به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، در دنیای امروز که فناوری و فضای مجازی جزو جدایی‌ناپذیر زندگی ما شده‌اند، تربیت فرزندانی آگاه و مسئولیت‌پذیر به دغدغه‌ای بزرگ برای والدین تبدیل شده است. در این میان، منع مطلق کودکان از فضای مجازی نه تنها ممکن نیست، بلکه نمی‌تواند راهگشا باشد. از طرف دیگر، رها کردن بی‌حد و حصر آن‌ها در این فضا نیز می‌تواند عواقب ناگواری به دنبال داشته باشد.

حال سوال اینجاست: چه رویکردی می‌تواند بهترین راه حل باشد؟ به نظر می‌رسد مسیری میانه‌رو که مبتنی بر آموزش، نظارت و توانمندسازی است، می‌تواند به والدین کمک کند تا فرزندانشان را در این دنیای پیچیده به درستی هدایت کنند.

در این گفت‌وگو با خانم مریم شاهوردی، کارشناس روانشناسی و پژوهشگر در حوزه کودک و نوجوان به بررسی تأثیرات فضای مجازی بر زندگی نوجوانان پرداخته ایم که با شما به اشتراک می‌گذاریم، امید است که این گفت‌وگو موجب ارتقاء آگاهی‌های ما گردد.

در این مصاحبه خواهید خواند:

_ بهترین رویکرد برای تربیت کودکان در عصر هوش مصنوعی و فضای مجازی

_چالش‌ها و راهکارهای مدیریت والدین در دوران کودکی و نوجوانی در عصر فضای مجازی

_ توجه به پیامدهای جسمی و روانی استفاده از فضای مجازی بر کودکان

_ نحوه مدیریت والدین در قبال فرزندان

_ اعتیاد دیجیتال، آسیب‌های پنهان فضای مجازی بر کودکان

_ راهکارهای ایجاد تعادل بین دنیای واقعی و مجازی

* ضمن تشکر از فرصتی که در اختیار خبرگزاری حوزه قرار دادید، برای ما بفرمایید که با توجه به فراگیرشدن هوش مصنوعی و فضای مجازی، بهترین رویکرد برای تربیت کودکان در این عصر چیست؟

بهترین رویکرد، کنترل و مدیریت والدینی هم بر کودک و نوجوان و هم بر فضای مجازی است.

باید هم در رفتار فرزندانمان، و هم در دنیای وسیع و بی‌کرانِ مجازی، نقش یک هدایتگر دلسوز را ایفا کنیم و ضمن مدیریت و تنظیم زمان استفاده از این فضا، باید به فرزندانمان مهارت‌های خودکنترلی و خودمدیریتی را آموزش دهیم.

به آن‌ها بیاموزیم چگونه از تهدیدات فضای مجازی مصون بمانند، و چگونه با انتخاب‌های آگاهانه، از این ابزار قدرتمند، به نفع رشد و تعالی خود بهره‌مند شوند.

هدف، تربیت نسلی است که نه تنها از فضای مجازی استفاده می‌کنند، بلکه بر آن تسلط دارند و با درایت، مسیر خود را در این جهانِ درهم‌تنیده، ترسیم می‌کنند.

* چالش‌ها و راهکارهای مدیریت والدین در دوران کودکی و نوجوانی در عصر فضای مجازی

در روانشناسی رشد، دو دوره کودکی (اول و دوم) و نوجوانی تعریف می‌شود؛ کودکی اول تقریباً از دو تا هفت یا هشت سالگی و کودکی دوم از هفت یا هشت سالگی تا دوازده سالگی است که خطرات این دوران در هر بازه سنی متفاوت است و می‌توان آن‌ها را به انواع جسمی، فرهنگی، رشدی و روانی تقسیم‌بندی کرد؛ همه این خطرات می‌توانند بر تربیت، نگاه کودک به دنیا و بالندگی او تاثیر بگذارند. فضای مجازی نیز این خطرات را در بر دارد.

* توجه به پیامدهای جسمی و روانی استفاده از فضای مجازی بر کودکان

از سوی دیگر، باید به خطرات جسمی و روانی مرتبط با استفاده از فضای مجازی توجه کرد؛ استفاده مداوم از دستگاه‌های الکترونیکی می‌تواند منجر به بی‌تحرکی و مشکلات جسمانی، خستگی چشم و اختلال در خواب شود. به همین دلیل، تنظیم زمان استفاده از دستگاه‌ها و تشویق به فعالیت‌های فیزیکی ضروری است.

