سرویس علمی و فرهنگی خبرگزاری حوزه به این مناسبت گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام محمدحسین بهرامی از اساتید علوم قرآن و حدیث انجام داده است که تقدیم می‌‌گردد.

*به عنوان نخستین سئوال، اشاره‌ایی به جایگاه علمی حضرت عبدالعظیم حسنی نمائید؟

حضرت ابو القاسم عبد العظيم بن عبد الله بن علي بن حسن بن زيد بن حسن بن علي بن أبي طالب عليهم السلام‏ مشهور به ‏عبد العظیم حسنی از امام زادگان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هستند که در ایران مدفون شده‌اند ؛ علی رغم اینکه نسبت به برخی امام زادگان دیگر حاضر در ایران فاصله نَسَبی  بیشتری با ائمه (ع) دارند اما به جهت روایاتی که در بیان جایگاه ایشان و ذکر فضیلت زیارتشان وارد شده است پس از حضرت معصومه سلام الله علیها بیشترین توجهات مومنان و زائران را به خود جلب نموده اند.

*مقام حدیثی عبدالعظیم حسنی در نقل احادیث چگونه بوده است ؟

جناب عبد العظیم حسنی علاوه بر اینکه از نوادگان مورد سفارش ائمه علیهم السلام هستند از راویان  مهم  حدیث شیعه نیز می‌باشند.  چند مساله  مهم از جنبه حدیثی در ارتباط با ایشان  مورد توجه است:

الف ) راوی بودن :

روایات متعددی از ایشان بدست ما رسیده است که در مجامع روایی ما موجود است .

ب )  جایگاه موثق در منظر علمای رجالی

رجالیون ما در دوره‌های متعدد بزرگی ایشان را تایید کرده‌اند و مورد وثوق ایشان بوده‌اند.

ج) مولف بودن :

 ایشان علاوه برنقل احادیث از ائمه معاصر خویش کتاب‌هایی نیز تالیف نموده است از جمله کتابهای منتسب به ایشان، کتاب خطبه‌های امیرالمومنین علیه السلام و کتاب «یوم ولیله» را می‌توان نام برد .

د:محتوی احادیث:

 ایشان با توجه به پژوهش‌های مختلفی که انجام شده است و با توجه به نوع روایاتی که ایشان نقل کرده‌اند معلوم می‌گردد که یک  راوی معمولی نبوده اند بلکه علاوه بر جنبه محدث بودن یک  فقیه و عالم متضلع نیز بوده‌اند و کاملا به مسائل اعتقادی، فقهی و اخلاقی  واقف هستند و معارف بسیار سنگین و عمیقی را مطرح کرده‌اند.

روایات حضرت عبد العظیم حسنی تا کنون چند بار در قالب مسند ایشان گردآوری شده است  از جمله اولین آن‌ها توسط شیخ صدوق  رحمه الله جمع آوری شد و در قرن حاضر نیز کتابی با عنوان  «عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده» یا زندگانی حضرت عبد العظیم علیه السلام  توسط عزیز الله عطاردی تنظیم و منتشر شده است .

ضمن اشاره به مفهوم «حوزه حدیثی» لطفاً بگویید که از چه جایگاهی در حوزه حدیثی برخوردار بود؟

یکی از مباحث جدید و قابل توجه در پژوهش‌های تاریخی علوم حدیث شناخت حوزه های حدیثی شیعه است که می تواند کمک شایانی در فهم تاریخی حدیث داشته باشد.

مقصود از «حوزه حدیثی»، محدوده ای جغرافیایی است که مجموعه ای از اتفاقات حدیثی –از قبیل حضور معصومان علیهم السلام، حضور راویان بزرگ، نگارش کتابهای حدیثی، شکل گیری مکاتب حدیثی جدید، و ...- در دوره یا دوره های زمانی مختلف در آن اتفاق افتاده باشد.

از جمله این حوزه ها حوزه حدیثی ری میباشد که حضور حضرت عبدالعظیم حسنی، و همچنین حضور دو محدث بزرگ شیعه یعنی مرحوم کلینی و مرحوم شیخ صدوق رحمهما الله را باید از جمله عوامل شکل گیری این حوزه حدیثی به شمار آورد.

مهمترین شاخص‌های حوزه حدیثی ری را بیان کنید ؟

الف )حضور شیعیان امامی در کنار مذاهب مختلف اهل سنت را باید از جمله ویژگی های مهم و قابل توجه در این حوزه حدیثی به شمار آورد. به طور طبیعی این مساله از سویی موجب شکل گیری مباحثات و پاسخگویی به شبهات می شده که در روایات حضرت عبد العظیم حسنی و کتاب «الرد علی القرامطه» مرحوم کلینی تجلی پیدا کرده است و از سویی با عث شده است این حوزه حدیثی رنگ و بوی عقلی بیشتری نسبت به حوزه های شیعی صرف همانند حوزه حدیثی قم به خود بگیرد.

