عمده‏ترين آثار اخلاقى امام خمينى(ره): شرح چهل حديث، شرح حديث جنود عقل و جهل، سرّالصّلاة (معراج السالكين و صلاةالعارفين، آداب الصلاة و جهاد با نفس می‌باشد از طرفی دستورالعمل‏هاي اخلاقى، عرفانى كه به صورت نامه‏ به نزديكان و وابستگان نوشته‌اند و نیز ديوان اشعار امام خمينى (ره) که مملوّ از مضامين اخلاقى می‌باشد، یادگاری است که نام امام خمینی‌(ره) را برای همیشه تاریخ به عنوان مرجعی روشن ضمیر در ابعاد سیاسی، اخلاقی، عرفانی و اجتماعی ماندگار کرده است.

 البته اهتمام امام به اخلاق اسلامى، افزون بر آثار قلمى، در سيره عملى و نيز سخنرانى‏ها و پيام‏هايشان منعكس شده‏است. كمتر پيام، نامه يا سخنى از امام مى‏توان يافت كه در آن، به گونه‏اى به موضوعات اخلاقى توجه نشده باشد و روح كمال جو و نفس مهذّب امام در آن جلوه‏گر نباشد. نفوذ كلام و تاثير قلم ايشان در القاى مباحث اخلاقى و ايجاد انگيزه براى جهاد با نفس و كسب رضايت پروردگار نيز بر همگان روشن است.

 اكنون به توصيف مختصرى از پنج كتاب اخلاقى ايشان مى‏پردازيم.

* شرح چهل حديث (1 )

 اين كتاب در اصل تقريرات درس‏هاى اخلاقى امام (ره) در مدرسه فيضيه و مدرسه ملا صادق قم است كه بعدها به دست خود ايشان تحرير و تنظيم شده‏است.

 33 حديث از احاديث اين كتاب اخلاقي و 7 حديث پايانى در باب اعتقادات و معارف است كه آن‏ها نيز از ملاحظات اخلاقى، تربيتى تهى نيستند.

 عناوين ابواب اخلاقى به ترتيب به اين شرح است: جهاد با نفس، ريا، عجب، كبر، حسد، حب دنيا، غضب، عصبيت، نفاق، هواى نفس و درازى آرزو، فطرت، تفكّر، توكل، خوف و رجا، آزمايش مؤمنان، صبر، توبه، ذكر خدا، غيبت، اخلاص، شكر، كراهت از مرگ، اصناف جويندگان علم، اقسام علم، شك و وسواس، فضيلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاء الله، وصاياى رسول اكرم (ص) به اميرمؤمنان، اقسام قلوب، عدم معرفت حقيقى، يقين و حرص و رضا و ولايت و اعمال.

 عناوين ابواب معارف نيز چنين است: مقام مؤمن نزد خدا، معرفت اسماء حق و مسئله جبر و تفويض، صفات حق، معرفت خدا و رسول و اولى‏الامر، آفرينش آدم بر صورت خداوند، خير و شر، تفسير سوره توحيد و آيات آغازين سوره حديد.

 همان‏گونه كه از عناوين مباحث روشن است، اين كتاب همه گستره علم اخلاق را پوشش نمى‏دهد و از سازمان‏دهى علمى و فنى علم اخلاق نظرى برخوردار نيست، روش مصنّف در توضيح احاديث چنين است كه نخست به نقل حديث پرداخته، سپس آن را به فارسى ترجمه و كلمات اصلى حديث و گاه غالب تعبيرات و كلمات آن را همراه با ذكر پاره‏اى نكات سودمند، معنا و شرح مى‏كند و در پايان طى چند فصل و با تمهيدات لازم، به تبيين پيام حديث مى‏پردازد.

 در احاديث اخلاقى، همه همت مصنّف اين است كه نيرنگ‏هاى نفس را آشكار كند و مفاسد هر يك از اين رذايل اخلاقى را شرح دهد و به خواننده تنبّه بدهد كه از مباشرت لذّات دست شسته و با اعمال صالح و طى طريق سلوك، خود را از صفات بد و ناپسند مبرّا سازد، تا به فيض هدايت نائل شود و با ايمان استوار و عمل پاكيزه خداى خويش را ملاقات كند.

