سرویس علمی و فرهنگی خبرگزاری حوزه به مناسبت رحلت پیامبر اسلام(ص) در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدباقر پورامینی برخی زوایای زندگی نورانی پیامبر اکرم(ص) را بررسی کرده است
حجت‌الاسلام محمدباقر پورامینی تالیف کتاب‌هایی چون چهره‌ها در حماسه کربلا، ابوفراس حمرانی شهریار شعر؛ ارباب معرفت؛ جوان در چشم و دل پیامبر؛ پیامبر و جوان امروز، تصمیم‌های بزرگ جوانی، تمدن اسلامی، آیت‌الله مظفر رمز بیداری؛ علامه طبرسی پیشوای مفسران؛ حاج آقا حسین قمی قامت قیام، حضرت عبدالعظیم حسنی آفتاب ری، حکایت قدرت و معنویت، رسول رحمت (ص)، پیامبر (ص) در نهج‌البلاغه، ریزش‌ها و رویش‌ها در عصر امیرمومنان(ع)، سیره سالکان، سیمای قرآنی جوان، صفویان نماد اقتدار ایران،، مکتب سیاسی قم را در کارنامه علمی و پژوهشی خود دارد.
* ضمن تشکر از شما در ابتدا تعریفی از مفهوم سبک زندگی بیان نمایید.
«سبک زندگی» به مسائلی برمی گردد که متن زندگی انسان را در دنیا شکل می‌دهد، مسائلی چون خانواده، نوع مسکن، نوع لباس، آراستگی، الگوی مصرف؛ اوقات فراغت، کسب و کار، رفتارهای فردی و اجتماعی در محیط‌های مختلف را در بر می‌گیرد، باور ما این است اسلام همه نیازهای انسان را در نظر دارد طبیعی است علاوه بر تلاش در همه ابعاد از جمله فقه، حقوق در بحث اخلاق اسلامی و به خصوص در سلوک عملی، محورهای مهم و راهگشایی درمعارف دینی بیان شده است با توجه به فرمایشات پیامبر اکرم – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم - می‌توان «عقل معاش» را مترادف با «سبک زندگی» دانست؛ نقش الگوهای رفتاری در زندگی آدمی نقش محوری است و ما باید بر الگو گیری از شخصیت و سیره عملی پیامبر اکرم(ص) تکیه
و تاکید داشته باشیم باید متوجه باشیم غفلت ازاین باور سبب می‌شود یک سبک زندگی تحمیلی را بپذیریم و مقهور سبک زندگی ای که با دین میا نه ای ندارد شویم. متاسفانه جلوه‌هایی از از این سبک زندگی را در جامعه دینی خود شاهد هستیم؛ از این رو هشدار مقام معظم رهبری را باید جدی گرفت و نسبت به باز شناخت سبک زندگی اسلامی و ارائه آن به مردم کوشید.
