خبرگزاری حوزه | ضرورت شناخت اوصیای پیامبر و امام معصوم در هر عصر و دوره ای چنان حائز اهمیت است که در احادیث عدم شناخت امام زمان (علیه‌السّلام)، همپای شرک و جاهلیت، و تکذیب او همردیف کفر و بی‌ایمانی شمرده شده است. از طرف دیگر ضرورت وجود معصوم و حجت الهی در همه زمان‌ها با استناد به دلایل متعدد عقلی مانند قاعده لطف و فیض دائمی خداوند بر بندگان در کلام شیعی ثابت شده است.
بر این اساس، سنت الهی اینگونه است که برای هر پیامبری وصی و جانشینی باشد تا امت آن پیامبر بعد از درگذشت ایشان، به بیراهه نروند و یا راه گمراهی را در پیش نگیرند.
پیامبراکرم (ص) درباره تعیین و معرفی اوصیاء خود اینگونه فرمود: «أنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ عَلیُ بْنُ أبِی طَالِبٍ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ إنَّ أوْصِیَائِی بَعْدِی إثْنَی عَشَرَ أوَّلُهُمْ عَلِی بْنُ أبِی طَالِبٍ (علیه‌السّلام) وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ»؛ من سید انبیاء و علی بن ابی طالب سید اوصیاء هستیم و همانا عدد اوصیاء بعد از من دوازده است. اولین آنان علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و آخرین آنان قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
بی شک علی بن ابی طالب (ع)، وصی و جانشین برحق رسول خدا (ص) است و روایات متعددی وجود دارد که رسول اکرم (ص) در مناسبت های مختلفی و بویژه در روز غدیر در میان انبوهی از اصحاب خود علی را بعنوان امیرالمومنین و جانشین بعد از خود معرفی کرده است. اقدام به این انتصاب نه با هدف شخصی (انتصابات خانوادگی) بلکه بعنوان اجرای دستور الهی (شایسته سالاری) از سوی رسول خدا (ص) صورت گرفته، اما امت پیامبر (ص) پس از درگذشت رسول خدا خلاف این دستور عمل کردند و مسیر اصلی خلافت را منحرف کردند.
دشمنان امیرالمومنین علیه السلام در توجیه کار خود بهانه های زیادی می آوردند منجمله اینکه خلافت امری سیاسی و شورایی است و ربطی به دین و عبادت فردی و جمعی و از این قبیل مسائل ندارد، و اگر جانشینی پیامبر (ص) یک دستور الهی و موضوع مهمی است چرا خداوند در این خصوص نامی از «علی» در قرآن به میان نیاورده است.
در پاسخ به این شبهه و انحراف و سرپیچی آشکار از دستور الهی باید گفت، اگر نام «علی» به طور مستقیم در قرآن ذکر نشده است، اما در روایات و احادیث متعدد پیامبر اکرم (ص)، به جایگاه و فضایل امام علی (ع) به طور گسترده پرداخته شده است. علت نبودن نام «علی» در قرآن می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد:
تمرکز بر اصول و شاکله کلی دین: قرآن بیشتر بر ارائه اصول کلی، عقاید، و راهنمایی‌های اخلاقی تمرکز دارد تا ذکر اسامی افراد خاص، مگر در مواردی که به پیامبران یا داستان‌های خاصی مرتبط باشد.
اشاره غیرمستقیم به فضایل: در قرآن آیات متعددی وجود دارد که طبق تفسیر مفسران شیعه، به امام علی (ع) اشاره دارد، مثل آیه ولایت (مائده: ۵۵) که به شخصی که در حالت رکوع زکات داد، اشاره می‌کند و در منابع اسلامی این شخص امام علی (ع) معرفی شده است.
جلوگیری از سوءاستفاده: ذکر مستقیم نام علی (ع) ممکن بود زمینه سوءاستفاده یا نزاع میان مسلمانان را فراهم کند، همچنین احتمال تحریف قرآن پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) بخاطر حب و بغض ها وجود داشت. ازاین‌رو، قرآن از زبان نمادین و مفاهیم کلی برای اشاره به جایگاه اهل بیت علیهم السلام استفاده کرده است.
اهمیت بر ویژگی‌ها و اعمال: در قرآن، تأکید بیشتری بر ویژگی‌های اخلاقی، اعمال و وظایف افراد شده است تا ذکر مستقیم اسامی. این شیوه باعث می‌شود که افراد از پیام قرآن درس بگیرند و صرفاً به افراد خاص محدود نشوند.
در نهایت، آموزه‌های اسلامی (از جمله سنت و احادیث) نقش مکمل قرآن را دارند و در کنار هم، جایگاه امام علی (ع) و اهل بیت را روشن می‌کنند.