 از جمله امتيازات اين كتاب، مواعظ پرنفوذى است كه در خلال مطالب، از قلم مؤلف تراويده و در بازداشت نفس از معصيت و سركشى بسيار سودمند است. مؤلف در هر باب، به آياتى از كلام آسمانى و روايات اهل بيت (ع) استشهاد كرده و گاه از سخنان ارباب ضماير پاك نيز استفاده جسته كه در ميان آنان در درجه نخست، معلم روحانى ايشان جناب شاه‏آبادى (ره) است كه در زمان تأليف اين كتاب، در قيد حيات بوده است.

 قلم امام در اين كتاب اندكى معلق است. اصطلاحات فنى و علمى فراوان در آن به چشم مى‏خورد و بخشى از عبارات عربى ترجمه نشده است. همچنين به نظر مى‏رسد كه مخاطب اصلى كتاب خواص اهل علم‏اند.

 اين كتاب پس از پيروزى انقلاب اسلامى منتشر شده است: يك بار 4 حديث از آن، به همراه شرح سيد احمد فهرى در انتشارات اطلاعات، سپس به صورت كامل توسط انتشارات طه (قزوين) و يك بار هم توسط مركز نشر فرهنگى رجاء. چاپ ممتاز اين اثر كه حاوى ترجمه عبارات و روايات، و فهارس فنى است و با دو نسخه موجود مقابله شده است، توسط مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى صورت گرفته‏است. مجلدات 3 و 4 درسنامه اخلاق، تأليف مركز تدوين و نشر متون درسى‏حوزه (تحرير على مختارى) خلاصه‏اى از اين كتاب را به ضميمه گزيده‏اى از ساير آثار اخلاقى امام ارائه كرده است.

 شرح حديث جنود عقل و جهل (2)

 كتاب »شرح حديث جنود عقل و جهل«، كتابى عرفانى - اخلاقى و مشتمل بر مباحث ارزشمند عرفان نظرى، فلسفه اسلامى، اخلاق، شرح احاديث، انسان‏شناسى، تفسير و اندرز است. امام در اين كتاب، به تفسير حديث نورانى »جنود رحمان و شيطان« پرداخته است. اهمّيت اين كتاب، تنها به واسطه تضلع مؤلف در علوم مختلف نيست. اين كتاب افزون بر جهات علمى، تربيت نفوس مخاطبان بسيار تأثيرگذار است. مؤلف در آغاز اين كتاب، به نقش مقدّمى علم اخلاق براى تهذيب نفوس و حصول حقايق معارف و لياقت براى جلوه توحيد اشاره مى‏كند و مى‏نويسد: »شُرّاح احاديث شريفه و مفسرين قرآن كريم، اين نكته را كه اصل اصول است، مورد نظر قرار نداده‏اند و سرسرى از آن گذشته‏اند و جهاتى را كه مقصود از نزول قرآن و صدور احاديث، به هيچ وجه نبوده از قبيل جهات ادبى و فلسفى و تاريخى و امثال آن، مورد بحث و تدقيق و فحص و تحقيق قرار داده‏اند. به نظر قاصر، اخلاق علمى و تاريخى و همين طور تفسير ادبى و علمى و شرح احاديث بدين منوال، از مقصد و مقصود دور افتادن و تبعيد قريب نمودن است. نويسنده را عقيده آن است كه كتاب اخلاق، موعظه كتبيه بايد باشد و خود، معالجه كند دردها و عيب‏ها را، نه آن كه راه علاج نشان دهد.

 كتاب اخلاق آن است كه به مطالعه آن، نفس قاسى نرم، و غير مهذّب مهذب، و ظلمانى نورانى شود، و آن به آن است كه عالم در ضمن راهنمايى راهبرى، و در ضمن ارائه علاج معالج باشد و كتاب، خود دواى درد باشد؛ نه نسخه دوانما. طبيب روحانى بايد كلامش حكم دوا داشته باشد؛ نه حكم نسخه و اين كتب مذكوره نسخه هستند؛ نه دوا، بلكه اگر جرأت بود، مى‏گفتم نسخه‏بودن بعضى از آنها نيز مشكوك است؛ ولى از اين وادى صرف نظر كردن اولى است. نويسنده، راه نوشتن كتاب اخلاق را باز كردم كه اگر عالمى نويسنده و قادر بر تقرير و تحرير پيدا شد، اين طرز بنويسد ...«

 مصنف در اين كتاب به شرح و بسط 25 عنوان از حدود 75 زوج صفات اخلاقى مذكور در حديث پرداخته (3)، طى آن در موارد بسيارى، به آيات قرآن و روايات اهل بيت استشهاد كرده‏است. نصيحت‏ها و موعظه‏هاى حيات‏بخش نويسنده در لابلاى شرح احاديث نيز، فايده مورد نظر ايشان را از كتب اخلاقى تأمين مى‏كند.