* دلایل نیازمندی جامعه بشری به سبک زندگی پیامبر اکرم (ص) چیست؟
ما به پیروی از رسول اکرم(ص) محتاجیم و آبادانی دنیا و آخرت ما در گرو این اقتدا است. یکی از علل این نیازمندی و اقتدا جامعیت پیامبر اکرم(ص) است. حضرت شخصیت کامل و جامعی است، سیره اخلاقی پیامبر و شخصیت ایشان مانند دین اسلام، جامع و همه جانبه است و در واقع وقتی از جامعیت اسلام سخن می‌گوییم این نگاه جامع را هم می‌توانیم در زندگی پیامبر اکرم(ص) ببینیم، جامعیت در شخصیت پیامبر اکرم(ص) موج می‌زد بع تعبیر علامه شهید مطهری (ره): “تاريخ هرگز شخصيتى مانند او را ياد ندارد كه در همه ابعاد انسانى در حد كمال و تمام بوده باشد. او به راستى انسان كامل بود؛ مجموعهآثاراستادشهيدمطهرى، ج2، ص: 264”
پیامبر در مسائل شخصی اهل نرمش و مدارا بود و در مسائل اصولی صلابت ویژه ای داشت؛ هم مردجنگ بود و هم مرد معنویت، هم مرد عبادت و پارسایی بود و هم مرد سیاست؛ متهور در جنگ بود و آرامش و صفای معنوی در او موج می‌زد؛ از افراط و تفریط دور بود، در عین اینکه مردم را از بنده شکم بودن دور می‌کرد، اجازه نمی‌داد راه راهبان را پیش بگیرند، بوی خوش، نماز و شب زنده داری، لذت حلال، گرسنگی و تواضع، سادگی را دوست داشت و در مقابل آن تکبر، شرک، اشرافیت و تملق و چاپلوسی را دشمن می‌شمرد. توجه به این نکات، زندگی ساز است. سخن از سبک زندگی یعنی توجه به این ابعاد جامع. اینجاست که انسان می‌تواند با اقتدا به پیامبر اکرم زندگی زیبایی را برای خود ترسیم کند. پیامبر در عین سادگی طرفدار فقر نبود، مال و ثروت را به سود جامعه می‌دانست و آن را در صرف راه‌های مشروع لازم می‌دانست، مرحوم فیض در محجة البیضاء ج 6 ص 44 به این مطلب حضرت اشاره دارد که ایشان می‌فرمود: «ثروتی که از راه مشروع بدست آید، چه نیکوست، برای آدمی که شایسته داشتن ثروت باشد و بداند چگونه این ثروت را صرف کند.
با این فرهنگ و سبک زیبای زندگی، می‌توانیم زندگی خود را سامان دهیم و این سبک مدلی است قابل ارائه برای پیروان محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم گرچه پیروان ادیان دیگر باشند.
* مقصود شما از عقل معاش چیست و چه ارتباطی «عقل معاش» با «سبک زندگی» دارد؟
عقل معاش را می‌توان در مفهوم جامع خود مترادف سبک زندگی دانست، زیرا ناظر به مهمترین محورهای سبک زندگی است، عقل معاش به تعبیری همان عقل زندگی؛ عقل اقتصادی و عقل اجتماعی است که به فردی که در جامعه زندگی می‌کند و به نوعی درگیر مسائل اقتصادی و اجتماعی است توانایی فعالیت موثر را می‌دهد. عقل معاش با شاخص‌هایی مانند الگوی مصرف، کار و تولید، شیوه گذران اوقات فراغت؛ آداب معاشرت؛ الگوهای زندگی خانوادگی؛ بهداشت؛ سلامت و خیلی از مسائلی که در متن زندگی ما مطرح است ارتباط دارد. در میان محورهای عقل معاش، دو بعد برای زندگی امروز ما مهم است، یکی نقش کار در سبک زندگی با الهام از شخصیت پیامیر (ص) و دیگری چگونگی مصرف.
* با توجه به این دو محوری که اشاره کردید «کار» چه نقشی در سبک زندگی پیامبر اکرم (ص) دارد؟
جوهر وجود آدمی با تلاش و کار جلوه گر می‌شود، اسلام از انسان می‌خواهد که در آبادانی و عمران زمین همت کند و به عنوان عضوی از جامعه برای زندگی خوب و آبرومند نقش ایفا کند، کار کند و سهمی در سازندگی و تولید داشته باشد و کسی که در تولید و سازندگی سهمی داشته باشد، طبیعتا به یک در آمد مشروعی هم می‌رسد. از این رو امروزه کار، نقش مهمی در سبک زندگی و عقل معاش ایفا می‌کند.