اینکه چرا نام «علی» به طور مستقیم در قرآن نیامده است، باید چند نکته بنیادین را بررسی کرد:
۱. ساختار و هدف قرآن
قرآن کتابی است که برای هدایت عمومی انسان‌ها نازل شده و بر اصول، ارزش‌ها و دستورالعمل‌های کلی تأکید دارد. تمرکز قرآن بر معرفی افراد به عنوان الگوهای رفتاری (با تأکید بر صفات و اعمال) است، نه صرفاً ذکر اسامی آن‌ها. از این رو، حتی بسیاری از نزدیکان پیامبر اسلام، مانند دختر ایشان حضرت فاطمه (س) نیز نامشان به طور مستقیم در قرآن نیامده است.
۲. روش اشاره به امام علی (ع)
به رغم اینکه نام امام علی (ع) به‌طور مستقیم در قرآن ذکر نشده، مفسران شیعه و حتی برخی مفسران اهل سنت، بر این باورند که آیات متعددی به ایشان اشاره دارند. این اشاره‌ها عمدتاً به صورت صفاتی است که نیازمند تفکر و تأمل بیشتر هستند.
از ابن‌عباس نقل شده که آن مقدار از قرآن که درباره علی(ع) نازل شده، درباره هیچ‌کس نازل نشده است. ابن‌عباس از رسول خدا(ص) نقل کرده که خدا آیه‌ای را نازل نکرد که در آن «یا أیها الذین آمنوا» باشد، مگر آنکه علی در رأس مؤمنان و امیر آنان است. او نزول بیش از ۳۰۰ آیه را در مدح علی(ع) دانسته است. برخی از فضایل قرآنی امام علی عبارت‌اند از:
۱. آیه ولایت: آیه ۵۵ سوره مائده است که از ولایت خدا، پیامبر(ص) و اقامه‌کنندگان نماز و زکات، بر مسلمانان سخن می‌گوید. مفسران شیعه و سنی، شأن نزول این آیه را ماجرای خاتم‌بخشی حضرت علی(ع) دانسته‌اند که در آن در حال رکوع، انگشتر خود را به فقیر بخشید.
۲. آیه شراء: آیه ۲۰۷ سوره بقره، کسانی را ستوده است که حاضرند جان خود را در ازای به‌دست‌آوردن رضایت خداوند فدا کنند. به‌گفته ابن ابی‌الحدید عالم معتزلی، همه مفسران بر این باورند که این آیه در فضیلت امام علی(ع) نازل شده است. علامه طباطبایی نوشته است: طبق روایات این آیه درباره ماجرای لیلة المَبیت نازل شده است. در لیلة المبیت مشرکان قصد داشتند به خانه پیامبر اسلام(ص) در مکه حمله کنند و او را به قتل برسانند. در این شب، امام علی(ع) برای حفظ جان پیامبر در بستر او خوابید.
۳. آیه تبلیغ: آیه ۶۷ سوره مائده است که براساس آن، پیامبر اسلام(ص) موظف شد پیامی را به مردم ابلاغ کند که اگر در رساندن آن کوتاهی کند، رسالت پیامبریِ خود را به‌انجام نرسانده است. به گفته مفسران شیعه و سنی، آیه تبلیغ پس از بازگشت پیامبر از حجة‌الوداع در غدیر خم نازل شده است. در روایات، شأن نزول آیه تبلیغ واقعه غدیر و اعلام جانشینی حضرت علی دانسته شده است.
۴. آیه اِکمال: آیه ۳ سوره مائده است که از کامل‌شدن دین اسلام سخن می‌گوید. به‌گفته آیت الله مکارم، مفسر شیعه، در تفاسیر شیعه منظور از کامل‌شدن دین، اعلام ولایت و خلافت امام علی(ع) بر مسلمانان دانسته شده و روایات هم آن را تأیید می‌کند. عالمان شیعه بر این باورند که آیه اکمال درباره واقعه غدیر نازل شده است.
۵. آیه صادقین: آیه ۱۱۹ سوره توبه است که به مؤمنان دستور می‌دهد همراه صادقین باشند و از آنان پیروی کنند. در روایات شیعه، صادقین به اهل بیت(ع) تفسیر شده است. محقق طوسی این آیه را از دلایل امامت علی(ع) دانسته است.
۶. آیه خیر البریه: آیه هفتم سوره بینه است که کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، برترین آفریدگان معرفی می‌کند. براساس روایاتِ شیعه و سنی، این گروه به امام علی(ع) و شیعیان او هستند.
۷. آیه صالح‌المؤمنین: آیه ۴ سوره تحریم است که در آن خداوند علی(ع)، جبرئیل و دیگر فرشتگان را، پشتیبان پیامبر اسلام(ص) قرار داده است. در تفاسیر با استناد به روایاتی از طریق فریقین، تنها مصداق صالح‌المومنین امام علی(ع) معرفی شده است.
۸. آیه انفاق: آیه ۲۷۴ سوره بقره است. این آیه پاداش کسانی را که در شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می‌کنند، نزد پروردگارشان دانسته است. به‌گفته مفسران، این آیه درباره علی(ع) نازل شده که چهار درهم داشت و یکی را در شب انفاق کرد، یکی را در روز، یکی را در نهان و یکی را آشکارا.
