به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام والمسلمین مصطفی همدانی، از اساتید سطوح عالی حوزه علمیه قم مطلبی با عنوان «الگویی از سبک زندگی مومنانه در خطبه شعبانیه نبوی (صلی الله علیه و آله) با ارائه پیشنهاداتی برای ترویج این خطبه» در اختیار حوزه‌نیوز قرار داده و در آن آورده است:

پیامبر اکرم (ص) در جمعه آخر ماه شعبانی سخنرانی تربیتی بسیار فاخری ارائه فرمودند که معروف به خطبه شعبانیه است و در منابع قدیمی شیعی مانند امالی مرحوم صدوق ذکر شده است. آغازین منبعی که تعبیر «ماه مهمانی خدا» در آن به کار رفته را نگارنده در این خطبه یافته است. این خطبه مشتمل بر الگویی فشرده از سبک زندگی مومنانه در این ماه مبارک است که می تواند تمرینی برای همۀ سال باشد. الگوی یادشده در سه محور در این نوشتار (به دور از ژرف کاوی در تحلیل های علمی و فنی اجتهادی) ارائه شده است و در پایان پیشنهاداتی در راستای ترویج این خطبه ارائه خواهد شد:

محور اول: توصیف ماه مبارک رمضان تا انگیزه ها برای انجام الگوی سبک زندگی مومنانه نبوی در این ماه برانگیخته شوند

انسان موجودی گزینشگر است که بر اساس شناخت و تحلیل و آگاهی و سودمندی دست به رفتار می زند. به این معنا که هر رفتاری که از هر انسانی سر می زند مبتنی بر یک سری معرفت ها و شناختها است که همان بینشهای اوست و به دنبال آن میل و گرایش به انجام یا ترک یک رفتار در او برانگیخته می شود و در مرحله سوم آن رفتار در کنشهای او به وجود می آید.

این مراحل سه گانه در هرم نموداری زیر ارائه شده اند:

پیامبر اکرم (ص) در آغاز این خطبه، ابتدا به توصیف و معرفی ماه مبارک رمضان در مقام بینش دهی پرداختند تا گرایش و میل به سوی کنشهایی که در ادامه معرفی می فرمایند تشدید شود.

عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله خَطَبَنَا ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ. شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ. هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ. أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ

ای مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما رو کرده است. ماهی که نزد خدا، بهترین ماه‌هاست و روزهایش بهترین روزها و شب‌هایش بهترین شب‌ها و لحظههایش بهترین لحظه ها است. ماهی که در آن شما را به مهمانی خدا دعوت کرده اند و شما در آن از اهل کرامت خدا شده اید. نفس های شما در آن ثواب تسبیح و ذکر خدا دارد و خواب شما ثواب عبادت. اعمال شما در آن پذیرفته است و دعاهای شما مستجاب.

محورهای ترغیبی این فراز که شوق عمل مومنانه را در قلب روزه دار مسلمان برافروخته می کند به شرح زیر است:

۱. ماه رمضان ماه خداست.

۲. ماه رمضان به شما روی آورده و با همه وجود با شما مواجهه کرده و به سوی شما آمده است.

۳. ماه رمضان برایتان به همراه خود برکت، رحمت و مغفرت را به ارمغان آورده است.

۴. ماه رمضان برترین ماه ها است. شب و روز و لحظاتش برترین است.

۵. در این ماه شما دعوت به مهمانی شده اید.

۶. مهمانی را خدای متعال برگزار کرده و او خود میزبان شماست.

۷. شما در این ماه گرامیان درگاه خداوند هستید که به این مهمانی فراخوانده شدید.

۸. تنفس شما تسبیح الهی است و خوابتان در آن عبادت است. (دو نمونه از رفتارهای غریزی غیر ارادی)

۹. اعمال و رفتارهای مومنانه تان در آن مقبول است (رفتارهای اختیاری و ارادی)

۱۰. دعاهایتان در این ماه مستجاب است.

این مطالب آغازین خطبه، همه مطالب خطبه را به صورت فشرده معرفی فرموده است. معرفی فشرده محورهای خطبه، از اصول زیباگویی و زیبانویسی است. این الگوی زیباگویی و زیبانویسی را در علم بدیع و آرایه شناسی، برائت استهلال (شگرف‌آغازی) مینامند و یکی از آرایه‌های ادبی است. بدین معنا که سخنور یا نویسنده وقتی مثلاً یک دو صفحه متن یا مثلا نیم ساعتی صحبت دارد، در همان دقایق اول و سطرهای اول، مطالب اساسی خود را به صورت فشرده بیان کند به گونه ای که درونمایه اصلی سخن خود را در همین اول معرفی کند و شنونده و خواننده به محض خواندن آن، از مقصد و مراد نویسنده و گوینده آگاه شود.