خطرات روانی مانند افزایش اضطراب و افسردگی و رفتارهای پرخاشگرانه نیز باید مدنظر قرار گیرند. آموزش مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی به کودکان و نظارت بر نوع محتوایی که مشاهده می‌کنند، می‌تواند به جلوگیری از تأثیرات منفی کمک کند.

با اتخاذ این اقدامات و حمایت عاطفی، والدین می‌توانند به کودکان کمک کنند تا به‌صورت آگاهانه و مسئولانه در فضای مجازی فعالیت کنند و از آن بهره‌برداری سالم داشته باشند

در بحث پیرامون خطرات مختلف فضای مجازی، باید توجه داشت که این خطرات انواع مختلفی دارند. برخی اوقات خطرات جسمی و فیزیولوژیکی به وجود می‌آیند، در حالی که در موارد دیگر، چالش‌های فرهنگی و روانی بروز می‌کنند که ممکن است بر رشد و توسعه فرد تاثیر گذارند. هر یک از این ابعاد می‌تواند تربیت و نگرش کودکان را تحت تأثیر قرار دهد و به بالندگی که برای کودک انتظار داریم آسیب برساند.

در فضای مجازی، هر چهار نوع خطرات ذکر شده وجود دارند و از این منظر، باید به تفکیک و تحلیل هر یک بپردازیم.

طبق نظریه‌های روان‌شناسی رشد از جمله نظرات لورا برگ، پاتالیا و بسیاری از روان‌شناسان دیگر، و همچنین آموزه‌های اسلامی که دوران زندگی را به سه بازه تقسیم می‌کنند (دوره سیادت، دوره عبودیت و دوره وزارت) می‌توان دریافت که کنترل والدین در دوره‌های کودکی اول و دوم و نوجوانی اولیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ این دوره‌ها مصادف با دوره سیادت و عبودیت هستند که در هر دوی آنها، کنترل والدین به‌عنوان ابزاری هدفمند و مؤثر در پیشگیری از بسیاری از مشکلات عمل می‌کند.

* نحوه مدیریت والدین نباید آسیب زا باشد

با این حال، مدیریت والدین باید به گونه‌ای باشد که به کودکان آسیب نرساند. چنانچه والدین روش‌های صحیح مدیریتی را بدانند و از آن‌ها استفاده کنند، می‌توانند تهدیدات موجود را به فرصت تبدیل کنند، امروزه برای مدیریت فضای مجازی توسط والدین، ابزارهای مختلفی طراحی شده که متناسب با توسعه فضای مجازی نیز می‌باشد.

این ابزارها می‌توانند بدون اطلاع کودکان بر روی دستگاه‌های الکترونیکی آن‌ها نصب شوند و به والدین این امکان را بدهند تا دسترسی‌های اینترنتی، جستجوها، و میزان مصرف اینترنت فرزندان خود را کنترل نمایند.

دنیای امروز، با توسعه فضای مجازی، ابزارهای متعددی برای مدیریت والدین بر این فضا طراحی شده‌اند. برخلاف تصور، این ابزارها به خوبی با رشد فضای مجازی هماهنگ شده و به والدین این امکان را می‌دهند که نظارت دقیقی بر فعالیت‌های فرزندان خود داشته باشند، بدون آن که کودکان متوجه این نظارت شوند. این برنامه‌ها که بر روی گوشی‌های کودکان نصب می‌شوند، توانایی مسدود کردن دسترسی به سایت‌های مختلف، کنترل و محدود کردن جستجوها، قفل کردن اپلیکیشن‌ها در سطوح مختلف و کاهش حجم استفاده روزانه از اینترنت را دارا هستند.

والدین با جستجوی عنوان «ابزارهای مدیریت والدین در فضای مجازی» به راحتی می‌توانند به مجموعه‌ای از هشت تا ۹ اپلیکیشن دست یابند که نیازهای نظارتی آن‌ها را برآورده می‌کند.

همچنین، ابزارهایی مانند پرتال منجم‌تراپی (PMT) وجود دارند که به والدین کمک می‌کنند رفتارها و شناخت‌های فرزندان را مدیریت کنند، این ابزارها به والدین آموزش می‌دهند که چگونه با فرزندانشان تعامل کنند تا آنها کمتر به سمت فضای مجازی کشیده شوند.