مرحوم شیخ حرّ عاملی این روایت را نقل می‌کند: “إِنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص لَمَّا نَزَلَتْ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ - أَغْلَقُوا الْأَبْوَابَ وَ أَقْبَلُوا عَلَى الْعِبَادَةِ وَ قَالُوا قَدْ كُفِينَا فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِيَّ ص- فَأَرْسَلَ إِلَيْهِمْ فَقَالَ مَا حَمَلَكُمْ عَلَى مَا صَنَعْتُمْ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ تُكُفِّلَ لَنَا بِأَرْزَاقِنَا فَأَقْبَلْنَا عَلَى الْعِبَادَةِ فَقَالَ إِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ عَلَيْكُمْ بِالطَّلَبِ؛وسائل الشيعة، ج17، ص: 27”زمانی که این آیه نازل شد “وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ؛ سوره طلاق 65- 2- 3.” هر کس از خدا بترسد از جایی که فکر نمی‌کنند روزی او می‌رسد؛ با نزول این آیه، عده ای کار و کسب خود را تعطیل کردند و به عبادت رو آوردند و گفتند: خدا روزی ما را می‌رساند و این یک انحراف بود؛ پیامبر اکرم وقتی این جریان را شنیدند همه را فرا خواند فرمودند؛ چه سبب شد دست از کار کشیدید؟!
گفتند: این آیه.
حضرت فرمودند: کسی که چنین کند دعای او مستجاب نمی‌شود و مشمول رحمت خدا نیست؛ عَلَيْكُمْ بِالطَّلَبِ، به دنبال کار و روزی حلال بروید.
اسلام بر عامل کار در چار چوب توسعه زندگی فرد؛ اقتصاد فرد، اقتصاد خانواده، اقتصاد جامعه، تاکید دارد و هر فعالیت مفیدی را محترم می‌شمارد لذا پیامبر اکرم، دست کار گر را می‌بوسد و می‌فرماید: “هذه يد لا تمسّه النار؛ اسد الغابة، ابن اثیر ج 2 ص 269؛تاريخ بغداد، خطیب بغدادی، ج 7، ص 353” این دستی است که هرگز آتش به او نمی‌رسد؛ این نگاه زیبای پیامبر اکرم است به کار.
در حدیث دیگری از رسول مکرم اسلام (ص) نقل شده است: “الْعِبَادَهُ سَبْعُونَ جُزْءً أَفْضَلُهَا جُزْءً طَلَبُ الْحَلَالِ؛ مستدرکالوسائل ج 13 ص 12 باب 3”عبادت هفتاد جز دارد که بهترین آن کسب حلال است و این نگاه پیامبر اکرم(ص) نسبت به کار و تلاش می‌تواند برای جوانان ما الهام بخش است؛ نقل است که شخصی نزد پیامبر آمد و این جوان از اول صبح تا به شب مشغول کار و سازندگی بود و اطرافیان پیامبر به کنایه گفتند: این جوان اگر نیروی خودش را در جهت عبادت خدا به کار می‌برد شایسته مدح و ستایش بود و خواستند به گونه ای او را مذمت کنند. پیامبر(ص) فرمود: این سخن را نگویید؛ اگر این جوان برای معاش خود کار می‌کند تا در زندگی محتاج دیگران و مردم نباشد با این عمل در راه خدا قدم برداشته است؛ و اگر کار می‌کند تا زندگی والدین ضعیفش و فرزندان و عائله اش را بدهد و از مردم بی نیاز کند باز هم برای خداست، اما اگر کار می‌کند تا با در آمد خود بر تهی دستان مباحات کند و بر ثروت و دارایی خود بیفزاید از صراط حق منحرف شده است.(فيض كاشانى، محجة البيضاء، ج3، ص140.)
* اگربخواهیم از اهمیت کار در سبک زندگی صحبت بکنیم چه نکاتی را می‌توان از پیامبر (ص) آموخت؟
انضباط کاری:
انسان در حوزه کاری خودش باید از انضباط و وجدان کاری برخوردار باشد. هر کاری را با استحکام و درستی انجام دهیم
تناسب نوع کار با استعداد آدمی:
استعداد فرد با نوع کاری که دارد باید تناسب داشته باشد در جوامع حدیثی ما از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: “كُلٌّ مُيَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَه؛ بحار الأنوار ج4، ص: 282” همه شما کار کنید، اما متوجه باشید که هر کس برای کاری آفریده شده است که آن کار را بهتر و با سهولت انجام می‌دهد.