به همین دلیل است که سوره حمد را فشرده کل قرآن نامیدند چون در آغاز کتاب الهی است و خدای متعال در همین ابتدا عصاره ای از همه سخنان خود را بیان فرموده است و برای همین در همه نمازها روزی ده بار جمعا این سوره خوانده می شود که اهداف اصلی سبک زندگی مومنانه است.

در اینجا هم آغاز خطبه پیامبر با همین محورها است.

محور دوم: هنجارهای رفتاری تفصیلی

فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ بِنِیَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیَامِهِ وَ تِلَاوَةِ کِتَابِهِ. فَإِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیمِ. وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَطَشَهُ وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکُمْ وَ مَسَاکِینِکُمْ وَ وَقِّرُوا کِبَارَکُمْ وَارْحَمُواصِغَارَکُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکُمْ. وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا یَحِلُّ النَّظَرُ إِلَیْهِ أَبْصَارَکُمْ وَ عَمَّا لَا یَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَیْهِ أَسْمَاعَکُمْ وَ تَحَنَّنُوا عَلَی أَیْتَامِ النَّاسِ یُتَحَنَّنْ عَلَی أَیْتَامِکُمْ. وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکُمْ. وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ أَیْدِیَکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَاتِکُمْ‏ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَی عِبَادِهِ یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یُعْطِیهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ. أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ وَ ظُهُورَکُمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لَا یُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ. أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ نَسَمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ، قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلَیْسَ کُلُّنَا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ ص اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاء.ٍ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکَتْ یَمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیْهِ حِسَابَهُ وَ مَنْ کَفَّ فِیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ أَکْرَمَ فِیهِ یَتِیماً أَکْرَمَهُ اللَّهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ. وَ مَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلَاةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ. وَ مَنْ أَکْثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللَّهُ مِیزَانَهُ یَوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِینُ وَ مَنْ تَلَا فِیهِ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ. أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُغَلِّقَهَا عَنْکُمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُفَتِّحَهَا عَلَیْکُمْ وَالشَّیَاطِینَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُسَلِّطَهَا عَلَیْکُمْ.

۱. از پروردگار خویش با نیت های راستین و دل‌های پاک، بخواهید که توفیق روزه این ماه و تلاوت قرآن در آن را به شما عنایت فرماید. زیرا محرویت از آمرزش این ماه واقعاً شقاوت است.

۲. با گرسنگی و تشنگی خود، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را بیاد آورید (گرسنگی و تشنگی نمودی از ناداری و نیاز انسان در آن عرصه است)

۳. به فقیران و درماندگان کمک ویاری کنید.

۴. به پیران و کهن‌سالان احترام و به کودکانتان ملاطفت و مهربانی کنید.

۵. با خویشاوندان صله ارحام کنید.

۶. زبان خود را از گفتار ناشایست نگاه دارید.

۷. دیدگان خود را از دیدن ناروا و حرام بپوشانید و گوش‌های خود را از شنیدن آنچه نادرست است، باز دارید.

۸. با یتیمان مردم مهربانی کنید تا بعد از شما با یتیمان شما مهربانی کنند.

۹. از گناهان خود به سوی خدا توبه و بازگشت کنید.

۱۰. در اوقات نماز، دست‌های خود را به دعا بردارید، زیرا که وقت نماز بهترین ساعت‌هاست و در این اوقات، حق تعالی با رحمت، به بندگانش می نگرد و اگر با او مناجات کنند، پاسخشان دهد و چنانچه او را ندا کنند لبیکشان گوید و اگر از او بخواهند عطا کند و چون او را بخوانند مستجابشان گرداند.

۱۱. جان‌هایتان در گرو اعمال شماست. پس با طلب آمرزش از خدا، آن‌ها را از گرو، خارج کنید. پشت شما از بار گناهان سنگین است، پس با طولانی کردن سجده‌ها، آن را سبک گردانید و بدانید که حق تعالی به عزت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجده کنندگان در این ماه را عذاب نکند و در روز قیامت آن‌ها را از آتش دوزخ در امان دارد.