با وجود همه این ابزارها، نکته حائز اهمیت این است که استفاده صحیح و آگاهانه از این فناوری‌ها ضروری است؛ در غیر این صورت، خود آن‌ها ممکن است به منبعی از آسیب‌ها تبدیل شوند. در کل، در عصر مدرن و با رشد روزافزون فضای مجازی، مدیریت آگاهانه این فضا برای والدین امری بسیار ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.

* تربیت فرزند در عصر دیجیتال: از اصول بنیادین تا راهکارهای نوین

همواره در مبحث تربیت فرزند، مسئله‌ی مهم، تعیین دامنه‌ی سن "بچه" است، تا درک درستی از نحوه‌ی دور کردن او از فضای مجازی داشته باشیم، گاه، عدم اختصاص وقت کافی از سوی والدین، کودکان را به سمت این فضا سوق می‌دهد. کودکان کم سن‌تر را می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق، گردش در پارک، بازی‌های خانوادگی و فعالیت‌های شاد، به سوی استفاده‌ی صحیح از فضای مجازی هدایت کرد.

اما، نوجوانان به سبب جاذبه‌های گوناگون این فضا، مانند بازی‌های متنوع و گروه‌های دوستان، جذب آن می‌شوند. از این رو، روش کنترل آن‌ها متفاوت است. به طور کلی، برای کاهش استفاده‌ی نوجوانان از فضای مجازی، ابتدا باید سطح سواد رسانه‌ای آن‌ها را ارتقا داد و اطلاعاتشان را در این زمینه افزایش داد.

مدیریت زمان، هویت‌یابی و برنامه‌ریزی برای زندگی، از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد، اگر بتوانیم برنامه‌های تفریحی، ورزشی، آموزشی، مهارتی و حتی تعاملی غنی‌ای برای کودکان و نوجوانان فراهم کنیم، فرصت چندانی برای غرق شدن در فضای مجازی باقی نخواهد ماند. در واقع، کودکان و نوجوانان از خلوت‌ها و فرصت‌های فراغت خود برای این کار استفاده می‌کنند و اگر خانواده غفلت کند، این امر می‌تواند منجر به اعتیاد به فضای مجازی شود که درمان آن بسیار دشوار و پرهزینه خواهد بود.

* اعتیاد دیجیتال، آسیب‌های پنهان فضای مجازی بر کودکان

مطالعات متعددی در زمینه‌ی وابستگی کودکان به تلفن همراه و فضای مجازی انجام شده است و علاقه‌مندان می‌توانند به پایگاه‌های اطلاع‌رسانی مختلف، از جمله پایگاه‌های بین‌المللی معتبر و پایگاه‌های داخلی مانند نورمگز و بانک اطلاعاتی جهاد دانشگاهی، مراجعه کنند. همچنین، جستجو در گوگل اسکالر نیز می‌تواند اطلاعات مفیدی را در این زمینه در اختیار قرار دهد. باور من این است که فضای مجازی امروزه به عنوان یک بیماری شناخته می‌شود و آسیب‌های جدی به همراه دارد و اختلالات گوناگونی را ایجاد می‌کند که یکی از آن‌ها اختلالات یادگیری است.

با نگاهی به عصر حاضر، در می‌یابیم که تعریف دقیق «کودک» و درک جایگاه او در برابر فضای مجازی بسیار اهمیت دارد. برخی مواقع، کودکان به دلیل کمبود زمانی که والدین به آن‌ها اختصاص می‌دهند، به فضای مجازی پناه می‌برند. کودکان خردسال‌تر را می‌توان با برنامه‌ریزی منظم، بازی‌های خانوادگی و گردش‌های شاد و مفرح، به سوی استفاده صحیح از فضای مجازی هدایت کرد.

با توجه به این که نوجوانان به دلیل جذابیت‌های فضای مجازی به سمت آن کشیده می‌شوند ، به نظر شما مهم‌ترین گام‌هایی که والدین و مربیان باید بردارد کدامند؟ و چگونه می‌توان این اقدامات را به طور موثر اجرا کرد؟

نوجوانان به سبب جاذبه‌های فراوان فضای مجازی، مانند بازی‌های متنوع و گروه‌های دوستان، به سوی این فضا کشیده می‌شوند که برای کنترل بهتر نوجوانان، باید بر اساس اصول و روش‌های گوناگون عمل کرد.