پرهیز از بطالت و بیکاری:
از بطالت و بیکاری دوری کنیم؛ پیامبر بشدت از تنبلی و بی کاری متنفر بودند می‌فرمودند:”اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْحَزَنِ وَ الْعَجْزِ وَ الْكَسَل؛ من لا يحضره الفقيه، ج1، ص: 335” خدایا از تنبلی و کسالت به تو پناه می‌برم. باور ما این است که تنبل در رسیدن به آرزوها ناکام می‌شود؛ کاهلی به نوعی مردن پیش از وقت است، آفاتی مانند دلسردی؛ ملولی و تباهی و نیازمندی را به دنبال دارد.اندیشه یک انسان بیکار کارگاه شیطان می‌شود؛ در نزد خدا انسانی که اساس زندگی را بر بیکاری می‌گذراند، جایگاهی ندارد؛ پیامبر (ص) می‌فرماید: ان الله یبغض شاب الفارغ، خدا جوان بیکار کاهل را دوست ندارد. در جامع الاخبار ص 390 آمده است: روزی پیامبر (ص) یکی از یاران خود را دید و سئوالاتی کرد و جواب داد و پیامبر(ص) گفتند: شغلت چیست: گفت بیکارم حضرت فرمودند: «سقط عن عینی» از چشمم افتادی. لذا انسان در کار و تولید باید نقش موثری را ایفا کند و نقش آفرینی موثر یک فرد می‌تواند عقل معاشش را سامان دهد و عملا در این زمینه می‌توانیم به سبک زندگی ارائه شده از سبک زندگی پیامبر(ص) تکیه کنیم.
* در سبک زندگی پیامبر اکرم (ص) مصرف و لزوم توازن آن با درآمد چگونه بیان شده است؟
اگر فردی بین درآمد و مصرفش توازن ایجاد کند در زندگی تنگ‌دست نمی‌شود، ولخرجی نمی‌کند، با حساب خرج می‌کند؛ از قیمت‌ها با خبر می‌شود به راحتی فریب نمی‌خورد؛ اهل چانه زدن است. با این توضیح می‌توان گفت:عقل معاش یعنی توانایی مصرف معقول، لذا اگر توانایی کسب در آمد و توانایی مصرف معقول در کنار هم قرار بگیرد می‌شود عقل معاش.کسی که بتواند در آمد و خرج را مطابق دخل خود قرار دهد و در مصرف، اسراف و ولخرجی نکند یعنی اقتصاد و تقدیر معیشت دارد. و این تقدیر معیشت و رعایت عقل معاش جزوی از کمال انسان تلقی شده است “الْكَمَالُ كُلُّ الْكَمَالِ التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ وَ تَقْدِيرُ الْمَعِيشَةِ؛ كافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 32”. نهایت کمال انسان دانشمند شدن در دین، صبر بر بلاها و اقتصاد در زندگی است.
نکته مهمی در فرمایشات رهبری در بجنورد در خصوص سبک زندگی وجود داشت که اساس تمدن غرب بر مصرف‌گرایی است، غرب در صدد است با تولیدات متنوع بر مصرف‌گرایی بی اندازه تاکید کند.گسترش مصرف‌گرایی زمینه ساز انواع لغزش‌ها و فخر فروشی‌ها و تباهی‌ها و ناهنجاری هاست و عملا همه در یک مسابقه باطل قرار می‌گیرند، در حالی که پیامبر اکرم در میانه روی در مصرف تاکید داشت و از تقدیر معیشت بحث می‌فرمود؛ مصرف در زندگی باید محصول یک برنامه‌ریزی دقیق باشد.