۱۲. هرکه از شما روزه دار مؤمنی را در این ماه افطار دهد، نزد خدا پاداش بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته‌اش را خواهد داشت؛ اگرچه به نصف دانه خرما و یا به یک جرعه آب باشد.

۱۳. هرکس اخلاق خود را در این ماه نیکو کند، از صراط، آسان بگذرد، آن روز که قدم‌ها، بر آن بلغزد.

۱۴. هرکس در این ماه کارهای غلامان و مستخدمان خود را سبک گرداند، خدا در قیامت حساب او را آسان کند.

۱۵. هرکس در این ماه از آزار رساندن به مردم خودداری کند، حق تعالی، روز قیامت، خشم خود را از او بازدارد.

۱۶. هرکس در این ماه یتیم بی پدری را گرامی دارد، خدا او را در قیامت عزیز گرداند.

۱۷. هر کس در این ماه صله رحم کند و با خویشان بپیوندد، خدا او را در قیامت به رحمت خود واصل گرداند و هرکس در این ماه رابطه اش را با خویشان خود قطع کند، خداوند در قیامت رحمت خود را از او دریغ نماید.

۱۸. هرکس در این ماه نماز مستحبی بپا دارد، خداوند او را از آتش جهنم برهاند و کسی که نماز واجبی بجا آورد، خداوند ثواب هفتاد نماز واجب در ماه‌های دیگر را به او عطا کند.

۱۹. هر کس در این ماه بسیار بر من صلوات فرستد، خداوند کفه سبک اعمال او را سنگین گرداند.

۲۰. هر کس که در این ماه یک آیه از قرآن تلاوت کند، ثواب کسی را دارد که در ماه‌های دیگر قرآن را ختم کرده باشد.

۲۱. درهای بهشت در این ماه گشوده است، از پروردگار خود بخواهید که آن‌ها را بر روی شما نبندد. و درهای جهنم در این ماه بسته است، از خدا بخواهید که آن‌ها را بر روی شما نگشاید.

۲۲. شیاطین در این ماه در غل و زنجیرند. از خدا بخواهید که آن‌ها را بر شما مسلط نگرداند.

خلاصه دسته بندی این محورها در نمودار زیر ارائه شده است:

محور سوم: بنیادی ترین هنجارهای رفتاری (ترک گناه)

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُمْتُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ؟ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ.

امیرالمومنین علیه السلام می فرماید: در این حال از جا برخاسته و عرض کردم، ای پیامبر خدا! برترین اعمال در این ماه چیست؟ حضرت فرمود: ای ابا الحسن! برترین اعمال در این ماه پرهیز از محرمات است.

این فراز نشان می دهد بستر و زمینه و محور مشترک و عنصر اساسی الگوی رفتار مومنانه در این ماه همان پرهیز از گناهان است. دلیل آن واضح است. آنچه در آغاز خطبه از فضیلت این ماه بیان شد، نشان از آن دارد که ریزش رحمت الهی و برکت و مغفرت او در این ماه به حدی فراوان است که هر انسانی همین که خود را از گناهان (که مانند چتری بر سر او و پوستینی بر تن او مانع رسیدن باران فیض الهی به او هستند) حفظ کند، آن فیوضات همه وجود او را سیراب می کنند.

پیشنهاداتی در راستای ترویج این خطبه شریف

خطبه خوانی آخر ماه معظم شعبان و اوایل ماه مبارک رمضان در مساجد توسط خطبای مکرم و امامان محترم جماعت و شرح و تفسیر آن، اولین پیشنهاد در این راستا است. تولید الگوهای تصویری و گرافیکی با قدرت پیام رسانی بالا از این خطبه و محتویات آن نیز در همین راستا پیشنهاد می شود که این یادداشت نیز الگویی از این نوع تحلیل و ارائه محتوای خطبه بود. تولیدات رسانه ای مانند فیلم، موشن گرافی ( شاخه ای خلاقانه از طراحی گرافیک است که در آن، تصاویر، متن ها و عناصر گرافیکی با حرکت و انیمیشن می شوند)، پادکست، کتاب صوتی و امثال آن بر محور این خطبه نیز کارایی فراوانی در ترویج این خطبۀ شریف و آموزههای آن دارند. روشن است رسانه ملی نیز می تواند نقش مهمی در این مسیر بر عهده گیرد؛ گرچه کاربران فضای دیجیتال هر کدام خود می توانند (و لازم است) یک رسانه باشند و تولید و نشر محتوا کنند و منتظر دیگران نمانند.