به طور کلی، برای کاهش وابستگی نوجوانان به فضای مجازی، ابتدا باید دانش رسانه‌ای آن‌ها را افزایش داد و در مدیریت زمان، هویت‌یابی و برنامه‌ریزی برای زندگی به آن‌ها کمک کرد، با ایجاد برنامه‌های آموزشی، تفریحی و مهارتی غنی، می‌توان فرصت‌های متعددی را برای آن‌ها فراهم نمود تا از تمرکز بیش از حد بر فضای مجازی جلوگیری نمود. در غیر این‌صورت، ممکن است این وابستگی به اعتیادی سخت و درمان آن پرهزینه منجر شود.

تحقیقات زیادی درباره وابستگی کودکان به تلفن‌های همراه و فضای مجازی انجام شده است که می‌توان به پایگاه‌های معتبر اطلاع‌رسانی و علمی مانند پایگاه‌های بین‌المللی و داخلی نظیر نورمگز و بانک اطلاعاتی جهاد دانشگاهی مراجعه کرد. این تحقیقات نشان می‌دهند که استفاده بی‌رویه از فضای مجازی نه تنها به عنوان یک بیماری شناخته می‌شود، بلکه می‌تواند موجب بروز اختلالاتی همچون اختلالات یادگیری شود.

یکی از راه‌های به‌روز نگه‌داشتن تکنیک‌های تربیتی، تسلط بر اصول تربیت است. تربیت کودکان بر پایه اصولی همچون اصالت تشویق بر تنبیه، رحمت بر غضب و کاربرد توأمان عقلانیت و احساسات استوار است. به عنوان مثال، در گذشته، والدین قبل از هرگونه تنبیه، ابتدا علت رفتار کودک را جویا می‌شدند و فرصت جبران به او می‌دادند. اما اکنون، با توجه به تغییرات فرهنگی، تنبیه می‌تواند شامل محرومیت از استفاده از فضای مجازی باشد.

هنگامی که کودکان بیش از حد به فضای مجازی روی می‌آورند، می‌توان با استفاده از روش‌هایی مبتنی بر تشویق، آن‌ها را به سمت فعالیت‌های مثبت هدایت کرد. برای مثال، با تحسین مهارت‌های او و ایجاد برنامه‌های جذاب، می‌توان او را به شرکت در فعالیت‌های فرهنگی و هنری تشویق نمود. با استفاده از اصول تربیتی و شناخت زبان و دنیای کودکان و بهره‌گیری از ادبیات معاصر، می‌توان فرزندانی معتقد و موفق تربیت کرد. بنا به فرمایش امیرالمؤمنین علی (ع)، باید فرزند زمان خویشتن باشیم و با توجه به ویژگی‌های کودکان معاصر، آن‌ها را برای مواجهه با چالش‌های آینده آماده کنیم. حتی برای کودکان متولد دهه هزار و چهارصد نیز، باید از ابزارها و روش‌های منطبق با زمانه ایشان بهره گرفت.

* چطور می توانیم کودک را به خودمدیریتی در این دنیای جذاب مجازی برسانیم؟

برای آموزش خودمدیریتی و استفاده مسئولانه از فضای مجازی به کودکان، والدین می‌توانند از چندین راهکار مؤثر بهره ببرند.

ابتدا، ایجاد فضایی باز برای گفت‌وگو در مورد تجربیات و خطرات فضای مجازی مهم است که این ارتباطات باید شامل آموزش مفاهیمی مانند مدیریت زمان، حفظ حریم شخصی و شناسایی محتوای نامناسب باشد، همچنین، تعیین قوانین مشخص برای زمان و نوع استفاده از اینترنت متناسب با سن کودک، به او کمک می‌کند تا دریابد چرا این محدودیت‌ها ضروری است.

* راهکارهای ایجاد تعادل بین دنیای واقعی و مجازی

تشویق به فعالیت‌هایی، نظیر ورزش، هنر و بازی‌های گروهی، می‌تواند تعادل مطلوبی میان دنیای واقعی و مجازی برقرار کند، استفاده از ابزارهای کنترل والدین برای نظارت بر محتوای آنلاین و آموختن به کودکان چگونه برخورد با محتوای نامناسب نیز از اهمیت بالایی برخوردار است، علاوه بر این، والدین باید خود به عنوان الگوی مناسبی در استفاده از فضای مجازی عمل کنند تا کودکان از آن‌ها آموخته و پیروی کنند.

گفت‌وگو از: سمیرا گلکار