عقل معاش با مصرف‌گرایی و لوکس‌گرایی هرگز تناسب ندارد و کسی که می‌خواهد به زندگی پیامبر اکرم(ص) اقتدا کند نباید در زندگی او مصرف‌گرایی و تجمل پرستی وجود داشته باشد.
در سبک زندگی پیامبر اکرم، باید مصرف با حفظ کرامت انسانی و حفظ عزت جامعه انسانی برقرار باشد.اگر مصرف‌گرایی تناسب با درآمد نداشته باشد، یقینا با عزتمان در تضاد خواهد بود در حالی که در اسلام دست دراز کردن نزد دیگری موجب خواری انسان است. اگر من درآمدی ندارم برای نو کردن زندگی مجبور به قرض می‌شوم و این لوکس‌گرایی همراه با بدهی‌ها و قرض‌های متعدد، با عزت انسان تناسب ندارد. پیامبر فرمودند: “ما عال امروء قط علی اقتصاد” هیچ کس با میانه روی گرفتار فقر نمی‌شود”(تحف العقول، ص 60) در تعبیر دیگری میانه روی در مصرف را نجات بخش دانستند. در حدیثی که از پیامبر(ص) نقل شده است سه چیز را نجات بخش می‌دانستندکه یکی از آنها “الْقَصْدُ فِي الْغِنَى وَ الْفَقْر، المحاسن، ج1، ص: 3” رعایت اعتدال در حالت توانگری و فقر نجالت بخش است.
* در معرفی سبک زندگی پیامبر اکرم(ص) به جامعه جهانی و نسل جوان خود آیا کوتاهی نکرده ایم چه راه‌کاری را پیشنهاد می‌کنید؟
آری! متاسفانه همگی مقصریم ، مسئولین فرهنگی ما در این حقیقت مقصر بوده است، اگر نگاهی به میراث سلف خود داشته باشیم، یکی از آثار علمای ما تدوین کتاب‌هایی است که به عنوان آداب نوشته می‌شده است؛ همانگونه می‌دانیم «اخلاق» وصف روح و «آداب» وصف عمل است، وقتی از از ادب الهی پیامبر اکرم (ص) سخن می‌گوییم به هیات و شکل زیبای عمل او توجه داریم.
علمای ما تلاش می‌کردند این شکل زیبای عمل معصومین (ع) را به مردم نشان دهند؛ مثلا مرحوم طبرسی در کنار تفسیر گرانسنگ مجمع البیان، کتاب " آلاداب الدینیة " را تدوین کرد و در تلاش بود با اقتباس از سبک زندگی معصومین (ع)،آداب و فرهنگ زندگی کردن را به مردم نشان دهد و حتی از بیان جزئی ترین مسائل زندگی از تولد تا مرگ نیز غفلت نمی‌کردند، مثل نوع غذا خوردن،مسواک زدن،ارتباط با همسر و.. لذا یکی از ابعاد زیبای تبلیغی روحانیت این بود که مردم را با این شکل از آداب آشنا می‌کردند، «مکارم الاخلاق” نیز در همین راستا نوشته شد. در دوره معاصر نیز سنن النبی علامه طباطبایی و اخیراّ مفاتیح الحیاة آیت‌الله جوادی آملی نوشته شد که استقبال مردم به این کتاب‌ها نشان از عطش همگانی مردم برای آشنایی با سبک زندگی اسلامی است.
اگر بر این باوریم که دنیا مزرعه است و آخرت ساز است باید ارتباط این دو را خوب ترسیم کنیم، بخشی از این ارتباط در گرو آشنایی با این آداب است.پیش از آنکه کتاب‌های پرفروش «مهارت‌های زندگی» که عمدتا ترجمه و با ادبیات سکولار نوشته است، سبک زندگی فرهنگ مهاجم را بر ما تحمیل کند، باید در جهت معرفی سبک زندگی اسلامی برای تمام اقشار مردم تلاش کنیم؛ این تلاش به یک حرکت جمعی و جهادگونه نیاز دارد.