 طبيعى است كه در شرح و تفسير حديث، ترتيب عبارات حديث رعايت شده و از اين رو، اين كتاب به صورت يك اثر علمى در اخلاق نظرى سازمان‏دهى نشده‏است. همچنين همه فضاى مباحث اخلاقى را پوشش نمى‏دهد.

 ايشان در توضيح هر زوج مفهوم متضادّ اخلاقى، چند فصل گشوده‏است؛ گرچه تعداد فصول، حجم آنها و ترتيب ميان آنها در كتاب يكنواخت نيست؛ ولى اين الگوى مشترك نوعا رعايت شده‏است:

 فصل نخست غالبا به بيان معانى لغوى و اصطلاحى واژه‏ها و مقصود آن‏ها اختصاص دارد. در بسيارى موارد، يك فصل براى بيان مراتب و درجات آن صفات، فصلى‏براى تبيين اينكه چرا آن صفت فاضله، از جنود عقل و لوازم فطرت مخموره است و چرا ضد آن »صفت رذيله« از جنود جهل و لوازم فطرت محجوبه است، فصل ديگرى براى نقل آيات و احاديث و يك فصل نيز براى موعظه در نظر گرفته شده‏است.

 در مواردى نيز فصلى به آثار و ثمرات آن صفات و فصلى به تبيين مرز ميان مفاهيم اخلاقى متقارب اختصاص يافته‏است. براى بيان راه علاج صفات رذيله، جز در مورد غضب (ص 250 و ص 375، فصل مستقلى وجود ندارد.

 توجه اصلى مؤلّف به كتاب كافى (با نقل بيش از 40 حديث) و پس از آن به وسايل‏الشيعة و نهج‏البلاغه بوده است. از ميان علماى اخلاق نيز به خواجه نصيرالدين طوسى و خواجه عبداللَّه انصارى و مسكويه رازى توجه داشته است.

سرّ الصلاة معراج السالكين و صلاة العارفين (4)

 اين كتاب بيان آداب قلبى و اسرار معنوى نماز است كه به صورت موجز و به زبان خواص اهل عرفان به نگارش درآمده‏است. تاريخ نگارش اين اثر 21 ربيع‏الثانى 1358 ق، مطابق با 19 خرداد 1318 ش است.

 اين كتاب در يك مقدمه، دو مقاله و يك خاتمه تنظيم شده كه مقدّمه مباحثى چون مدارج انسان و مراتب نماز، وصف نماز سالك و ولى كامل، سرّ اجمالى نماز اهل معرفت، حضور قلب و كيفيت حصول آن را در بردارد. مقاله اوّل باب مقدمات نماز (طهارت، وضو، ستر عورت، ازاله نجاست، مكان، وقت و استقبال به قبله) و بيان اسرار هريك تنظيم شده و مقاله دوّم نيز به مقارنات نماز (اذان و اقامه، قيام، نيت، تكبيرات افتتاحيه، استعاذه، قرائت، حمد، ركوع، سجده، تشهد و سلام) و بيان اسرار هر يك اختصاص دارد. خاتمه كتاب نيز در سرّ تكبيرات ثلاثه اختتاميه نماز است.

 امام خمينى»ره« در اين كتاب، معناى صورت ظاهرى اعمال و احكام نماز را نزد اصناف نمازگزاران (عوام، خواص، اخص الخواص، اهل ايمان، ارباب قلوب، اهل جذبه و محبت، اهل ولايت و...) بررسى مى‏كند و در خصوص نماز خواص و مقامات بالاتر، به تفصيل بيشترى سخن مى‏گويد.

 در لابلاى مطالب، استشهاد به آيات قرآن و روايات اهل بيت، به خصوص حديث معراج و كتاب مصباح الشريعه، به وفور به چشم مى‏خورد. آيات قرآن نوعاً حمل بر معانى باطنى شده، در انتخاب احاديث هم به مناسبت موضوع، توجّه به عوالم برتر و معارف باطنى مشهود است. اين كتاب نيز از اندرزهاى نافذ نويسنده خالى نيست.

