به مناسبت سالروز میلاد برترین بانوی جهان آفرینش حضرت فاطمه‌زهرا(س) و روز زن، سرویس علمی و فرهنگی مرکز خبر حوزه، در مورد جایگاه و منزلت زن در فرهنگ اسلامی و نحوه حضور زن در جامعه اسلامی گفت‌و‌گویی با حجت‌الاسلام والمسلمین تحریری از شاگردان بارز حضرت آیت‌الله بهجت انجام داده که تقدیم خوانندگان ارجمند می‌شود.
* حاج آقای تحریری در آغاز بحث بفرمایید، زن از چه جایگاهی در اسلام برخوردار است؟
- بحث در مورد شخصیت حضرت زهرا(س) بحث بسیار پیچیده و دامنه‌داری است، فقط به صورت گذرا گوشه‌هایی را عرض می‌کنم، اساساً قرآن کریم نسبت به زنان دیدگاه خاصی دارد و زن را در جهت کسب کمالات حقیقی در ردیف مرد قرار داده دست و این اصل مسلّم اسلام و معارف اهل‌بیت(ع) است و خداوند متعال نیز به پیغمبر اکرم(ص) که اشرف کائنات بود با اعطای زهرای‌مرضیه به او منت می‌نهد و حضرت زهرا(س) را کوثر معرفی می‌کند.
دین اسلام به زن شخصیت می‌دهد و دیدگاه جاهلیت را که معتقد بودند نسل انسان از طریق دختر با او نسبت ندارد نفی می‌کند و شاید راز ادامه نسل حضرت رسول اکرم(ص) از طریق حضرت زهرا(س) در این باشد.
مسئله دیگر اینکه خدای متعال، همه انسان‌ها را برای رسیدن به یک هدف عالی آفریده است و همه انسان‌ها در رسیدن به آن اهداف، مساوی هستند و زن و مرد در یک صنف قرار دارند و زوج بودن انسان و اختلاف جنسیت زن و مرد فقط برای بقای نسل و زاد و ولد آنها است، چنانچه دیگر مخلوقات نیز چنین آفریده شده‌اند.
خداوند همان مقدار که به مرد عقل داده است و به زن نیز داده است، منتهی به لحاظ خصوصیات و وظایف، زن از شدت عواطف و احساسات بالایی برخوردار است و این مسئله نه تنها برای او نقصی نیست، بلکه یکی از بهترین ابزارها در مسیر کمال زن است.
اساس اسلام بر تکامل فرد است که در پرتو اجتماع و خانواده حاصل می‌شود و زندگی جمعی ایجاب می‌کند که فرد در جهت تکامل خود وظایفی را نسبت به جامعه داشته باشد.
زن در خانواده اسلامی نقش اساسی دارد، اگر چه نقش مدیریتی خانواده بر عهده مرد است، ولی زن نقش اساسی‌تری در ایجاد آرامش خانه و تربیت فرزندان ایفا می‌کند و در این راستا دین اسلام دستوراتی را به عنوان احکام اولیه بیان کرده است، ولی برای پیاده کردن این دستورات مسایل اخلاقی زیادی مطرح می‌شود که انصاف به اینها بر همه زنان و مردان لازم است، چرا که آسیب‌های اخلاقی از جمله کبر، حسد، حرص، و ... هم برای زن و هم برای مرد محتمل است.
اگر زن و مرد در خلقت مساوی هستند پس اختلاف وظایف زن و مرد از کجا ناشی می‌شود و بر چه اساسی است؟
زن و مرد در اصول خلقت مشترک هستند و در عقل، اراده و کمال اختیاری هر دو در شرایط مساوی قرار دارند ولی خداوند خواسته است، نظام آفرینش بر اساس اصولی حرکت کند، و هدف اصلی، کمال حقیقی انسان است و محدودیت‌هایی که خدا برای زن در ظاهر قرار داده است مانع از کمال حقیقی نیست و فقط یک محدودیت ظاهری است که در راستای کمال اوست و در مقابل، وظایفی را برای زن قرار داده است که در اثر انجام آنها این محرومیت‌ها جبران می‌شود.
