداش و تنبیه در خانه برقرار می‌کند و فرزندان این والدین به میزان متعادلی محبت و کنترل‌گری دریافت کرده‌اند، در نتیجه روحیات متعادلی دارند.

کارشناس و پژوهشگر عرصه رسانه و ارتباطات همچنین در بیان دیگر راهکارها برای کنترل فرزندان در میزان استفاده از فضای مجازی بیان داشت: از دیگر راهکارها باید به موارد ذیل اشاره کنم؛

تنظیم زمان مصرف (ممنوعیت برای کودکان زیر دو سال)، برای بزرگسالان دو و نیم ساعت استفاده خارج از فضای کاری است و کودکان و نوجوانان نهایتا نیم ساعت. تست یانگ برای سنجش اعتیاد مجازی است.

- مدیریت محتوا یعنی نباید استفاده بیهوده و غیرهدفمند از فضای مجازی داشت. هر زمان خودتان یا فرزندانتان خواستند گوشی بردارند از آنان بپرسید: «برای چه می‌خواهی استفاده کنی؟» «چه کار داری؟» تا هم کودک بداند که باید هدفمند باشد و هم بتوانید کنترل بر کار او داشته باشید.

- دیجیتال دیتوکس، یعنی مکان‌ها یا زمان‌های مشخّصی برای وسایل دیجیتال در نظر بگیریم. مکان‌های بدون دیجیتال، برهه‌ها و زمان‌های بدون دیجیتال ایجاد کنیم و زمان‌هایی را بدون گوشی تنها مشغول صحبت با اعضای خانواده یا بازی با همدیگر باشیم.

- جایگزین گذاشتن برای فضای مجازی؛ باید اعتراف کنیم که فضای مجازی جذّاب است؛ پس جایگزین‌های جذاب‌تری به جای آن انتخاب کنید.

- رشد خلاقیت و تفکر انتقادی: از فضای مجازی انتقاد کنیم و نشان دهیم که فضای مجازی تمام حقیقت را نشان نمی‌دهد و گاهی با مثال‌های ساده کودک را روشن کنیم که همه حقایق و زیبایی‌ها در فضای مجازی نشان داده نمی‌شود.

- الگوسازی؛ والدین گرامی! چگونه از بچّه‌ها انتظار داریم کتابخوان باشند و استفاده کمی از گوشی داشته باشند؟ الگوی آنها مایی هستیم که ساعت‌ها وقت صرف فضای مجازی می‌کنیم؛ ولی فرصتی به واقعیت‌ها و حقایق زندگی اختصاص نمی‌دهیم. بیاید بهترین الگو برای نسل بعد از خود باشیم.