 گر چه اين كتاب به زبان فارسى نوشته شده؛ ولى كثرت اصطلاحات عرفانى و مباحث خاص اهل معرفت در آن، فهم اين كتاب را براى عوام دشوار ساخته است. به خصوص اينكه نويسنده آيات، احاديث و عبارات عربى را ترجمه نكرده‏است. اين كتاب همراه با مقدمه‏اى از آيت الله عبداللَّه جوادى آملى و نيز نامه‏اى اخلاقى و عرفانى از مؤلف كه طى آن كتاب را به فرزندش سيد احمد خمينى اهدا كرده، توسط موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده‏است. همچنين كتاب توسط بخش امور بين‏الملل همين مؤسسه، به عربى ترجمه و منتشر گرديده‏است.

آداب الصلاة (5)

 از آنجا كه كتاب سرّ الصّلاة، مختص خواص اهل عرفان بوده است؛ امام راحل، به تأليف كتاب آداب الصلاة اقدام می‌كنند. «پيش از اين رساله‏اى فراهم آوردم كه به قدر ميسور از اسرار صلاة در آن گنجانيدم و چون آن را با حال عامّه تناسبى نيست، در نظر گرفتم كه سطرى از آداب قلبيه اين معراج روحانى را در سلك تحرير در آورم، شايد برادران ايمانى را از آن تذكرى و قلب قاسى خود را تأثرى حاصل آيد.» (6)

 اين كتاب در يك مقدّمه، 3 مقاله و يك خاتمه تنظيم شده‏است. مقاله نخست مشتمل بر 12 فصل، در آداب قلبى و وظايف باطنى عبادات است؛ مقاله دوّم شامل 5 مقصد در مقدمات نماز (طهارت، لباس، مكان، وقت، استقبال به قبله) و بيان آداب قلبى آن است. مقاله سوّم در مقارنات نماز (اذان و اقامه، قيام، نيت، اخلاص، قرائت، استعاذه، تفسير سوره حمد و قدر، ركوع، سجود، تشهد و سلام) است و در خاتمه كتاب، به بيان اسرار و آداب قلبى تسبيحات اربعه، قنوت و تعقيبات نماز پرداخته شده‏است.

 همان‏گونه كه مشهود است، ساختار كلى كتاب با كتاب سرّ الصّلاة مشترك است؛ امّا تفصيل هر يك از مباحث، حجم اين اثر را تقريبا 3 برابر كرده‏است.

 در اين كتاب به مناسبت بحث قرائت در نماز، ضمن 4 فصل به آداب قرائت قرآن كريم و راه استفاده و موانع استفاده از آن اشاره شده‏است.

 تاريخ پايان نگارش اين اثر ربيع الثانى سال 1361 ق (1321 ش) است.

 اصل كتاب به زبان فارسى نوشته‏شده و على‏رغم نظر مؤلّف، به دليل اشتمال بر اصطلاحات علمى، عرفانى و عربى خصوصاً در پاره‏اى از مباحث، براى توده مردم اندكى‏دشوار است. مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى اين كتاب را به همراه دو مقدّمه از مؤلف، خطاب به حاج سيد احمد خمينى و خانم فاطمه طباطبايى منتشر كرده‏است.

 اين كتاب با شرح و تفسيرى از سيد احمد فهرى زنجانى، با عنوان »پرواز در ملكوت«، نيز به چاپ رسيده‏است. (7)

 ترجمه عربى اين كتاب نيز توسط بخش امور بين‏الملل مؤسسه تنظيم و نشر منتشر شده‏است. از اين اثر خلاصه‏اى به كوشش ابراهيم رستمى توسط نشر جمال ارائه شده كه به تأييد مؤسسه مذكور رسيده‏است.

جهاد اكبر يا مبارزه با نفس (8)

 مطالب اين كتاب تقرير بيانات امام خمينى در نجف اشرف است كه در آستانه ماه مبارك رمضان و ايام ديگر، خطاب به حوزه‏هاى علميه ايراد شده و به همّت ياران امام تنظيم، و بارها پيش از پيروزى انقلاب اسلامى در داخل و خارج كشور چاپ و منتشر شده است. لحن كتاب كاملاً صميمى و عمومى است و بيشتر به موضوع »اهميت تهذيب و اصلاح نفس« پرداخته‏است. حجم اين اثر حدود 60 صفحه است.