عده‌ای از زنان از رسول اکرم(ص) می‌پرسند که چرا مردان از فضیلت جهاد برخوردار هستند، ولی زنان از این فضیلت محرومند، حضرت(ص) این زن را به سبب سوالش تحسین می‌کنند و می‌فرمایند: در مقابل، زنان وظایف دیگری دارند که اگر خوب انجام دهند همان فضیلت جهاد را دارد، و یکی از آنها آیین شوهر داری است.
* وظیفه یک زن مسلمان نسبت به خانواده و جامعه اسلامی چیست؟
زن در خانواده یک رکن است و تنظیم واردات فکری خانواده بر عهده اوست.
وظایف درون خانه اگر چه نوعا بر او واجب نیست، اما این وظایف متکفل اداره این جامعه کوچک است و اگر به درستی صورت نگیرد این نظام به هم می‌ریزد.
اینکه گفته‌اند: «الرجال قوامون علی‌النساء» برای این است که نظام خانواده دارای مدیریت واحد باشد و این به معنای زورگویی و تحکم مرد نیست بلکه وظیفه مرد است که مدیریت صحیح داشته باشد و نمی‌تواند در مدیریت خود از محدوده شرع خارج شود و برعهده اوست که نیاز‌های زن را تامین کند و این کار باید طوری صورت بگیرد که زن، احساس خفت و خواری نکند.
شرع مقدس اسلام برای زن یک عده وظایف، حقوق و یک عده وظایف فوق حقوقی که وظایف اخلاقی باشد بیان کرده است و سکونت و آرامش خانواده به عملکرد زن در خانه بستگی دارد.
دین اسلام، زندگی دنیا و اداره زندگی مادی را مقدمه‌ای برای رسیدن به زندگی حقیقی که «حیات‌طیبه» است قرار داده است و حیات معنوی و طیبه جز در پرتو اداره صحیح زندگی دنیوی تحقق پیدا نمی‌کند اگر مرد در حق زن، اجحاف کند و یا زن نسبت به مرد بی مهری نشان دهد از رسیدن به کمالات حقیقی محروم می‌شود.
* زن برای رسیدن به حیات طیبه و کمال معنوی خود و جامعه باید چه روشی را در پیش بگیرد؟
رسیدن به حیات طیبه؛ تدریجی است، شرع مقدس اسلام برای اینکه همگان بتوانند در مسیر حیات طیبه قرار بگیرند واجبات و محرماتی را برای آنها برشمرده است.
برای رسیدن به حیات طیبه لازم است که در وهله اول به این دستورات عمل کند و در درجه دوم خودش را متعلق به اخلاق حسنه کند و در انجام صحیح روابط زن و شوهری دقت داشته باشد، چرا که خدا ازدواج را راهی برای رسیدن به کمال قرار داده است و آن فرد را از آیات پروردگار می‌شمارد و فرد هر چقدر بتواند به خوبی از عهده مسایل زناشویی برآید به حیات طیبه و کمال انسانی نزدیک‌تر می‌شود و در همین بستر، خانواده به قرب الهی نایل می‌شود، لذا وقتی از حضرت زهرا(س) می‌پرسند چه چیزی موجب قرب الهی زن می‌شود می‌فرمایند که نه مردی او را ببیند و نه او مردی را ببیند.
* دین اسلام در مورد نحوه حضور زن در مناسبات اجتماعی چه دیدگاهی دارد؟
- خداوند در وجود زن یک اقتضاء ذاتی قرار داده است که برای جنس مخالف جذابیت دارد و این باعث تشکیل خانواده و زندگی اجتماعی می‌شود تا انسان در پرتو آن به حیات طیبه برسد و در این راستا برای حفظ عفت و پاکی زن و مرد رعایت برخی امور برای آنها لازم است.
خداوند برای حفظ پاکی زن محدودیت‌هایی را برای حضور زن در جامعه قایل شده، ولی این محدویت‌ها برای این نیست که او را در فشار قرار دهد بلکه اینها در راستای کمال‌یابی فرد و جامعه است.