۹. آیه نجوا: آیه ۱۲ سوره مجادله است که به مسلمانان ثروتمند دستور می‌دهد قبل از نجوا (گفتگوی سری) با پیامبر اسلام(ص)، باید صدقه بدهند. به‌گفته طبرسی بیشتر مفسران شیعه وسنی امام علی(ع) را تنها کسی دانسته اند که به این آیه عمل کرده است.
۱۰. آیه وُدّ: آیه ۹۶ سوره مریم است که طبق آن خداوند محبت مؤمنان را در دل دیگران قرار می‌دهد. برپایه برخی روایات، پیامبر(ص) از علی خواست بگوید؛ خدایا محبت من را در دل مؤمنان قرار بده. بعد از این درخواست، آیه ود نازل شد.
۱۱. آیه مباهله: آیه ۶۱ سوره آل عمران است که ماجرای مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران را بیان می‌کند. بنابر تفاسیر، امام علی(ع) در این آیه به‌منزله نَفْس و جان پیامبر(ص) معرفی شده است.
۱۲. آیه تطهیر: بخشی از آیه ۳۳ سوره احزاب است که در آن از اراده خداوند بر پاکی اهل بیت(ع) از رجس و پلیدی سخن آمده است. مفسران شیعه معتقدند این آیه در خصوص اصحاب کساء نازل شده است.
۱۳. آیه اولی الامر: آیه ۵۹ سوره نساء است که مؤمنان را به اطاعت از خدا و رسول خدا(ص) و اولی الأمر دستور می‌دهد. از نظر مفسران شیعه و سنی آیه مذکور بر عصمت اولی الأمر دلالت دارد. در روایات منظور از اولی‌الأمر امامان شیعه معرفی شده است.
۱۴. آیه مودت: آیه ۲۳ سوره شوری است. در این آیه، مودت و محبتِ «اَلْقُرْبیٰ» به‌عنوان مزد رسالت پیامبر بر مسلمانان واجب شده است. از ابن‌عباس نقل شده که پیامبر منظور از القربی را علی، فاطمه، حسن و حسین بیان کرده است.
۱۵. آیه اطعام: آیه ۸ سوره انسان است. این آیه نیکوکاران را کسانی معرفی می‌کند که با آنکه خودشان به غذا نیاز دارند آن را به‌خاطر خدا به مسکین، یتیم و اسیر می‌دهند. بنابر روایات این آیه، درباره بخشش امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) نازل شد. طبق احادیث، حضرت علی(ع)، فاطمه(س) و خادم آنان فضه به‌خاطر شفای حسنین(ع) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، بخشی از غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.
۱۶. آیه اهل‌الذکر: آیه ۴۳ سوره نحل و ۷ سوره انبیاء است که بر پرسیدن سؤال از اهل ذکر تأکید می‌کند. برپایه برخی روایات، اهل ذکر منحصر در اهل‌بیت پیامبر علیهم السلام است.
۳. حکمت الهی
برخی مفسران و متفکران اسلامی معتقدند که اگر نام امام علی (ع) به صراحت در قرآن آمده بود، ممکن بود موجب سوءبرداشت یا اختلافات بیشتری در میان مسلمانان شود. قرآن بر آن است که مسائل مربوط به جانشینی پیامبر را از طریق اشارات ظریف و معنادار بیان کند، در حالی که توضیح دقیق آن به سنت پیامبر (ص) واگذار شده است.
۴. جایگاه حدیث در تبیین قرآن
یکی از ویژگی‌های نظام فکری اسلام این است که قرآن و حدیث مکمل یکدیگر هستند. پیامبر اکرم (ص) در سخنان خود بارها و بارها به فضایل و جایگاه امام علی (ع) تصریح کرده‌اند. مهم‌ترین موارد در این زمینه:
حدیث غدیر خم: پیامبر (ص) در خطبه غدیر به صراحت فرمودند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه».
حدیث منزلت: پیامبر (ص) به امام علی (ع) فرمودند: «أنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن مُوسی إِلّا أنّهُ لا نَبیَّ بَعدی».
۵. رویکرد تفسیری و تاریخی
از منظر تاریخی، جامعه اسلامی زمان نزول قرآن نیازمند هدایت به شیوه‌ای بود که مردم ابتدا به اصول دین ایمان بیاورند. ذکر مستقیم نام امام علی (ع) ممکن بود در آن دوران برای بسیاری غیرقابل‌پذیرش باشد و موجب تفرقه در همان مراحل ابتدایی دعوت اسلام شود.
نتیجه‌گیری:
نبودن نام «علی» در قرآن نه به دلیل کم‌اهمیت بودن جایگاه امام علی (ع)، بلکه به دلیل حکمت الهی، ساختار قرآن، و تبیین نقش اهل بیت علیهم السلام از طریق سنت پیامبر (ص) است. قرآن به عنوان کتابی جهانی و ابدی، به جای ذکر اسامی خاص، ویژگی‌ها و معیارهای هدایت را مطرح کرده و وظیفه تفسیر و توضیح آن را به پیامبر اکرم (ص) سپرده است.
سید محمود جوادی
نظر شما