 در يك جمع‏بندى مى‏توان گفت، دو كتاب چهل حديث و شرح حديث جنود عقل و جهل، به روش شرح احاديث نگاشته شده و دو كتاب سرّ الصلاة و آداب الصلاة تنها به يك موضوع يعنى (اسرار نماز) اختصاص دارد؛ همان‏گونه كه از مطالب پيش‏گفته مشهود است، هر يك از آثار اخلاقى امام خمينى به دليل يك ويژگى (دو اثر چهل حديث و شرح حديث جنود عقل و جهل به جهت نص‏مدارى و دو اثر سر الصلاة و آداب الصلاة به جهت موضوعى بودن)، بر پايه ترتيب معهود و جامع كتب اخلاق نيست و دسته‏بندى موضوعات اخلاقى در گستره وسيع علم اخلاق اسلامى در آنها رعايت نشده‏است.

 از لابلاى نوشته‏هاى حضرت امام خمينى(ره) بر مى‏آيد كه وى به كتاب‏هاى اخلاقى گذشته، نظر داشته است؛ به خصوص برخى آثار فلسفى مثل تهذيب‏الاخلاق مسكويه و اخلاق ناصرى خواجه و نيز جامع‏السعادات نراقى را اجمالاً تأييد كرده‏است؛ اما انتظار عمده وى از يك اثر اخلاقى، تأثيرگذارى عميق معنوى بوده‏است؛ از اين رو در تنظيم آثار خود عموماً قوالب فلسفى را با آموزه‏هاى اهل معرفت آميخته و چاشنى موعظه و نصيحت را بر آن افزوده‏است و به جاى تقيد به سازمان كتب اخلاقى، از ميان عناوين، مهم‏ترين‏ها را برگزيده‏است.

 از عمده‏ترين تأكيدات اخلاقى امام (ره) مى‏توان به اين امور اشاره كرد:

 عمل بر طبق شريعت و تقيد كامل به احكام و آداب شرعى؛ معرفت درونى شده و عميق به خداى متعال به عنوان مهم‏ترين و اساسى‏ترين نياز انسان مهذّب؛ جامعيت و همه‏سونگرى در تربيت معنوى انسان؛ اندراج اخلاق در دين و بى‏معنابودن اخلاق بدون دين؛ اخلاص در عمل و قيام لله.

 آثار مكتوب امام خمينى (ره) را بايد به واقع از زمره آثار تلفيقى در اخلاق اسلامى برشمرد. از سوى ديگر، هر چند اين آثار بيش از همه، رنگ و بوى اخلاق عرفانى دارد؛ اما سيره عملى حضرت امام خمينى (ره) و آثار بيانى ايشان كاركرد اجتماعى اخلاق عرفانى سلف را كم‏رنگ شمرده و نيازمند تتميم مى‏شناسد. حضرت امام در ضمن سفارش فراوان به تهذيب نفس و توجّهات معنوى، به رسالت‏هاى اجتماعى انسان توجّه ويژه نشان داده و شايد اين شاخصه، مهم‏ترين امتياز دستگاه اخلاقى ايشان در مقايسه با ميراث به جا مانده از تفكر اخلاقى عالمان پيشين به شمار رود.

پى نوشت‏ها:

 1 نمونه‏هايى از اين نامه‏ها در اين كتاب‏ها چاپ شده‏است: باده عشق، ره عشق، محرم راز و نقطه عطف. از كتاب‏هاى موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى.

 2 امام خمينى، سيد روح‏اللَّه؛ شرح چهل حديث، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1357.

 3 امام خمينى، سيد روح‏اللَّه؛ شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1377.

 4 اين 25 زوج عبارتند از: خير و شر، ايمان و كفر، تصديق و جحود، رجاء و قنوط، عدل و جور، رضا و سخط، شكر و كفران، طمع و يأس، توكل و حرص، رأفت و قسوت، رحمت و غضب، علم و جهل، فهم و حمق، عفّت و تهتك، زهد و رغبت، رفق و خرق، رهبت و جرأت، تواضع و كبر، تؤده و تسرّع، حلم و سفه، صمت و هذر، استعلام و استكبار، تسليم و شك، صبر و جزع، صفح و انتقام

 5 امام خمينى، سيد روح اللَّه؛ سر الصلاة معراج السالكين و صلوة العارفين، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1369

 6 امام خمينى، سيد روح اللَّه؛ آداب الصلاة - آداب نماز، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى 1378.

 7 آداب الصلاة، امام خمينى، ص 2.

 8 فهرى، سيد احمد؛ پرواز در ملكوت، مؤسسه تحقيقاتى و انتشاراتى فيض‏كاشانى؛ 1359

 9 امام خمينى، سيد روح اللَّه؛ جهاد اكبر يا مبارزه با نفس (تقرير بيانات امام خمينى)، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1372

-محمد عالم زاده نوری-پگاه ویژه حوزه‌های دینی 74