خدا ملاک حضور زن در جامعه را حفظ پاکی او قرار داده است و حضور او در مناسبات اجتماعی تا جایی جایز است که موجب خدشه‌دار شدن پاکی او نشود و به شرط حفظ پاکی زن، محدودیت خاصی برای حضور در جامعه ندارد چرا که او هم به یادگیری علم نیاز دارد و اسلام یادگیری علم را برای تمام مردان و زنان واجب می‌داند.
حتی در شرایطی حضور زنان در مناسبات اجتماعی سیاسی لازم و ضروری است، چنانچه حضرت زهرا(س) با توجه به ضرورتی که ایجاب می‌کرد، علیرغم حفظ قداست زن برای دفاع از حق، بین مردم سخنرانی کردند و از امام زمان خود دفاع نمودند، در واقعه عاشورا هم حضرت زینب(س) نقش مهمی را در حفظ جان امام زین‌العابدین علیه‌السلام و رساندن پیام عاشورا ایفا کرد و جنایات بنی‌امیه را برای مردم بازگو نمودند، ولی همه اینها با حفظ پاکی و عفت همراه بود.
* آیا تحولات اجتماعی و تغییر شرایط زندگی انسان‌ها باعث می‌شود وظایف زن تغییر یابد؟
- وظایف در هیچ شرایطی عوض نمی‌شود، ولی ممکن است با تغییر شرایط، حیطه کاری فرق بکند ولی قداست و پاکی باید همواره در فعالیت‌های زنان حفظ شود و زنان وظایف خود را به نحوی عمل کنند که منطبق با شرع باشد و از محدوده شرع تجاوز نکنند.
مثلا در حال حاضر علوم، بسیار توسعه پیدا کرده است و لازم است زنان علاوه بر کسب معارف دینی به علومی که برای زنان لازم است و در آن رشته‌ها به کارشناس زن نیاز است در کسب آن تلاش کنند، ولی در اموری که مردان می‌توانند انجام دهند لازم نیست زنان وارد شوند و زنان باید در حیطه کاری خودشان فعالیت کنند.
ما باید در نحوه پیاده کردن دستورات شرع اسلام بسیار دقت کنیم چرا که نحوه پیاده کردن آنها نیاز به دید اجتهادی در این مسایل دارد.
* اینکه در مساله حضور در اجتماع، اصل؛ حفظ کرامت است حرف مسلمی است، اما این حفظ پاکی و کرامت چگونه باشد و چه خصوصیاتی داشته باشد؟
- درک اجتهادی و یک نظام اجرایی صحیح می‌خواهد که متاسفانه در جامعه اسلامی هنوز به آن نرسیده‌ایم و لازم است که در صدد اصلاح این امور باشیم و اینطور نباشد بدون اینکه شرایط را مهیا کنیم، بگوییم که حضور و فعالیت زنان در جامعه آزاد است.
به نظر شما، صدا و سیما با چه رویکردی می‌تواند دیدگاه اسلام نسبت به زنان را در جامعه پیاده کند؟
صدا و سیما یکی از ارکان انقلاب است و جایگاه بسیار مهمی دارد و باید مسئولین صدا و سیما دقت کنند که در آگاه کردن دیگران از چه افرادی استفاده می‌کنند، دیگر اینکه در برنامه‌های نمایشی و اجرایی هم دنبال و آگاهی بخشی باشند و اینطوری نباشد که در حرف، دیدگاه اسلام را مطرح کند و اما خودش در عمل بر خلاف آن عمل کند.
* در منابع دینی تربیت فرزند یکی از مهمترین وظایف والدین شمرده شده است و بخش عمده این وظیفه بر عهده زن است بفرمایید زن چگونه می‌تواند به این وظیفه‌اش به نحو احسن عمل کند؟
زن در مرحله اول باید بداند از طرف شرع نسبت به خودش چه وظایفی دارد و امور عبادی‌اش را خوب انجام دهد و رابطه خوبی با همسرش داشته باشد چرا که تا شخص خودش را بخوبی تربیت نکند، نمی‌تواند دیگری را خوب تربیت کند دیگر اینکه خودش را از نظر علمی و معنوی رشد دهد، اما اینها یک جنبه قضیه است و آنقدر که آگاهی و معلومات در تربیت موثر است، سیره و رفتار چند برابر آن اثر دارد لذا زنان عهده‌دار مسئولیت سنگینی هستند و رفتار و منش آنها در تربیت فرزند، فوق‌العاده موثر است و در خانواده‌ای که مسایل اخلاقی رعایت نمی‌شود فرزندان خوبی تربیت نمی‌شوند.
