امام سجاد عليه السلام در بخشی از مناجات خود آنجا که می فرماید:«وَاجْعَلْ سَلامَةَ قُلوبِنا فى ذِكْرِ عَظَمَتِكَ»، سلامتى دل را در يادآورى بزرگى خدا؛ از عنايات رحمانى مىداند كه جايگزين آرزوهاى خيالى و وساوس شيطانى و غفلتها قرار دهد.
يكى از سرمايههاى نجات بخش در قيامت، قلب سليم است، در حالى كه مال و فرزند سودى براى انسان ندارد؛ اين قلب پاك است كه ثمرهاش عمل پاك مىشود و در صحنه قيامت، نورانيت توليد مىكند.
خداوند مىفرمايد:
يَوْمَ لَايَنفَعُ مَالٌ وَ لَابَنُونَ* إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» «1»
روزى كه هيچ مال و اولادى سود نمىدهد، مگر كسى كه دلى سالم [از رذايل وخبايث] به پيشگاه خدا بياورد.
سليم از ماده سلامت است؛ يعنى قلبى كه از هر گونه بيمارى و آفات اخلاقى و اعتقادى دور باشد يا قلبى كه از عشق دنيا سالم باشد و غير از خدا در آن نباشد.
امام صادق عليه السلام درباره اين آيه فرمود:
دل سالم، دلى است كه پروردگارش را ديدار كند در حالى كه جز او درخود نداشته باشد، هر دلى كه در آن شرك يا شك باشد ساقط است. «2» يا فرمود:
قلب سالم، قلبى است كه از دنيا دوستى سالم باشد. كسى كه صداقت نيت داشته باشد، قلب سليم دارد؛ زيرا پاك و سالم بودن دل از هواجس نفسانى، نيّت را در همه كارها براى خدا خالص مىگرداند. «3» امام صادق عليه السلام مىفرمايد:
إِعْرابُ الْقُلُوبِ عَلى أَرْبَعَةِ أَنْواعٍ: رَفْعٍ وَ فَتْحٍ وَ خَفْضٍ وَ وَقْفٍ، فَرَفْعُ الْقَلْبِ فى ذِكْرِ اللَّهِ وَ فَتْحُ الْقَلْبِ فى الرِّضا عَنِ اللَّهِ، وَ خَفْضُ الْقَلْبِ في الْاشْتِغالِ بِغَيْرِ اللَّهِ، وَ وَقْفُ الْقَلْبِ فِى الغَفْلَةِ عَنِ اللَّهِ. «4»
حركات دلها چهار نوع است: رفع و فتح و جرّ و وقف. رفع دل ياد خداست، فتح دل خشنودى از خداست، جرّ دل پرداختن به غير خداست و وقف دل غفلت از خداست.
در حديث قدسى آمده است:
هر گاه به دل بندهام سر بزنم و ببينم كه ياد من بر آن چيره گشته است، اداره و تربيت او را خود به عهده گيرم و همنشين و همسخن و همدم او شوم. «5» اين حديث ترجمان ديگرى از آيه اطمينان قلب است كه خداوند مىفرمايد:
الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» «6»
[بازگشتگان به سوى خدا] كسانى هستند كه ايمان آوردند و دلهايشان به ياد خدا آرام مىگيرد، آگاه باشيد! دلها فقط به ياد خدا آرام مىگيرد.
منظور آن است كه با تمام قلب متوجه او و عظمت و آگاهي و حاضر و ناظر بودنش گردد و اين توجه مبدأ حركت و فعاليت در وجود او به سوى جهاد و تلاش و نيكىها گردد و ميان او و گناه سدّ محكمى ايجاد كند.
حضرت على عليه السلام مىفرمايد:
الذِّكْرُ ذِكْرانِ: ذِكْرُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ ذِكْرُ اللَّهِ عِنْدَ ما حَرَّمَ عَلَيْكَ فَيَكُونُ حاجِزاً. «7»
ذكر دو گونه است: ياد خدا بودن به هنگام گرفتارىها و از آن برتر آن است كه خدا را در برابر محرمات ياد كند و ميان او و حرام سدى ايجاد كند.
به همين دليل است كه در برخى روايات ذكر خداوند به عنوان يك سپر دفاعى در برابر حوادث براى سلامتى دل برشمرده شده است.
روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به يارانش فرمود: سپرهايى براى خود فراهم كنيد؛ گفتند:
اى رسول خدا صلى الله عليه و آله آيا در برابر دشمنان اطراف خود سپر بسازيم؟ فرمود: نه، از آتش دوزخ، بگوييد:
سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُلِلَّهِ وَ لاالهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرُ. «8»
در اين راستا امام سجاد عليه السلام هم در دعاى خويش صفاى دل خاصى را از درگاه حق طلب مىكند:
خدايا! بر محمد و آل محمد درود فرست؛ و ما را از كسانى قرار ده كه پردههاى عصمت اوليا را بر روى آنها كشيدى و دلهايشان را به پاكى و صفا، ويژه گردانيدى و در سر منزل برگزيدگان، آن دلها را به زيور فهم و شرم آراستى. «9»
پی نوشت ها:______________________________
(1)- شعراء (26): 88- 89.
(2)- بحار الأنوار: 67/ 239، باب 54، ذيل حديث 7؛ الكافى: 2/ 16، حديث 5.
(3)- بحار الأنوار: 67/ 239، باب 54، حديث 7.
(4)- بحار الأنوار: 67/ 55، باب 44، حديث 25؛ مستدرك الوسائل: 12/ 169، باب 101، حديث 13799.
(5)- بحار الأنوار: 90/ 162، باب 1، ذيل حديث 42؛ عدة الدّاعى: 249.
(6)- رعد (13): 28.
(7)- الكافى: 2/ 90، حديث 11؛ وسائل الشيعة: 15/ 237، باب 19، حديث 20369.
(8)- بحار الأنوار:، 90/ 171، باب 2، حديث 13؛ وسائل الشيعة: 7/ 186، باب 31، حديث 9073.