ب) حضور راویان بزرگ در این حوزه حدیثی و نقش آن در تدوین بخشی از مهمترین جوامع حدیثی شیعه از دیگر ویژگی های این حوزه حدیثی است.

 مرحوم کلینی (ره) مولف کتاب گرانسنگ کافی از این خطه بوده و حداقل بخش قابل توجهی از تحصیلات خود را در این شهر گذرانده و بخشی از مشایخ ایشان از این حوزه می باشند. مرحوم شیخ صدوق مولف کتاب من لایحضره الفقیه نیز پس از یک دوره سکونت در شهر قم به دعوت حاکم وقت در ری به این شهر سفر کرده و ادامه عمر شریفشان را در این شهر گذرانده اند و احتمالا بخش قابل توجهی از نگاشته های حدیثی ایشان در این شهر به رشته تحریر در آمده است.

ج)نزدیکی و ارتباط با حوزه حدیثی قم را باید سومین ویژگی از ویژگی های مهم این حوزه حدیثی به شمار آورد که تاثیر و تاثر این دو حوزه مهم حدیثی قابل بحث و بررسی است. به عنوان نمونه اغلب مشایخ مرحوم کلینی از راویان قم بوده و مرحوم شیخ صدوق نیز تربیت یافته این حوزه حدیث بوده اند.

حوزه حدیثی ری در چه دوره ای رشد کرده و در چه زمانی دچار افول شد؟ و تابع چه عللی بود؟

دوره حضور حضرت عبدالعظیم حسنی را نمی‌توان دوره شکوفایی حوزه ری دانست. همانگونه که در روایات مربوط به ایشان آمده است هرچند در این دوره شیعیان حضور پر رنگی در ری داشتند ولی مرحوم عبدالعظیم حسنی به صورت مخفیانه در این شهر زندگی می‌کرده اند و شرایط عرضه علنی روایات را نداشته اند ولی مسلماً حضور ایشان را باید منشا ایجاد پناهگاه و نقطه وصلی برای شیعیان و به ویژه علمای این حوزه در دوره های بعدی به شمار آورد.

دوره شکوفایی این حوزه حدیثی را باید تا حدودی مصادف با شکوفایی حوزه حدیثی قم و متاثر از آن دانست. اواخر قرن سوم تا اوایل قرن پنجم که مصادف با حضور مرحوم کلینی ومرحوم صدوق رحمهما الله نیز میباشد.

شاید نتوان پیش از انجام یک تحقیق گسترده برای افول حوزه حدیثی ری دلایل روشنی ارائه داد اما اجمالا می‌توان اینگونه گفت :با روی کار آمدن حوزه بغداد در قرن پنجم و به حاشیه رفتن قم و به تبع آن ری آهسته آهسته حوزه تمرکز حدیث و محدثان شیعه به بغداد منتقل گردید.

در قرن های بعدی حوزه بغداد نیز به مرور جای خود را به حوزه های جدید تری همچون حله، جبل عامل، بحرین، اصفهان و سپس نجف و قم داده است.

در گذشته و در طی قرون مختلف شیعه  حوزه‌های حدیثی متعددی داشته است  که امروز نام و نشانی از آن‌ها نیست یا کم رنگ شده‌اندحوزه‌های حدیثی بحرین ، سمرقند و ماورا النهر از این قبیل می‌باشند حتی در  آفریقا شاهد حوزه حدیثی هستیم لذا یکی از وظایف محققان معاصر  شناخت این حوزه‌ها و میراث بزرگ ایشان است امروزه ممکن است مردم ماوراء النهر مطلع نباشند که که روزی شیعه در آن سرزمین حوزه‌های حدیثی داشته است و توجه به این سوابق تاریخی در احیاء تراث آن حوزه  بسیار موثر است .

*ثمرات و ضرورت احیاءمیراث حدیث گذشتگان و به تعبیر دیگر بازشناسی حوزه های حدیثی پیشین را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

دو فائده مهم بر این کار مترتب است:

الف ) تبلیغی و ترویجی : اگر مردم یک سامان متوجه این مطلب شوند که زمانی فضای  شیعی بر دیار ایشان مسلط بوده استاین سوابق آثار تبلیغی و ترویجی خوبی دارد از سویی فضاسازی مخالفان شیعه را بر هم میزند که تلاش دارند شیعه را محصور در ایران آنهم پس از دوره صفویه بدانند و از سوی دیگر باعث می‌شود علل و عوامل ملی مانع ترویج تشیع و معارف اهل بیت علیهم السلام نگردد بلکه ایشان این مذهب را متعلق به سابقه تاریخی خود بدانند.

ب)  کمک به احیاء آثار علمی :

بسیاری از کتب و منابع پیشین ما دور از دسترس و در قالب نسخه های خطی در مناطقی مانند آفریقا ، بحرین، هند، ماوراء النهر و .... وجود دارد که ضرورت احیاء این آثار قابل درک است. همچنین مطالعه و احیای سابقه تاریخی این حوزه های حدیثی کمک میکند تا برداشت صحیحتر و دقیقتری نسبت به آثار باقی مانده از این حوزه های حدیثی حاصل شود.