* در حال حاضر گرایش بیشتری نسبت به اشتغال از سوی زنان صورت می‌گیرد حضرت عالی بفرمایید که آیا در معارف دینی دیدگاه، خاصی در مورد اشتغال زنان وجود دارد یا نه؟
در فرهنگ اسلام اشتغال زن در بیرون از خانه خیلی رایج نیست، مگر در شرایط خاصی که زن عهده‌دار تکفل خانواده داشته باشد اشتغال زن در خارج خانه فرهنگی است که از غرب آمده و در اثر بی‌توجهی به فرهنگ دینی رشد یافته است.
اسلام کانون خانواده را رکن اصیل جامعه می‌داند که قوام آن بیشتر به حضور زن در خانه و نحوه عملکرد او در خانواده بستگی دارد و اسلام به فعالیت زن در داخل خانه و مسئولیت خانه‌داری او ارزش زیادی قائل است. ولی از آنجایی که به فعالیت او در خانه بها و ارزش داده نمی‌شود زن را بیکار تلقی می‌کنند و بعد به دنبال کار برای او می‌گردند و به طور کلی مساله اشتغال زن وقتی مطرح می‌شود که او را بیکار بدانیم در حالی که حضور زن در خانه دارای قداست می‌باشد و مهمترین رسالت زن تربیت صحیح فرزند و خوب شوهر داری اوست که ارزش آن بالاتر از جهاد شمرده شده است.
حضرت امام خمینی(ره) فرمود که «از دامن زن مرد به معراج می‌رود» یعنی سعادت افراد خانواده در گرو عملکرد صحیح زن در خانه است، ولی ما نتوانستیم سیره بزرگان دینی را خوب بفهمیم همسر حضرت امام(ره) زن آگاه و عالمه‌ای بود و از اول با امام همراه بود، ولی هیچ وقت به خود اجازه نداد در مسایل حکومتی وارد شود ولی با تربیت صحیح، فرزندانی مثل سید مصطفی و سید احمد را پرورش داد، بزرگترین ثمره‌ای که زن می‌تواند داشته باشد پرورش فرزندان صالح و مفید به جامعه و اسلام است.
*در چه صورتی می‌توانیم فرمایشات معصومین را در جامعه امروزی در مورد مسایل زنان به کار ببندیم؟
باید در برنامه‌ها خیلی دقیق باشیم و افکار اصیل اسلام را با زندگی روز تطبیق بدهیم و تلاش ما بر این باشد که چگونه فرمایشات معصومین علیهم‌السلام را در مسایل روز پیاده و اجرا کنیم، البته این کار به یک دید فقاهتی نیاز دارد و مساله کوچکی نیست و افراد متخصص و کارآمد می‌خواهد که در مورد نحوه حضور و غیاب زن در جامعه نظر بدهد و این همت و تلاش حوزه‌های علمیه و علما را می‌‌طلبد.
رهبر معظم انقلاب بارها نسبت به ضرورت این کار تذکر داده‌اند و الان وظیفه حوزه‌هاست که وارد یک کار اجتهادی و گسترده شده و نسبت به مسایل روز عالمانه نظر بدهد البته نباید حوزویان در کارهای سطحی وارد شوند بلکه نگاهشان به مسایل عمیق باشد، تا در تطبیق دستورات الهی و دینی با مسایل روز دچار لغزش و اشتباه نشوند.
عامل دیگر ضمانت اجرایی تصمیمات حوزه است که لازم است دستگاه‌های اجرایی ساز و کاری ترتیب دهند که دستاوردهای حوزه به نحو مطلوب اجرایی شود.
از اینکه وقتتان در اختیار مرکز خبر حوزه، و هفته‌نامه افق قرار دادید ممنونیم.
من هم تشکر می‌کنم انشاء الله در مسیر خدمت به اسلام موفق باشد.
